9. ปริวตฺตนหารวิภงฺควณฺณนา

[35] ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโรติ ปริวตฺตนหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ ยสฺมา สํวณฺณิยมาเน สุตฺเต ยถานิทฺทิฏฺฐานํ กุสลากุสลธมฺมานํ ปฏิปกฺขภูเต อกุสลกุสลธมฺเม ปหาตพฺพภาวาทิวเสน นิทฺธารณํ ปฏิปกฺขโต ปริวตฺตนํ, ตสฺมา ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา ภวตี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ สมฺมา ปสตฺถา, สุนฺทรา ทิฏฺฐิ เอตสฺสาติ สมฺมาทิฏฺฐิ, ตสฺสฯ สา ปนสฺส สมฺมาทิฏฺฐิตา ปุพฺพภาคสมฺมาทิฏฺฐิยา วา โลกุตฺตรสมฺมาทิฏฺฐิยา วา เวทิตพฺพาฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา ภวตีติ ปุริมนเย วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิยา ปหีนา โหติ, วิกฺขมฺภิตาติ อตฺโถฯ ปจฺฉิมนเย ปฐมมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา ปหีนา สมุจฺฉินฺนาติ อตฺโถฯ

เย จสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยาติ มิจฺฉาภินิเวสเหตุ เย อริยานํ อทสฺสนกามตาทโย โลภาทโย ปาณาติปาตาทโย จ อเนเก ลามกฏฺเฐน ปาปกา อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺเชยฺยุํฯ อิมสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส อริยสฺส จฯ ธมฺมาติ สมถวิปสฺสนาธมฺมา, สตฺตตฺติํสโพธิปกฺขิยธมฺมา วา อนุปฺปนฺนา วา สมฺภวนฺติ อุปฺปนฺนา, ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ สมฺมาสงฺกปฺปสฺสาติอาทีนมฺปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อยํ ปน วิเสโส – สมฺมาวิมุตฺติอาทีนํ มิจฺฉาวิมุตฺติ อวิมุตฺตาว สมานา ‘‘วิมุตฺตา มย’’นฺติ เอวํสญฺญิโน อวิมุตฺติยํ วา วิมุตฺติสญฺญิโนฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – มิจฺฉา ปาปิกา วิมุตฺติ วิโมกฺโข เอตสฺสาติ มิจฺฉาวิมุตฺติฯ อฏฺฐงฺคา จ มิจฺฉาวิมุตฺติ ยถาวุตฺเตนากาเรน มิจฺฉาภินิเวสวเสน จ ปวตฺตา อนฺตทฺวยลกฺขณาฯ สมฺมาวิมุตฺติ ปน ผลธมฺมา, มิจฺฉาทิฏฺฐิเก สมาเสวโต มิจฺฉาวิโมกฺโข วา มิจฺฉาวิมุตฺติฯ มิจฺฉาวิมุตฺติญาณทสฺสนํ ปน มิจฺฉาวิโมกฺเข มิจฺฉาทิฏฺฐิยา จ สารนฺติ คหณวเสน ปวตฺโต อกุสลจิตฺตุปฺปาโท อนฺตมโส ปาปํ กตฺวา ‘‘สุกตํ มยา’’ติ ปจฺจเวกฺขโต อุปฺปนฺนโมโห จฯ สมฺมาวิมุตฺติญาณทสฺสนสฺสาติ เอตฺถ เสกฺขานํ ปจฺจเวกฺขณญาณํ สมฺมาวิมุตฺติญาณทสฺสนนฺติ อธิปฺเปตํฯ ตญฺหิ อุตฺตริภาวนาปาริปูริยา สํวตฺตติฯ

[36] เอวํ สมฺมาทิฏฺฐิอาทิมุเขน มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทิํ ทสฺเสตฺวา ปุน ปาณาติปาตอทินฺนาทานกาเมสุมิจฺฉาจาราทิโต เวรมณิยาทีหิ ปาณาติปาตาทีนํ ปริวตฺตนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ

ตตฺถ กาลวาทิสฺสาติ ลกฺขณวจนํฯ กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวติํ อตฺถสญฺหิตนฺติ โส สมฺผปฺปลาปสฺส ปหานาย ปฏิปนฺโน โหตีติ วุตฺตํฯ

ปุน ‘‘เย จ โข เกจี’’ติอาทินา สมฺมาทิฏฺฐิอาทิมุเขเนว มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทีหิ เอว ปริวตฺตนํ ปการนฺตเรน ทสฺเสติฯ ตตฺถ สนฺทิฏฺฐิกาติ ปจฺจกฺขาฯ สหธมฺมิกาติ สการณาฯ คารยฺหาติ ครหิตพฺพยุตฺตาฯ วาทานุวาทาติ วาทา เจว อนุวาทา จฯ ‘‘วาทานุปาตา’’ติปิ ปาโฐ, วาทานุปวตฺติโยติ อตฺโถฯ ปุชฺชาติ ปูชนียาฯ ปาสํสาติ ปสํสิตพฺพาฯ

ปุน ‘‘เย จ โข เกจี’’ติอาทินา มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา อนฺตทฺวยปริวตฺตนํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ภุญฺชิตพฺพาติอาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ วตฺถุกามวเสน โยเชตพฺพานิฯ ภาวยิตพฺพา พหุลีกาตพฺพาติ ปททฺวยํ กิเลสกามวเสนฯ เตสํ อธมฺโมติ ภาเวตพฺโพ นาม ธมฺโม สิยา, กามา จ เตสํ ภาเวตพฺพา อิจฺฉิตา, กาเมหิ จ เวรมณี กามานํ ปฏิปกฺโข, อิติ สา เตสํ อธมฺโม อาปชฺชตีติ อธิปฺปาโยฯ

นิยฺยานิโก ธมฺโมติ สห วิปสฺสนาย อริยมคฺโคฯ ทุกฺโขติ ปาปํ นิชฺชราเปสฺสามาติ ปวตฺติตํ สรีรตาปนํ วทติฯ สุโขติ อนวชฺชปจฺจยปริโภคสุขํฯ เอเตสุปิ วาเรสุ วุตฺตนเยเนว อธมฺมภาวาปตฺติ วตฺตพฺพาฯ อิทานิ อสุภสญฺญาทิมุเขน สุภสญฺญาทิปริวตฺตนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อารทฺธวิปสฺสกสฺส กิเลสาสุจิปคฺฆรณวเสน เตภูมกสงฺขารา อสุภโต อุปฏฺฐหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สพฺพสงฺขาเรสุ อสุภานุปสฺสิโน วิหรโต’’ติฯ ‘‘ยํ ยํ วา ปนา’’ติอาทินา ปฏิปกฺขสฺส ลกฺขณํ วิภาเวติฯ ตตฺถ อชฺฌาปนฺโนติ อธิอาปนฺโน, อภิอุปคโต ปริญฺญาโตติ อตฺโถฯ

ปริวตฺตนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. เววจนหารวิภงฺควณฺณนา

[37] ตตฺถ กตโม เววจโน หาโรติ เววจนหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ ยถา เววจนนิทฺเทโส โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกํ ภควา ธมฺมํ อญฺญมญฺเญหิ เววจเนหิ นิทฺทิสตี’’ติ วุตฺตํฯ เววจเนหีติ ปริยายสทฺเทหีติ อตฺโถฯ ปทตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺโต เอวฯ กสฺมา ปน ภควา เอกํ ธมฺมํ อเนกปริยาเยหิ นิทฺทิสตีติ? วุจฺจเต – เทสนากาเล อายติญฺจ กสฺสจิ กถญฺจิ ตทตฺถปฏิโพโธ สิยาติ ปริยายวจนํ, ตสฺมิํ ขเณ วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ อญฺญวิหิตานํ อญฺเญน ปริยาเยน ตทตฺถาวโพธนตฺถํ ปริยายวจนํฯ เตเนว ปเทน ปุน วจเน ตทญฺเญสํ ตตฺถ อธิคตตา สิยาติ มนฺทพุทฺธีนํ ปุนปฺปุนํ ตทตฺถสลฺลกฺขเณ อสมฺโมสนตฺถํ ปริยายวจนํฯ อเนเกปิ อตฺถา สมานพฺยญฺชนา โหนฺตีติ ยา อตฺถนฺตรปริกปฺปนา สิยา, ตสฺสา ปริวชฺชนตฺถมฺปิ ปริยายวจนํ อนญฺญสฺส วจเน อเนกาหิ ตาหิ ตาหิ สญฺญาหิ เตสํ เตสํ อตฺถานํ ญาปนตฺถมฺปิ ปริยายวจนํ เสยฺยถาปิ นิฆณฺฏุสตฺเถฯ ธมฺมกถิกานํ ตนฺติอตฺถุปนิพนฺธนปราวโพธนานํ สุขสิทฺธิยาปิ ปริยายวจนํฯ อตฺตโน ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปฺปตฺติยา วิภาวนตฺถํ, เวเนยฺยานํ ตตฺถ พีชาวาปนตฺถํ วา ปริยายวจนํ ภควา นิทฺทิสติฯ

กิํ พหุนา ยสฺสา ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺธา ยถา สพฺพสฺมิํ อตฺเถ อปฺปฏิหตญาณาจารา, ตถา สพฺพสฺมิํ สทฺทโวหาเรติ เอกมฺปิ อตฺถํ อเนเกหิ ปริยาเยหิ โพเธติ, น ตตฺถ ทนฺธายิตตฺตํ วิตฺถายิตตฺตํ อตฺถสฺสฯ นาปิ ธมฺมเทสนาหานิ, อาเวณิโกวายํ พุทฺธธมฺโมติ ปริยายเทสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาสา นาม วุจฺจติ ยา ภวิสฺสสฺส อตฺถสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ภวิสฺสสฺส อตฺถสฺสาติ อนาคตสฺส อิจฺฉิตพฺพสฺส อตฺถสฺสฯ ‘‘อวสฺสํ อาคมิสฺสตี’’ติอาทินา ตสฺสา ปวตฺติยาการํ ทสฺเสติฯ อนาคตตฺถวิสยา ตณฺหา อาสาฯ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนตฺถวิสยา ตณฺหา ปิหาติ อยเมตาสํ วิเสโสฯ

อตฺถนิปฺผตฺติปฏิปาลนาติ ยาย อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส นิปฺผตฺติํ ปฏิปาเลติ อาคเมติ, ยาย วา นิปฺผนฺนํ อตฺถํ ปฏิปาเลติ รกฺขติฯ