ธมฺมโวโลกนตายาติ สมถวิปสฺสนาทิธมฺมสฺส โวโลกนภาเวน ฯ โวโลกนฏฺเฐนาติ สตฺตภูมกาทิปาสาเท วิย สีเล ฐตฺวา อภิญฺญาจกฺขุนา โลกสฺส โวโลเกตุํ สกฺกาติ วุตฺตํฯ สพฺพภูมานุปริวตฺติ จ สีลํ จตุภูมกกุสลสฺสาปิ ตทนุวตฺตนโตฯ เสสํ อุตฺตานเมวาติฯ

เววจนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. ปญฺญตฺติหารวิภงฺควณฺณนา

[39] ตตฺถ กตโม ปญฺญตฺติหาโรติ ปญฺญตฺติหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ กา ปนายํ ปญฺญตฺตีติ? อาห ‘‘ยา ปกติกถาย เทสนา’’ติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยา เทสนาหาราทโย วิย อสฺสาทาทิปทตฺถวิเสสนิทฺธารณํ อกตฺวา ภควโต สาภาวิกธมฺมกถาย เทสนาฯ ยา ตสฺสา ปญฺญาปนา, อยํ ปญฺญตฺติหาโรฯ ยสฺมา ปน สา ภควโต ตถา ตถา เวเนยฺยสนฺตาเน ยถาธิปฺเปตมตฺถํ นิกฺขิปตีติ นิกฺเขโปฯ ตสฺส จายํ หาโร ทุกฺขาทิสงฺขาเต ภาเค ปกาเรหิ ญาเปติ, อสงฺกรโต วา ฐเปติ, ตสฺมา ‘‘นิกฺเขปปญฺญตฺตี’’ติ วุตฺโตฯ อิติ ปกติกถาย เทสนาติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน วิภชิตุํ ‘‘กา จ ปกติกถาย เทสนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘จตฺตาริ สจฺจานี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อิทํ ทุกฺขนฺติ อยํ ปญฺญตฺตีติ กกฺขฬผุสนาทิสภาเว รูปารูปธมฺเม อตีตาทิวเสน อเนกเภทภินฺเน อภินฺทิตฺวา ปีฬนสงฺขตสนฺตาปวิปริณามฏฺฐตาสามญฺเญน ยา กุจฺฉิตภาวาทิมุเขน เอกชฺฌํ คหณสฺส การณภูตา ปญฺญตฺติ, กา ปน สาติ? นามปญฺญตฺตินิพนฺธนา ตชฺชาปญฺญตฺติฯ ‘‘วิญฺญตฺติวิการสหิโต สทฺโท เอวา’’ติ อปเรฯ อิมินา นเยน ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญตฺติอตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘ปญฺจนฺนํ ขนฺธาน’’นฺติอาทินา ตสฺสา ปญฺญตฺติยา อุปาทานํ ทสฺเสติฯ ทสนฺนํ อินฺทฺริยานนฺติ อฏฺฐ รูปินฺทฺริยานิ มนินฺทฺริยํ เวทนินฺทฺริยนฺติ เอวํ ทสนฺนํฯ อนุภวนสามญฺเญน หิ เวทนา เอกมินฺทฺริยํ กตา, ตถา สทฺธาทโย จ มคฺคปกฺขิยาติฯ

กพฬํ กรียตีติ กพฬีกาโรติ วตฺถุวเสน อยํ นิทฺเทโสฯ ยาย โอชาย สตฺตา ยาเปนฺติ, ตสฺสาเยตํ อธิวจนํฯ

สา หิ โอชฏฺฐมกสฺส รูปสฺส อาหรณโต อาหาโรฯ อตฺถีติ มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนตาย วิชฺชติฯ ราโคติ รญฺชนฏฺเฐน ราโคฯ นนฺทนฏฺเฐน นนฺทีฯ ตณฺหายนฏฺเฐน ตณฺหาฯ สพฺพาเนตานิ โลภสฺเสว นามานิฯ ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรุฬฺหนฺติ กมฺมํ ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาย ปติฏฺฐิตญฺเจว วิญฺญาณํ วิรุฬฺหญฺจฯ ยตฺถาติ เตภูมกวฏฺเฏ ภุมฺมํ, สพฺพตฺถ วา ปุริมปุริมปเท เอตํ ภุมฺมํฯ อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธีติ เย อิมสฺมิํ วิปากวฏฺเฏ ฐิตสฺส อายติํ วฑฺฒนเหตุกา สงฺขารา, เต สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตี’’ติ ยสฺมิํ ฐาเน อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ อตฺถิฯ อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณนฺติ ยตฺถ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ, ตตฺถ ขนฺธานํ อภินิพฺพตฺติลกฺขณา ชาติ, ปริปากลกฺขณา ชรา, เภทนลกฺขณํ มรณญฺจ อตฺถิฯ อยํ ปภาวปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส จ สมุทยสฺส จาติ อยํ ยถาวุตฺตา เทสนา ทุกฺขสจฺจสฺส สมุทยสจฺจสฺส จ สมุฏฺฐานปญฺญตฺติ, วิปากวฏฺฏสฺส สงฺขารานญฺจ ตณฺหาปจฺจยนิทฺเทสโตติ อธิปฺปาโยฯ

นตฺถิ ราโคติ อคฺคมคฺคภาวนาย สมุจฺฉินฺนตฺตา นตฺถิ เจ ราโคฯ อปฺปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ อวิรุฬฺหนฺติ กมฺมํ ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตายาภาเวน อปฺปติฏฺฐิตญฺเจว อวิรุฬฺหญฺจาติ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

‘‘อยํ ปริญฺญาปญฺญตฺตี’’ติอาทินา เอกาภิสมยวเสเนว มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปวตฺตตีติ ทสฺเสติฯ อยํ ภาวนาปญฺญตฺตีติ อยํ ทฺวารารมฺมเณหิ ฉทฺวารปฺปวตฺตนธมฺมานํ อนิจฺจานุปสฺสนา มคฺคสฺส ภาวนาปญฺญตฺติฯ นิโรธปญฺญตฺติ นิโรธสฺสาติ โรธสงฺขาตาย ตณฺหาย มคฺเคน อนวเสสนิโรธปญฺญตฺติฯ อุปฺปาทปญฺญตฺตีติ อุปฺปนฺนสฺส ปญฺญาปนาฯ โอกาสปญฺญตฺตีติ ฐานสฺส ปญฺญาปนาฯ อาหฏนาปญฺญตฺตีติ นีหรณปญฺญตฺติฯ อาสาฏิกานนฺติ คุนฺนํ วเณสุ นีลมกฺขิกาหิ ฐปิตอณฺฑกา อาสาฏิกา นามฯ เอตฺถ ยสฺส อุปฺปนฺนา, ตสฺส สตฺตสฺส อนยพฺยสนเหตุตาย อาสาฏิกา วิยาติ อาสาฏิกา, กิเลสา, เตสํ อาสาฏิกานํฯ อภินิฆาตปญฺญตฺตีติ สมุคฺฆาตปญฺญตฺติฯ

[41] เอวํ วฏฺฏวิวฏฺฏมุเขน สมฺมสนอุปาทานกฺขนฺธมุเขเนว สจฺเจสุ ปญฺญตฺติวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตปริวฏฺฏวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ ‘ทุกฺข’นฺติ เม, ภิกฺขเว’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขุฯ ยถาสภาวโต ชานนฏฺเฐน ญาณํฯ ปฏิวิชฺฌนฏฺเฐน ปญฺญาฯ วิทิตกรณฏฺเฐน วิชฺชาฯ โอภาสนฏฺเฐน อาโลโกฯ สพฺพํ ปญฺญาเววจนเมวฯ อยํ เววจนปญฺญตฺติฯ สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺตีติ ปจฺจกฺขกรณปญฺญตฺติฯ

ตุลมตุลญฺจาติ คาถาย ปจุรชนานํ ปจฺจกฺขภาวโต ตุลิตํ ปริจฺฉินฺนนฺติ ตุลํ, กามาวจรํฯ น ตุลนฺติ อตุลํ, ตุลํ วา สทิสมสฺส อญฺญํ โลกิยกมฺมํ นตฺถีติ อตุลํ, มหคฺคตกมฺมํฯ กามาวจรรูปาวจรกมฺมํ วา ตุลํ, อรูปาวจรํ อตุลํ, อปฺปวิปากํ วา ตุลํฯ พหุวิปากํ อตุลํฯ สมฺภวติ เอเตนาติ สมฺภวํ, สมฺภวเหตุภูตํฯ ภวสงฺขารํ ปุนพฺภวสงฺขรณกํฯ อวสฺสชีติ วิสฺสชฺเชสิฯ มุนีติ พุทฺธมุนิฯ อชฺฌตฺตรโตติ นิยกชฺฌตฺตรโต ฯ สมาหิโตติ อุปจารปฺปนาสมาธิวเสน สมาหิโตฯ อภินฺทิ กวจมิวาติ กวจํ วิย ภินฺทิฯ อตฺตสมฺภวนฺติ อตฺตนิ สญฺชาตํ กิเลสํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สวิปากฏฺเฐน สมฺภวํ ภวาภิสงฺขรณฏฺเฐน ภวสงฺขารนฺติ จ ลทฺธนามํ ตุลาตุลสงฺขาตํ โลกิยกมฺมญฺจ โอสฺสชิ, สงฺคามสีเส มหาโยโธ กวจํ วิย อตฺตสมฺภวํ กิเลสญฺจ อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต หุตฺวา อภินฺทีติฯ

อถ วา ตุลนฺติ ตุลยนฺโต ตีเรนฺโตฯ อตุลญฺจ สมฺภวนฺติ นิพฺพานญฺเจว สมฺภวญฺจฯ ภวสงฺขารนฺติ ภวคามิกมฺมํฯ อวสฺสชิ มุนีติ ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา, เตสํ นิโรโธ นิพฺพานํ นิจฺจ’’นฺติอาทินา (ปฏิ. ม. 3.38 อตฺถโต สมานํ) นเยน ตุลยนฺโต พุทฺธมุนิ ภเว อาทีนวํ นิพฺพาเน อานิสํสญฺจ ทิสฺวา ตํ ขนฺธานํ มูลภูตํ ภวสงฺขารํ กมฺมกฺขยกเรน อริยมคฺเคน อวสฺสชิฯ กถํ? อชฺฌตฺตรโตฯ โส หิ วิปสฺสนาวเสน อชฺฌตฺตรโต สมถวเสน สมาหิโต กวจมิว อตฺตภาวํ ปริโยนนฺธิตฺวา ฐิตํ อตฺตนิ สมฺภวตฺตา ‘‘อตฺตสมฺภว’’นฺติ ลทฺธนามํ สพฺพํ กิเลสชาตํ อภินฺทิ, กิเลสาภาเว กมฺมํ อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา อวสฺสฏฺฐํ นาม โหติ, กิเลสาภาเวน กมฺมํ ชหีติ อตฺโถ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.169; อุทา. อฏฺฐ. 51)ฯ

สงฺขตาสงฺขตธาตุวินิมุตฺตสฺส อภิญฺเญยฺยสฺส อภาวโต วุตฺตํ ‘‘ตุล…เป.… ธมฺมาน’’นฺติฯ เตน ธมฺมปฏิสมฺภิทา วุตฺตา โหตีติ อาห – ‘‘นิกฺเขปปญฺญตฺติ ธมฺมปฏิสมฺภิทายา’’ติฯ ภวสงฺขาเร สมุทยปกฺขิยํ สนฺธายาห ‘‘ปริจฺจาคปญฺญตฺตี’’ติฯ ทุกฺขสจฺจปกฺขิยวเสน ‘‘ปริญฺญาปญฺญตฺตี’’ติฯ

สมาธานวิสิฏฺฐสฺส อชฺฌตฺตรตภาวสฺส วเสน ‘‘ภาวนาปญฺญตฺติ กายคตาย สติยา’’ติ วุตฺตํฯ อชฺฌตฺตรตตาวิสิฏฺฐสฺส ปน สมาธานสฺส วเสน ‘‘ฐิติปญฺญตฺติ จิตฺเตกคฺคตายา’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อภินิพฺพิทาปญฺญตฺติ จิตฺตสฺสาติ อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนวเสน จิตฺตสฺส อภินีหรณปญฺญตฺติฯ อุปาทานปญฺญตฺตีติ คหณปญฺญตฺติฯ สพฺพญฺญุตายาติ สมฺมาสมฺพุทฺธภาวสฺสฯ เอเตน อสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนํ นตฺถีติ ทสฺเสติฯ กิเลสาภาเวน ภควา กมฺมํ ชหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปทาลนาปญฺญตฺติ อวิชฺชณฺฑโกสาน’’นฺติ อาหฯ

โย ทุกฺขมทฺทกฺขิ ยโตนิทานนฺติ โย อารทฺธวิปสฺสโก สพฺพํ เตภูมกํ ทุกฺขํ อทกฺขิ ปสฺสิ, ตญฺจ ยโตนิทานํ ยํ เหตุกํ, ตมฺปิสฺส การณภาเวน ตณฺหํ ปสฺสิฯ กาเมสุ โส ชนฺตุ กถํ นเมยฺยาติ โส เอวํ ปฏิปนฺโน ปุริโส สวตฺถุกาเมสุ กิเลสกาเมสุ เยน ปกาเรน นเมยฺย อภินเมยฺย, โส ปกาโร นตฺถิฯ กสฺมา? กามา หิ โลเก สงฺโคติ ญตฺวาฯ ยสฺมา อิมสฺมิํ โลเก กามสทิสํ พนฺธนํ นตฺถิฯ วุตฺตญฺเจตํ ภควตา ‘‘น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา’’ติอาทิ (ธ. ป. 345; สํ. นิ. 1.121; เนตฺติ. 106; เปฏโก 15), ตสฺมา สงฺขาเร อาสชฺชนฏฺเฐน สงฺโคติ วิทิตฺวาฯ เตสํ สตีมา วินยาย สิกฺเขติ กายคตาสติโยเคน สติมา เตสํ กามานํ วูปสมาย ตีสุปิ สิกฺขาสุ อปฺปมตฺโต สิกฺเขยฺยาติ อตฺโถฯ

เววจนปญฺญตฺตีติ ขนฺธาทีนํ เววจนปญฺญตฺติฯ อทกฺขีติ ปน ปเทน สมฺพนฺธตฺตา วุตฺตํ – ‘‘ทุกฺขสฺส ปริญฺญาปญฺญตฺติ จา’’ติฯ ปจฺจตฺถิกโต ทสฺสนปญฺญตฺตีติ อนตฺถชนนโต ปจฺจตฺถิกโต ทสฺสนปญฺญตฺติฯ ปาวกกปฺปาติ ชลิตอคฺคิกฺขนฺธสทิสาฯ ปปาตอุรโคปมาติ ปปาตูปมาอุรโคปมา จฯ

โมหสมฺพนฺธโน โลโกติ อยํ โลโก อวิชฺชาเหตุเกหิ สํโยชเนหิ พนฺโธฯ ภพฺพรูโปว ทิสฺสตีติ วิปนฺนชฺฌาสโยปิ มายาย สาเฐยฺเยน จ ปฏิจฺฉาทิตสภาโว ภพฺพชาติกํ วิย อตฺตานํ ทสฺเสติฯ อุปธิพนฺธโน พาโล, ตมสา ปริวาริโตติ ตสฺส ปน พาลสฺส ตถา ทสฺสเน สมฺโมหตมสา ปริวาริตตฺตา กามคุเณสุ อนาทีนวทสฺสิตาย กิเลสาภิสงฺขาเรหิ พนฺธตฺตาฯ

ตถา ภูโต จายํ พาโล ปณฺฑิตานํ อสฺสิรี วิย ขายติ อลกฺขิโก เอว หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ ตยิทํ สพฺพํ พาลสฺส สโต ราคาทิกิญฺจนโตฯ ปณฺฑิตสฺส ปน ปญฺญาจกฺขุนา ปสฺสโต นตฺถิ กิญฺจนนฺติ อยํ สงฺเขปตฺโถฯ โมหสีเสน วิปลฺลาสา คหิตาติ อาห – ‘‘เทสนาปญฺญตฺติ วิปลฺลาสาน’’นฺติฯ วิปรีตปญฺญตฺตีติ วิปรีตากาเรน อุปฏฺฐหมานสฺส ปญฺญาปนาฯ

อตฺถิ นิพฺพานนฺติ สมณพฺราหฺมณานํ วาจาวตฺถุมตฺตเมวฯ นตฺถิ นิพฺพานนฺติ ปรมตฺถโต อลพฺภมานสภาวตฺตาติ วิปฺปฏิปนฺนานํ มิจฺฉาวาทํ ภญฺชิตุํ ภควตา วุตฺตํ – ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติฯ ตตฺถ เหตุํ ทสฺเสตุํ ‘‘โน เจตํ, ภิกฺขเว’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – ภิกฺขเว, ยทิ อสงฺขตา ธาตุ น อภวิสฺส, น อิธ สพฺพสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ สิยาฯ นิพฺพานญฺหิ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมานา สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย มคฺคธมฺมา อนวเสสกิเลเส สมุจฺฉินฺทนฺติ, ตโต ติวิธสฺสปิ วฏฺฏสฺส อปฺปวตฺตีติฯ

ตตฺถายมธิปฺปาโย – ยถา ปริญฺเญยฺยตาย สอุตฺตรานํ กามานํ รูปานญฺจ ปฏิปกฺขภูตํ ตพฺพิธุรสภาวํ นิสฺสรณํ ปญฺญายติ, เอวํ ตํสภาวานํ สงฺขภธมฺมานํ ปฏิปกฺขภูเตน ตพฺพิธุรตาสภาเวน นิสฺสรเณน ภวิตพฺพํ, ยญฺจ ตํ นิสฺสรณํฯ สา อสงฺขตา ธาตุฯ กิญฺจ ภิยฺโย? สงฺขตธมฺมารมฺมณํ วิปสฺสนาญาณํฯ อปิ จ อนุโลมญาณํ กิเลเส น สมุจฺเฉทวเสน ปชหิตุํ สกฺโกติฯ สมฺมุติสจฺจารมฺมณมฺปิ ปฐมชฺฌานาทีสุ ญาณํ วิกฺขมฺภนมตฺตเมว กโรติ, กิเลสานํ น สมุจฺเฉทํ, สมุจฺเฉทปฺปหานกรญฺจ อริยมคฺคญาณํ, ตสฺส สงฺขตธมฺมสมฺมุติสจฺจวิปรีเตน อารมฺมเณน ภวิตพฺพํ, สา อสงฺขตา ธาตุฯ ตถา นิพฺพาน-สทฺโท กตฺถจิ วิสเย อวิปรีตตฺโถ เวทิตพฺโพ, อุปจารวุตฺติสพฺภาวโต, ยถา ตํ ‘‘สีหสทฺโท’’ติฯ

อถ วา ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ (อุทา. 73) วจนํ อวิปรีตตฺถํ, ภควตา ภาสิตตฺตาฯ ยญฺหิ ภควตา ภาสิตํ, ตํ อวิปรีตตฺถํฯ ยถา ตํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ (ม. นิ. 1.353, 356; กถา. 753; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 4; ปฏิ. ม. 1.31; เนตฺติ. 5; ธ. ป. 277-279), เอวมฺปิ ยุตฺติวเสน อสงฺขตาย ธาตุยา ปรมตฺถโต สพฺภาโว เวทิตพฺโพฯ

กิํ วา เอตาย ยุตฺติจินฺตาย? ยสฺมา ภควตา ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตนฺติ (อุทา. 73), อปฺปจฺจยา ธมฺมา อสงฺขตา ธมฺมาติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 7-8) จ, อสงฺขตญฺจ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามิ อสงฺขตคามินิญฺจ ปฏิปท’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 4.366-367, 377) จ อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ นิพฺพานธาตุยา ปรมตฺถโต สพฺภาโว เทสิโตติฯ ตตฺถ อุปนยนปญฺญตฺตีติ ปฏิปกฺขโต เหตุอุปนยนสฺส ปญฺญาปนาฯ โชตนาปญฺญตฺตีติ ปฏิญฺญาตสฺส อตฺถสฺส สิทฺธิยา ปกาสนาปญฺญตฺติฯ เสสํ สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปญฺญตฺติหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. โอตรณหารวิภงฺควณฺณนา

[42] ตตฺถ กตโม โอตรโณ หาโรติ โอตรณหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ อเสกฺขา วิมุตฺตีติ อยํ เตธาตุเก วีตราคตา อเสกฺขา ผลวิมุตฺติฯ ตานิเยวาติ ตานิ อเสกฺขายํ วิมุตฺติยํ สทฺธาทีนิ ฯ อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาติ อเสกฺขาย วิมุตฺติยา นิทฺธาริเตหิ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ สํวณฺณนาย โอตรณาฯ

ปญฺจินฺทฺริยานิ วิชฺชาติ สมฺมาสงฺกปฺโป วิย สมฺมาทิฏฺฐิยา อุปการกตฺตา ปญฺญากฺขนฺเธ สทฺธาทีนิ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ วิชฺชาย อุปการกตฺตา สงฺคณฺหนวเสน วุตฺตานิฯ สงฺขารปริยาปนฺนานีติ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺเธ อนฺโตคธานิฯ เย สงฺขารา อนาสวาติ ตํ สงฺขารกฺขนฺธํ วิเสเสติ, อคฺคผลสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ตโต เอว จ โน ภวงฺคาฯ ธมฺมธาตุสงฺคหิตาติ อฏฺฐารสธาตูสุ ธมฺมธาตุสงฺคหิตาฯ ยทิปิ ปุพฺเพ วีตราคตา อเสกฺขา วิมุตฺติ ทสฺสิตา, ตสฺสา ปน ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ ‘‘อยํ อหมสฺมีติ อนานุปสฺสี’’ติ ทสฺสนมคฺโค อิธ วุตฺโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ อหมสฺมีติ อนานุปสฺสี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สพฺพํ วุตฺตนยเมวฯ

[43] นิสฺสิตสฺส จลิตนฺติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน กมฺมํ อนวฏฺฐานํฯ จุตูปปาโตติ อปราปรํ จวนํ อุปปตนญฺจฯ นิสฺสิตปเท ลพฺภมานํ นิสฺสยนํ อุทฺธรนฺโต อาห – ‘‘นิสฺสโย นามา’’ติฯ ตณฺหานิสฺสโยติ ตณฺหาภินิเวโสฯ โส หิ ตณฺหาจริตสฺส ปติฏฺฐาภาเวน ตถา วุตฺโตฯ