กิํ วา เอตาย ยุตฺติจินฺตาย? ยสฺมา ภควตา ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตนฺติ (อุทา. 73), อปฺปจฺจยา ธมฺมา อสงฺขตา ธมฺมาติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 7-8) จ, อสงฺขตญฺจ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามิ อสงฺขตคามินิญฺจ ปฏิปท’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 4.366-367, 377) จ อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ นิพฺพานธาตุยา ปรมตฺถโต สพฺภาโว เทสิโตติฯ ตตฺถ อุปนยนปญฺญตฺตีติ ปฏิปกฺขโต เหตุอุปนยนสฺส ปญฺญาปนาฯ โชตนาปญฺญตฺตีติ ปฏิญฺญาตสฺส อตฺถสฺส สิทฺธิยา ปกาสนาปญฺญตฺติฯ เสสํ สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปญฺญตฺติหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. โอตรณหารวิภงฺควณฺณนา

[42] ตตฺถ กตโม โอตรโณ หาโรติ โอตรณหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ อเสกฺขา วิมุตฺตีติ อยํ เตธาตุเก วีตราคตา อเสกฺขา ผลวิมุตฺติฯ ตานิเยวาติ ตานิ อเสกฺขายํ วิมุตฺติยํ สทฺธาทีนิ ฯ อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาติ อเสกฺขาย วิมุตฺติยา นิทฺธาริเตหิ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ สํวณฺณนาย โอตรณาฯ

ปญฺจินฺทฺริยานิ วิชฺชาติ สมฺมาสงฺกปฺโป วิย สมฺมาทิฏฺฐิยา อุปการกตฺตา ปญฺญากฺขนฺเธ สทฺธาทีนิ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ วิชฺชาย อุปการกตฺตา สงฺคณฺหนวเสน วุตฺตานิฯ สงฺขารปริยาปนฺนานีติ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺเธ อนฺโตคธานิฯ เย สงฺขารา อนาสวาติ ตํ สงฺขารกฺขนฺธํ วิเสเสติ, อคฺคผลสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ตโต เอว จ โน ภวงฺคาฯ ธมฺมธาตุสงฺคหิตาติ อฏฺฐารสธาตูสุ ธมฺมธาตุสงฺคหิตาฯ ยทิปิ ปุพฺเพ วีตราคตา อเสกฺขา วิมุตฺติ ทสฺสิตา, ตสฺสา ปน ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ ‘‘อยํ อหมสฺมีติ อนานุปสฺสี’’ติ ทสฺสนมคฺโค อิธ วุตฺโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ อหมสฺมีติ อนานุปสฺสี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สพฺพํ วุตฺตนยเมวฯ

[43] นิสฺสิตสฺส จลิตนฺติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน กมฺมํ อนวฏฺฐานํฯ จุตูปปาโตติ อปราปรํ จวนํ อุปปตนญฺจฯ นิสฺสิตปเท ลพฺภมานํ นิสฺสยนํ อุทฺธรนฺโต อาห – ‘‘นิสฺสโย นามา’’ติฯ ตณฺหานิสฺสโยติ ตณฺหาภินิเวโสฯ โส หิ ตณฺหาจริตสฺส ปติฏฺฐาภาเวน ตถา วุตฺโตฯ

เอวํ ทิฏฺฐินิสฺสโยปิ ทฏฺฐพฺโพฯ รตฺตสฺส เจตนาติ เจตนาปธานตฺตา สงฺขารกฺขนฺธธมฺมานํ เจตนาสีเสน ตณฺหํ เอว วทติฯ เตเนวาห – ‘‘อยํ ตณฺหานิสฺสโย’’ติฯ ยสฺมา ปน วิปรีตาภินิเวโส โมหสฺส พลวภาเว เอว โหติ, ตสฺมา ‘‘ยา มูฬฺหสฺส เจตนา, อยํ ทิฏฺฐินิสฺสโย’’ติ วุตฺตํฯ

เอวํ เจตนาสีเสน ตณฺหาทิฏฺฐิโย วตฺวา อิทานิ ตตฺถ นิปฺปริยาเยน เจตนํเยว คณฺหนฺโต ‘‘เจตนา ปน สงฺขารา’’ติ อาหฯ ยา รตฺตสฺส เวทนา, อยํ สุขา เวทนาติ สุขาย เวทนาย ราโค อนุเสตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ ตถา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อวิชฺชา อนุเสตีติ อาห – ‘‘ยา สมฺมูฬฺหสฺส เวทนา, อยํ อทุกฺขมสุขา เวทนา’’ติฯ อิธ เวทนาสีเสน เจตนา วุตฺตาฯ ตณฺหายาติ ตณฺหํฯ ทิฏฺฐิยาติ ทิฏฺฐิํฯ ยถา วา เสสธมฺมานํ ตณฺหาย นิสฺสยภาเว ปุคฺคโล ตณฺหาย นิสฺสิโตติ วุจฺจติฯ เอวํ ตณฺหาย เสสธมฺมานํ ปจฺจยภาเว ปุคฺคโล ตณฺหาย นิสฺสิโตติ วุจฺจตีติ อาห – ‘‘ตณฺหาย อนิสฺสิโต’’ติฯ

ปสฺสทฺธีติ ทรถปฏิปฺปสฺสมฺภนาฯ กายิกาติ กรชกายสนฺนิสฺสิตาฯ เจตสิกาติ จิตฺตสนฺนิสฺสิตาฯ ยสฺมา ปน สา ทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิ กายจิตฺตานํ สุเข สติ ปากฏา โหติ, ตสฺมา ‘‘ยํ กายิกํ สุข’’นฺติอาทินา ผลูปจาเรน วุตฺตาย ปสฺสทฺธิยา นติอภาวสฺส การณภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปสฺสทฺธกาโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โสติ เอวํ วิมุตฺตจิตฺโต ขีณาสโวฯ รูปสงฺขเย วิมุตฺโตติ รูปานํ สงฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน วิมุตฺโตฯ อตฺถีติปิ น อุเปตีติ สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติปิ ตณฺหาทิฏฺฐิอุปเยน น อุเปติ น คณฺหาติฯ นตฺถีติ อสสฺสโตติฯ อตฺถิ นตฺถีติ เอกจฺจํ สสฺสตํ เอกจฺจํ อสสฺสตนฺติฯ เนวตฺถิ โน นตฺถีติ อมราวิกฺเขปวเสนฯ คมฺภีโรติ อุตฺตานภาวเหตูนํ กิเลสานํ อภาเวน คมฺภีโรฯ นิพฺพุโตติ อตฺถีติอาทินา อุปคมนกิเลสานํ วูปสเมน ปรินิพฺพุโต สีติภูโตฯ

อิธาคตีติ ปรโลกโต อิธ อาคติฯ คตีติ อิธโลกโต ปรโลกคมนํฯ ตํ ปน ปุนพฺภโวติ อาห ‘‘เปจฺจภโว’’ติฯ อิธ หุรนฺติ ทฺวารารมฺมณธมฺมา ทสฺสิตาติ ‘‘อุภยมนฺตเรนา’’ติ ปเทน ทฺวารปฺปวตฺตธมฺเม ทสฺเสนฺโต ‘‘ผสฺสสมุทิเตสุ ธมฺเมสู’’ติ อาหฯ

ตสฺสตฺโถ – ผสฺเสน สทฺธิํ ผสฺเสน การณภูเตน จ สมุทิเตสุ สมฺภูเตสุ วิญฺญาณเวทนาสญฺญาเจตนาวิตกฺกวิจาราทิธมฺเมสุฯ อตฺตานํ น ปสฺสตีติ เตสํ ธมฺมานํ อนตฺตภาเวเนว ตตฺถ อตฺตานํ น ปสฺสติฯ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจตีติ ปเทหิ โลกุตฺตรธมฺมานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทภาวํ ทสฺเสนฺโต ตทตฺถตาย สีลาทีนมฺปิ ปริยาเยน ตพฺภาวมาห ‘‘โลกุตฺตโร’’ติอาทินาฯ

[44] นามสมฺปยุตฺโตติ นาเมน มิสฺสิโตฯ สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตูติ อรหตฺตผลํ อธิปฺเปตํฯ ตญฺจ ปญฺญาปธานนฺติ อาห – ‘‘สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ วิชฺชาติฯ เสสํ สพฺพํ อุตฺตานเมวฯ

โอตรณหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. โสธนหารวิภงฺควณฺณนา

[45] ตตฺถ กตโม โสธโน หาโรติ โสธนหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ ภควา ปทํ โสเธตีติ ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ (สุ. นิ. 1039; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉา 58, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 2) วทนฺโต ภควา – ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ (สุ. นิ. 1038; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉา 57, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 1) อายสฺมตา อชิเตน ปุจฺฉาวเสน วุตฺตํ ปทํ โสเธติ นาม, ตทตฺถสฺส วิสฺสชฺชนโตฯ โน จ อารมฺภนฺติ น ตาว อารมฺภํ โสเธติ, ญาตุํ อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส อปริโยสิตตฺตาฯ สุทฺโธ อารมฺโภติ ญาตุํ อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส ปโพธิตตฺตา โสธิโต อารมฺโภติ อตฺโถฯ อญฺญาณปกฺขนฺทานํ ทฺเวฬฺหกชาตานํ วา ปุจฺฉนกาเล ปุจฺฉิตานํ ปุจฺฉาวิสโย อวิชฏํ มหาคหนํ วิย มหาทุคฺคํ วิย จ อนฺธการํ อวิภูตํ โหติฯ ยทา จ ภควตา ปณฺฑิเตหิ วา ภควโต สาวเกหิ อปเท ปทํ ทสฺเสนฺเตหิ นิชฺชฏํ นิคุมฺพํ กตฺวา ปญฺเห วิสฺสชฺชิเต มหตา คนฺธหตฺถินา อภิภวิตฺวา โอภคฺคปทาลิโต คหนปฺปเทโส วิย วิคตนฺธกาโร วิภูโต อุปฏฺฐหมาโน วิโสธิโต นาม โหติฯ

โสธนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ