เมนู

10. เววจนหารวิภงฺควณฺณนา

[37] ตตฺถ กตโม เววจโน หาโรติ เววจนหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ ยถา เววจนนิทฺเทโส โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกํ ภควา ธมฺมํ อญฺญมญฺเญหิ เววจเนหิ นิทฺทิสตี’’ติ วุตฺตํฯ เววจเนหีติ ปริยายสทฺเทหีติ อตฺโถฯ ปทตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺโต เอวฯ กสฺมา ปน ภควา เอกํ ธมฺมํ อเนกปริยาเยหิ นิทฺทิสตีติ? วุจฺจเต – เทสนากาเล อายติญฺจ กสฺสจิ กถญฺจิ ตทตฺถปฏิโพโธ สิยาติ ปริยายวจนํ, ตสฺมิํ ขเณ วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ อญฺญวิหิตานํ อญฺเญน ปริยาเยน ตทตฺถาวโพธนตฺถํ ปริยายวจนํฯ เตเนว ปเทน ปุน วจเน ตทญฺเญสํ ตตฺถ อธิคตตา สิยาติ มนฺทพุทฺธีนํ ปุนปฺปุนํ ตทตฺถสลฺลกฺขเณ อสมฺโมสนตฺถํ ปริยายวจนํฯ อเนเกปิ อตฺถา สมานพฺยญฺชนา โหนฺตีติ ยา อตฺถนฺตรปริกปฺปนา สิยา, ตสฺสา ปริวชฺชนตฺถมฺปิ ปริยายวจนํ อนญฺญสฺส วจเน อเนกาหิ ตาหิ ตาหิ สญฺญาหิ เตสํ เตสํ อตฺถานํ ญาปนตฺถมฺปิ ปริยายวจนํ เสยฺยถาปิ นิฆณฺฏุสตฺเถฯ ธมฺมกถิกานํ ตนฺติอตฺถุปนิพนฺธนปราวโพธนานํ สุขสิทฺธิยาปิ ปริยายวจนํฯ อตฺตโน ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปฺปตฺติยา วิภาวนตฺถํ, เวเนยฺยานํ ตตฺถ พีชาวาปนตฺถํ วา ปริยายวจนํ ภควา นิทฺทิสติฯ

กิํ พหุนา ยสฺสา ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺธา ยถา สพฺพสฺมิํ อตฺเถ อปฺปฏิหตญาณาจารา, ตถา สพฺพสฺมิํ สทฺทโวหาเรติ เอกมฺปิ อตฺถํ อเนเกหิ ปริยาเยหิ โพเธติ, น ตตฺถ ทนฺธายิตตฺตํ วิตฺถายิตตฺตํ อตฺถสฺสฯ นาปิ ธมฺมเทสนาหานิ, อาเวณิโกวายํ พุทฺธธมฺโมติ ปริยายเทสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาสา นาม วุจฺจติ ยา ภวิสฺสสฺส อตฺถสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ภวิสฺสสฺส อตฺถสฺสาติ อนาคตสฺส อิจฺฉิตพฺพสฺส อตฺถสฺสฯ ‘‘อวสฺสํ อาคมิสฺสตี’’ติอาทินา ตสฺสา ปวตฺติยาการํ ทสฺเสติฯ อนาคตตฺถวิสยา ตณฺหา อาสาฯ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนตฺถวิสยา ตณฺหา ปิหาติ อยเมตาสํ วิเสโสฯ

อตฺถนิปฺผตฺติปฏิปาลนาติ ยาย อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส นิปฺผตฺติํ ปฏิปาเลติ อาคเมติ, ยาย วา นิปฺผนฺนํ อตฺถํ ปฏิปาเลติ รกฺขติฯ

อยํ อภินนฺทนา นาม, ยถาลทฺธสฺส อตฺถสฺส เกลายนา นามาติ อตฺโถฯ ตํ อตฺถนิปฺผตฺติํ สตฺตสงฺขารวเสน วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปิยํ วา ญาติ’’นฺติอาทิมาห ฯ ตตฺถ ธมฺมนฺติ รูปาทิอารมฺมณธมฺมํ, อติอิฏฺฐารมฺมณํ อภินนฺทติ, อนิฏฺฐารมฺมเณหิปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปฏิกฺกูลโต วา อภินนฺทตี’’ติ วุตฺตํฯ ปฏิกฺกูเลปิ หิ วิปลฺลาสวเสน สตฺตํ, สงฺขารํ วา อปฺปฏิกฺกูลโต อภินนฺทติฯ

ยาสุ อเนกธาตูสุ ปวตฺติยา ตณฺหา ‘‘อเนกธาตูสุ สรา’’ติ วุตฺตา, ตา ธาตุโย วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขุธาตู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ ธาตุวิภงฺคาทีสุ (วิภ. 172 อาทโย) กามธาตุอาทโย อญฺญาปิ อเนกธาตุโย อาคตา, ตาสมฺปิ เอตฺเถว สมวโรโธติ ทสฺสนตฺถํ อฏฺฐารเสเวตฺถ ทสฺสิตาฯ เกจิ รูปาธิมุตฺตาติอาทิ ตาสุ ธาตูสุ ตณฺหาย ปวตฺติทสฺสนํฯ ตตฺถ ยสฺมา ปญฺจ อชฺฌตฺติกา ธาตุโย สตฺต จ วิญฺญาณธาตุโย ธมฺมธาตุ จ ธมฺมารมฺมเณเนว สงฺคหิตา, ตสฺมา อฏฺฐารส ธาตุโย อุทฺทิสิตฺวา ฉเฬว ตณฺหาย ปวตฺติฏฺฐานานิ วิภตฺตานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตณฺหาปกฺขา เนกฺขมฺมสฺสิตาปิ โทมนสฺสุปวิจารา ตสฺส อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺฐาปยโต อุปฺปชฺชติ ‘‘ปิหปจฺจยา โทมนสฺส’’นฺติ วจนโต, โก ปน วาโท เคหสฺสิเตสุ โทมนสฺสุปวิจาเรสูติ อิมานิ จตุวีสติ ปทานิ ‘‘ตณฺหาปกฺโข’’ติ วุตฺตํฯ เคหสฺสิตา ปน อุเปกฺขา อญฺญาณุเปกฺขตาย ยถาภินิเวสสฺส ปจฺจโย โหตีติ ‘‘ยา ฉ อุเปกฺขา เคหสฺสิตา, อยํ ทิฏฺฐิปกฺโข’’ติ วุตฺตํฯ

[38] อิทานิ เตสํ อุปวิจารานํ ตณฺหาปริยายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สาเยว ปตฺถนากาเรน ธมฺมนนฺที’’ติอาทิมาหฯ ปุน จิตฺตํ ปญฺญา ภควา ธมฺโม สงฺโฆ สีลํ จาโคติ อิเมสํ ปริยายวจนนิทฺธารเณน เววจนหารํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตํ มโน วิญฺญาณ’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ‘‘อญฺญมฺปิ เอวํ ชาติย’’นฺติ อิมินา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูรี เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺญํ ปโตโท ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ปญฺญาสตฺถํ ปญฺญาปาสาโท ปญฺญาอาโลโก ปญฺญาโอภาโส ปญฺญาปชฺโชโต ปญฺญารตนํ อโมโหติ (มหานิ. 149) เอวมาทีนมฺปิ ปญฺญาย ปริยายสทฺทานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

ปญฺจินฺทฺริยานิ โลกุตฺตรานีติ ขเย ญาณนฺติอาทีนิ ปญฺจินฺทฺริยานิ โลกุตฺตรานิ, โลกุตฺตรปญฺญาย เววจนานีติ อตฺโถฯ สพฺพา ปญฺญาติ อิตเรหิ เววจเนหิ วุตฺตา สพฺพา ปญฺญา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสิกาติ อตฺโถฯ ‘‘อปิ จา’’ติอาทินา อิมินาปิ ปริยาเยน เววจนํ วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ อาธิปเตยฺยฏฺเฐนาติ อธิโมกฺขลกฺขเณ อาธิปเตยฺยฏฺเฐนฯ ยถา จ พุทฺธานุสฺสติยํ วุตฺตนฺติ ยถา พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. 1.123) ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา ปาฬิยา โส ภควา อิติปิ อรหํ…เป.… อิติปิ ภควาติ อเนเกหิ เววจเนหิ ภควา อนุสฺสริตพฺโพติ วุตฺตํฯ อิมินาว นเยน พลนิปฺผตฺติคโต เวสารชฺชปฺปตฺโต ยาว ธมฺโมภาสปชฺโชตกโรติ, เอเตหิ ปริยาเยหิ พุทฺธสฺส ภควโต เววจนํ พุทฺธานุสฺสติยํ วตฺตพฺพนฺติ ปทํ อาหริตฺวา สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ เอตานิปิ กติปยานิ เอว ภควโต เววจนานิฯ อสงฺเขฺยยฺยา หิ พุทฺธคุณา คุณเนมิตฺตกานิ จ ภควโต นามานิฯ วุตฺตญฺเหตํ ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘อสงฺเขฺยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;

คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นาม สหสฺสโต’’ติฯ (อุทา. อฏฺฐ. 53);

ธมฺมานุสฺสติยํ ‘‘อสงฺขต’’นฺติอาทีสุ น เกนจิ ปจฺจเยน สงฺขตนฺติ อสงฺขตํฯ นตฺถิ เอตสฺส อนฺโต วินาโสติ อนนฺตํฯ อาสวานํ อนารมฺมณโต อนาสวํฯ อวิปรีตสภาวตฺตา สจฺจํฯ สํสารสฺส ปรตีรภาวโต ปารํฯ นิปุณญาณวิสยตฺตา สุขุมสภาวตฺตา จ นิปุณฯ อนุปจิตญาณสมฺภาเรหิ ทฏฺฐุํ น สกฺกาติ สุทุทฺทสํฯ อุปฺปาทชราหิ อนพฺภาหตตฺตา อชชฺชรํฯ ถิรภาเวน ธุวํฯ ชรามรเณหิ อปลุชฺชนโต อปโลกิตํฯ มํสจกฺขุนา ทิพฺพจกฺขุนา จ อปสฺสิตพฺพตฺตา อนิทสฺสนํฯ ราคาทิปปญฺจาภาเวน นิปฺปปญฺจํฯ กิเลสาภิสงฺขารานํ วูปสมเหตุตาย สนฺตํ

อมตเหตุตาย ภงฺคาภาวโต จ อมตํฯ อุตฺตมฏฺเฐน อตปฺปกฏฺเฐน จ ปณีตํฯ อสิวานํ กมฺมกิเลสวิปากวฏฺฏานํ อภาเวน สิวํฯ จตูหิ โยเคหิ อนุปทฺทวภาเวน เขมํฯ ตณฺหา ขียติ เอตฺถาติ ตณฺหกฺขโยฯ กตปุญฺเญหิปิ กทาจิเทว ปสฺสิตพฺพตฺตา อจฺฉริยํ

อภูตปุพฺพตฺตา อพฺภุตํ ฯ อนนฺตรายตฺตา อนีติกํฯ อนนฺตรายภาวเหตุโต อนีติกธมฺมํ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.5.377-409)ฯ

อนิพฺพตฺติสภาวตฺตา อชาตํฯ ตโต เอว อภูตํฯ อุภเยนาปิ อุปฺปาทรหิตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เกนจิ อนุปทฺทุตตฺตา อนุปทฺทวํฯ น เกนจิ ปจฺจเยน กตนฺติ อกตํฯ นตฺถิ เอตฺถ โสโกติ อโสกํฯ โสกเหตุวิคเมน วิโสกํฯ เกนจิ อนุปสชฺชิตพฺพตฺตา อนุปสคฺคํฯ อนุปสคฺคภาวเหตุโต อนุปสคฺคธมฺมํ

คมฺภีรญาณโคจรโต คมฺภีรํฯ สมฺมาปฏิปตฺติํ วินา ปสฺสิตุํ ปตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ทุปฺปสฺสํฯ สพฺพโลกํ อุตฺตริตฺวา ฐิตนฺติ อุตฺตรํฯ นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตรนฺติ อนุตฺตรํฯ สมสฺส สทิสสฺส อภาเวน อสมํฯ ปฏิภาคาภาเวน อปฺปฏิสมํฯ อุตฺตมฏฺเฐน เชฏฺฐํ, ปาสํสตมตฺตา วา เชฏฺฐํฯ สํสารทุกฺขฏฺฏิเตหิ เลตพฺพโต เลณํฯ ตโต รกฺขณโต ตาณํฯ รณาภาเวน อรณํฯ องฺคณาภาเวน อนงฺคณํฯ นิทฺโทสตาย อกาจํฯ ราคาทิมลาปคเมน วิมลํฯ จตูหิ โอเฆหิ อนชฺโฌตฺถรณียโต ทีโปฯ สํสารวูปสมสุขตาย สุขํฯ ปมาณกรธมฺมาภาวโต อปฺปมาณํ, คเณตุํ เอตสฺส น สกฺกาติ จ อปฺปมาณํฯ สํสารสมุทฺเท อโนสีทนฏฺฐานตาย ปติฏฺฐาฯ ราคาทิกิญฺจนาภาเวน ปริคฺคหาภาเวน จ อกิญฺจนนฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

สงฺฆานุสฺสติยํ สตฺตานํ สาโรติ สีลสาราทิสารคุณโยคโต สตฺเตสุ สารภูโตฯ สตฺตานํ มณฺโฑติ โครเสสุ สปฺปิมณฺโฑ วิย สตฺเตสุ มณฺฑภูโตฯ สารคุณวเสเนว สตฺเตสุ อุทฺธริตพฺพโต สตฺตานํ อุทฺธาโรฯ นิจฺจลคุณตาย สตฺตานํ เอสิกาฯ คุณโสภาสุรภิภาเวน สตฺตานํ ปสูนํ สุรภิ กุสุมนฺติ อตฺโถฯ

คุเณสุ อุตฺตมงฺคํ ปญฺญา ตสฺสา อุปโสภาเหตุตาย สีลํ อุตฺตมงฺโคปโสภนํ วุตฺตํฯ สีเลสุ ปริปูรการิโน อนิชฺฌนฺตา นาม คุณา นตฺถีติ ‘‘นิธานญฺจ สีลํ สพฺพโทภคฺคสมติกฺกมนฏฺเฐนา’’ติ วุตฺตํฯ อยญฺจ อตฺโถ อากงฺเขยฺยสุตฺเตน (ม. นิ. 1.64 อาทโย) ทีเปตพฺโพฯ อปรมฺปิ วุตฺตํ – ‘‘อิชฺฌติ, ภิกฺขเว, สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา’’ติ (ที. นิ. 3.337; สํ. นิ. 4.352; อ. นิ. 8.35)ฯ สิปฺปนฺติ ธนุสิปฺปํฯ ธญฺญนฺติ ธนายิตพฺพํฯ

ธมฺมโวโลกนตายาติ สมถวิปสฺสนาทิธมฺมสฺส โวโลกนภาเวน โวโลกนฏฺเฐนาติ สตฺตภูมกาทิปาสาเท วิย สีเล ฐตฺวา อภิญฺญาจกฺขุนา โลกสฺส โวโลเกตุํ สกฺกาติ วุตฺตํฯ สพฺพภูมานุปริวตฺติ จ สีลํ จตุภูมกกุสลสฺสาปิ ตทนุวตฺตนโตฯ เสสํ อุตฺตานเมวาติฯ

เววจนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. ปญฺญตฺติหารวิภงฺควณฺณนา

[39] ตตฺถ กตโม ปญฺญตฺติหาโรติ ปญฺญตฺติหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ กา ปนายํ ปญฺญตฺตีติ? อาห ‘‘ยา ปกติกถาย เทสนา’’ติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยา เทสนาหาราทโย วิย อสฺสาทาทิปทตฺถวิเสสนิทฺธารณํ อกตฺวา ภควโต สาภาวิกธมฺมกถาย เทสนาฯ ยา ตสฺสา ปญฺญาปนา, อยํ ปญฺญตฺติหาโรฯ ยสฺมา ปน สา ภควโต ตถา ตถา เวเนยฺยสนฺตาเน ยถาธิปฺเปตมตฺถํ นิกฺขิปตีติ นิกฺเขโปฯ ตสฺส จายํ หาโร ทุกฺขาทิสงฺขาเต ภาเค ปกาเรหิ ญาเปติ, อสงฺกรโต วา ฐเปติ, ตสฺมา ‘‘นิกฺเขปปญฺญตฺตี’’ติ วุตฺโตฯ อิติ ปกติกถาย เทสนาติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน วิภชิตุํ ‘‘กา จ ปกติกถาย เทสนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘จตฺตาริ สจฺจานี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อิทํ ทุกฺขนฺติ อยํ ปญฺญตฺตีติ กกฺขฬผุสนาทิสภาเว รูปารูปธมฺเม อตีตาทิวเสน อเนกเภทภินฺเน อภินฺทิตฺวา ปีฬนสงฺขตสนฺตาปวิปริณามฏฺฐตาสามญฺเญน ยา กุจฺฉิตภาวาทิมุเขน เอกชฺฌํ คหณสฺส การณภูตา ปญฺญตฺติ, กา ปน สาติ? นามปญฺญตฺตินิพนฺธนา ตชฺชาปญฺญตฺติฯ ‘‘วิญฺญตฺติวิการสหิโต สทฺโท เอวา’’ติ อปเรฯ อิมินา นเยน ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญตฺติอตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘ปญฺจนฺนํ ขนฺธาน’’นฺติอาทินา ตสฺสา ปญฺญตฺติยา อุปาทานํ ทสฺเสติฯ ทสนฺนํ อินฺทฺริยานนฺติ อฏฺฐ รูปินฺทฺริยานิ มนินฺทฺริยํ เวทนินฺทฺริยนฺติ เอวํ ทสนฺนํฯ อนุภวนสามญฺเญน หิ เวทนา เอกมินฺทฺริยํ กตา, ตถา สทฺธาทโย จ มคฺคปกฺขิยาติฯ

กพฬํ กรียตีติ กพฬีกาโรติ วตฺถุวเสน อยํ นิทฺเทโสฯ ยาย โอชาย สตฺตา ยาเปนฺติ, ตสฺสาเยตํ อธิวจนํฯ