ทิฏฺฐนฺติ รูปายตนํ ฯ สุตนฺติ สทฺทายตนํฯ มุตนฺติ ปตฺวา คเหตพฺพโต คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺฐพฺพายตนญฺจฯ วิญฺญาตนฺติ อวสิฏฺฐํ ธมฺมารมฺมณปริยาปนฺนรูปํฯ ปตฺตนฺติ ปริเยสิตฺวา วา อปริเยสิตฺวา วา ปตฺตํฯ ปริเยสิตนฺติ ปตฺตํ วา อปฺปตฺตํ วา ปริเยสิตํฯ วิตกฺกิตํ วิจาริตนฺติ วิตกฺกนวเสน อนุมชฺชนวเสน จ อาลมฺพิตํฯ มนสานุจินฺติตนฺติ จิตฺเตน อนุ อนุ จินฺติตํฯ อยํ สเทวเก…เป.… อนิสฺสิเตน จิตฺเตน น ญายติ ฌายนฺโตติ อยํ ขีณาสโว ผลสมาปตฺติฌาเนน ฌายนฺโต ปุพฺเพว ตณฺหาทิฏฺฐินิสฺสยานํ สุฏฺฐุ ปหีนตฺตา สเทวเก โลเก…เป.… มนุสฺสาย ยตฺถ กตฺถจิปิ อนิสฺสิเตน จิตฺเตน ฌายติ นามฯ ตโต เอว โลเก เกนจิปิ น ญายติ ‘‘อยํ อิทํ นาม นิสฺสาย ฌายตี’’ติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตม;

ยสฺส เต นาภิชานาม, กิํ ตฺวํ นิสฺสาย ฌายสี’’ติฯ (เนตฺติ. 104);

อิทานิ ขีณาสวจิตฺตสฺส กตฺถจิปิ อนิสฺสิตภาวํ โคธิกสุตฺเตน (สํ. นิ. 1.159) วกฺกลิสุตฺเตน (สํ. นิ. 3.87) จ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา มาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิญฺญาณํ สมนฺเวสนฺโตติ ปรินิพฺพานโต อุทฺธํ วิญฺญาณํ ปริเยสนฺโตฯ ‘‘ปปญฺจาตีโต’’ติอาทินา อทสฺสนสฺส การณมาหฯ อนิสฺสิตจิตฺตา น ญายนฺติ ฌายมานาติ น เกวลํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ขีณาสวสฺส จิตฺตคติํ มาราทโย น ชานนฺติ, อปิ จ โข สอุปาทิเสสายปิ นิพฺพานธาตุยา ตสฺส ตํ น ชานนฺตีติ อตฺโถฯ อยํ เทสนาสนฺธีติ โคธิกสุตฺตวกฺกลิสุตฺตานํ วิย สุตฺตนฺตานํ อญฺญมญฺญอตฺถสํสนฺทนา เทสนาสนฺธิ นามฯ

นิทฺเทสสนฺธีติ นิทฺเทสสฺส สนฺธิ นิทฺเทสสนฺธิ, นิทฺเทเสน วา สนฺธิ นิทฺเทสสนฺธิฯ ปุริเมน สุตฺตสฺส นิทฺเทเสน ตสฺเสว ปจฺฉิมสฺส นิทฺเทสสฺส, ปจฺฉิเมน วา ปุริมสฺส สมฺพนฺธนนฺติ อตฺโถฯ ตํ ทสฺเสตุํ ยสฺมา ภควา เยภุยฺเยน ปฐมํ วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา วิวฏฺฏํ ทสฺเสติ, ตสฺมา ‘‘นิสฺสิตจิตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นิสฺสิตํ จิตฺตํ เอเตสนฺติ นิสฺสิตจิตฺตา, ปุคฺคลา, นิทฺทิสิตพฺพา ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนายาติ อธิปฺปาโยฯ ธมฺมาธิฏฺฐานาย ปน นิสฺสิตํ จิตฺตํ เอตฺถาติ นิสฺสิตจิตฺตา, นิสฺสิตจิตฺตวนฺโต ตณฺหาทิฏฺฐินิสฺสยวเสน ปวตฺตา สุตฺตปเทสาฯ เสสเมตฺถ สพฺพํ ปากฏเมวฯ

จตุพฺยูหหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อาวฏฺฏหารวิภงฺควณฺณนา

[29] ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโรติ อาวฏฺฏหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ อารมฺภถาติ อารมฺภธาตุสงฺขาตํ วีริยํ กโรถฯ นิกฺกมถาติ โกสชฺชปกฺขโต นิกฺขนฺตตฺตา นิกฺกมธาตุสงฺขาตํ ตทุตฺตริวีริยํ กโรถฯ ยุญฺชถ พุทฺธสาสเนติ ยสฺมา สีลสํวโร อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา สติสมฺปชญฺญนฺติ อิเมสุ ธมฺเมสุ ปติฏฺฐิตานํ ชาคริยานุโยควเสน อารมฺภนิกฺกมธาตุโย สมฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ตถาภูตสมถวิปสฺสนาสงฺขาเต ภควโต สาสเน ยุตฺตปฺปยุตฺตา โหถฯ ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุญฺชโรติ เอวํ ปฏิปชฺชนฺตา จ เตธาตุอิสฺสรสฺส มจฺจุราชสฺส วสํ สตฺเต เนตีติ ตสฺส เสนาสงฺขาตํ อพลํ ทุพฺพลํ ยถา นาม พลูปปนฺโน กุญฺชโร นเฬหิ กตํ อคารํ ขเณเนว วิทฺธํเสติ, เอวเมว กิเลสคณํ ธุนาถ วิธมถ วิทฺธํเสถาติ อตฺโถ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.185)ฯ

อิทานิ ยทตฺถํ อยํ คาถา นิกฺขิตฺตา, ตํ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถาติ วีริยสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อารมฺภถ นิกฺกมถาติ อิทํ วจนํ วีริยสฺส ปทฏฺฐานํ วีริยปโยคสฺส การณํ วีริยารมฺเภ นิโยชนโต, ‘‘โยคา เว ชายตี ภูรี’’ติ (ธ. ป. 282) วจนโต โยโค ภาวนาฯ ตตฺถ วิปสฺสนาภาวนาย วกฺขมานตฺตา สมาธิภาวนา อิธาธิปฺเปตาติ วุตฺตํ – ‘‘ยุญฺชถ พุทฺธสาสเนติ สมาธิสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติฯ ‘‘มจฺจุโน เสน’’นฺติ วุตฺตาย กิเลสเสนาย สมฺมา ธุนนํ ญาเณเนว โหตีติ อาห – ‘‘ธุนาถ…เป.… ปทฏฺฐาน’’นฺติฯ ปุน ยถาวุตฺตวีริยสมาธิปญฺญาสมฺปยุตฺเตสุ อาธิปจฺจกิจฺจตาย ปปญฺจปฺปหานสมตฺถา วฏฺฏมูลํ ฉินฺทิตฺวา วิวฏฺฏํ ปาเปนฺติ จาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถาติ วีริยินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อิมานิ ปทฏฺฐานานิ เทสนาติ ‘‘ยานิมานิ วีริยสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติอาทินา วีริยาทีนํ ปทฏฺฐานานิ วุตฺตานิ, สา อารมฺภถ นิกฺกมถาติ อาทิเทสนา, น วีริยารมฺภวตฺถุอาทีนีติ อตฺโถฯ ตถา เจว สํวณฺณิตํฯ

เอวํ ยถานิกฺขิตฺตาย เทสนาย ปทฏฺฐานวเสน อตฺถํ นิทฺธาเรตฺวา อิทานิ ตํ สภาควิสภาคธมฺมวเสน อาวฏฺเฏตุกาโม ตสฺส ภูมิํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยุญฺชนฺตานํ วา สตฺตานํ โยเค ยุญฺชนฺตานํ วา อารมฺโภ’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – โยเค ภาวนายํ ตํ อยุญฺชนฺตานํ วา สตฺตานํ อปริปกฺกญาณานํ วาสนาภาเคน อายติํ วิชานนตฺถํ อยํ เทสนารมฺโภ ยุญฺชนฺตานํ วา ปริปกฺกญาณานนฺติฯ

โส ปมาโท ทุวิโธติ เยน ปมาเทน ภาวนํ นานุยุญฺชนฺติ, โส ปมาโท อตฺตโน การณเภเทน ทุวิโธฯ อญฺญาเณนาติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ สลกฺขณสามญฺญลกฺขณปฏิจฺฉาทเกน สมฺโมเหนฯ นิวุโตติ ฉาทิโตฯ เญยฺยฏฺฐานนฺติ เญยฺยญฺจ ตํ ‘‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย’’ติอาทินา ญาณสฺส ปวตฺตนฏฺฐานญฺจาติ เญยฺยฏฺฐานํฯ อเนกเภทตฺตา ปาปธมฺมานํ ตพฺพเสน อเนกเภโทปิ ปมาโท มูลภูตาย อวิชฺชาย วเสน เอโก เอวาติ อาห – ‘‘เอกวิโธ อวิชฺชายา’’ติฯ ลาภวินิจฺฉยปริคฺคหมจฺฉริยานิ ปริเยสนาอารกฺขาปริโภเคสุ อนฺโตคธานิฯ ฉนฺทราคชฺโฌสานา ตณฺหา เอวาติ ตณฺหามูลเกปิ ธมฺเม เอตฺเถว ปกฺขิปิตฺวา ‘‘ติวิโธ ตณฺหายา’’ติ วุตฺตํฯ

รูปีสุ ภเวสูติ รูปธมฺเมสุฯ อชฺโฌสานนฺติ ตณฺหาภินิเวโสฯ เอเตน ‘‘ตณฺหาย รูปกาโย ปทฏฺฐาน’’นฺติ ปทสฺส อตฺถํ วิวรติฯ อนาทิมติ หิ สํสาเร อิตฺถิปุริสา อญฺญมญฺญรูปาภิรามา, อยญฺจตฺโถ จิตฺตปริยาทานสุตฺเตน (อ. นิ. 1.1-10) ทีเปตพฺโพฯ อรูปีสุ สมฺโมโหติ ผสฺสาทีนํ อติสุขุมสภาวตฺตา สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณฆนวินิพฺโภคสฺส ทุกฺกรตฺตา จ อรูปธมฺเมสุ สมฺโมโห, สตฺตานํ ปติฏฺฐิโตติ วจนเสโสฯ เอวํ นิทฺธาริเต รูปกายนามกายสงฺขาเต อุปาทานกฺขนฺธปญฺจเก อารมฺมณกรณวเสน ปวตฺตํ ตณฺหญฺจ อวิชฺชญฺจ อวิเสเสน วุตฺตํ จตุปาทานานํ วเสน วิภชิตฺวา เตสํ ขนฺธานํ อุปาทานานญฺจ ทุกฺขสมุทยภาเวน สหปริญฺเญยฺยปหาตพฺพภาวํ ทสฺเสติ ‘‘ตตฺถ รูปกาโย’’ติอาทินาฯ

[30] เอวํ ปมาทมุเขน ปุริมสจฺจทฺวยํ นิทฺธาเรตฺวา ปมาทมุเขเนว อปรมฺปิ สจฺจทฺวยํ นิทฺธาเรตุํ ‘‘ตตฺถ โย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตสฺสาติ ตสฺส ปมาทสฺสฯ สมฺปฏิเวเธนาติ สมฺมา ปริชานเนน อสฺสาทาทีนํ ชานเนนฯ

รกฺขณา ปฏิสํหรณาติ อตฺตโน จิตฺตสฺส รกฺขณสงฺขาตา ปมาทสฺส ปฏิสํหรณา, ตปฺปฏิปกฺเขน สงฺโกจนา อปฺปมาทานุโยเคน ยา เขปนาฯ อยํ สมโถติ กิจฺเจน สมาธิํ ทสฺเสติฯ อยํ โวทานปกฺขวิสภาคธมฺมวเสน อาวฏฺฏนาฯ ‘‘ยทา ชานาติ กามานํ…เป.… อานิสํส’’นฺติ อิมินา สมถาธิคมสฺส อุปายํ ทสฺเสติฯ

ตตฺถ กามานนฺติ วตฺถุกามานญฺจ กิเลสกามานญฺจฯ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโตติ กาเม ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชมานํ สุขโสมนสฺสสงฺขาตํ อสฺสาทํ อสฺสาทตาย อสฺสาทมตฺตโตฯ อาทีนวนฺติ ‘‘อปฺปสฺสาทา กามา พหุทุกฺขา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.236) วุตฺตํ อาทีนวํ โทสํฯ นิสฺสรณนฺติ ปฐมชฺฌานํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘กามานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺม’’นฺติ (อิติวุ. 72)ฯ โอการนฺติ ลามกภาวํฯ สํกิเลสนฺติ สํกิลิสฺสนํฯ กามเหตุ หิ สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติฯ โวทานนฺติ วิสุชฺฌนํฯ เนกฺขมฺเม จ อานิสํสนฺติ นีวรณปฺปหานาทิคุณวิเสสโยคํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ยถาวุตฺเต สมเถ สติฯ ยา วีมํสาติ ยา ปญฺญาฯ ‘‘สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. 5.1071) หิ วุตฺตํฯ ยถา ตณฺหาสหิตาว อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย, เอวํ อวิชฺชาสหิตาว ตณฺหา อุปาทานานํ ปจฺจโยฯ ตาสุ นิรุทฺธาสุ อุปาทานาทีนํ อภาโว เอวาติ ตณฺหาอวิชฺชาปหาเนน สกลวฏฺฏทุกฺขนิโรธํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ปหีเนสู’’ติอาทิมาหฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ วิสภาคสภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน นิทฺธาริตานีติ อธิปฺปาโยฯ

เอวํ โวทานปกฺขํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส วิสภาคธมฺมวเสน สภาคธมฺมวเสน จ อาวฏฺฏนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สํกิเลสปกฺขํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส วิสภาคธมฺมวเสน สภาคธมฺมวเสน จ อาวฏฺฏนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาปิ มูเล’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา นาม ปติฏฺฐาเหตุภาเวน มูลนฺติ ลทฺธโวหาเร ภูมิคเต รุกฺขสฺส อวยเว ผรสุเฉทาทิอนฺตรายาภาเวน อนุปทฺทเว ตโต เอว ทฬฺเห ถิเร สติ ขนฺเธ ฉินฺเนปิ อสฺสตฺถาทิรุกฺโข รุหติ, เอวเมว ตณฺหานุสยสงฺขาเต อตฺตภาวรุกฺขสฺส มูเล มคฺคญาณผรสุนา อนุปจฺฉินฺเน ตยิทํ ทุกฺขํ ปุนปฺปุนํ อปราปรภาเวน นิพฺพตฺตติ น นิรุชฺฌตีติฯ กามตณฺหาทินิวตฺตนตฺถํ ‘‘ภวตณฺหายา’’ติ วุตฺตํฯ เอตสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโยติ เอตสฺส ภวตณฺหาสงฺขาตสฺส ธมฺมสฺส ภเวสุ อาทีนวปฺปฏิจฺฉาทนาทิวเสน อสฺสาทคฺคหณสฺส ปจฺจโยฯ

วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘สํโยชนีเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ (สํ. นิ. 2.57)ฯ เตเนวาห – ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา หิ ภวตณฺหา’’ติฯ อิธ สมโถ วิปสฺสนา จ มคฺคสมาธิ มคฺคปญฺญา จ อธิปฺเปตาติ อาห – ‘‘เยน ตณฺหานุสยํ สมูหนตี’’ติอาทิฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานีติ วิสภาคสภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน นิทฺธาริตานีติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

อิทานิ น เกวลํ นิทฺธาริเตเหว วิสภาคสภาคธมฺเมหิ อาวฏฺฏนํ, อถ โข ปาฬิอาคเตหิปิ เตหิ อาวฏฺฏนํ อาวฏฺฏหาโรติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติ คาถมาห ฯ ตตฺถ สพฺพปาปสฺสาติ สพฺพากุสลสฺสฯ อกรณนฺติ อนุปฺปาทนํฯ กุสลสฺสาติ จตุภูมกกุสลสฺสฯ อุปสมฺปทาติ ปฏิลาโภฯ สจิตฺตปริโยทาปนนฺติ อตฺตโน จิตฺตโวทานํ, ตํ ปน อรหตฺเตน โหติฯ อิติ สีลสํวเรน สพฺพปาปํ ปหาย สมถวิปสฺสนาหิ กุสลํ สมฺปาเทตฺวา อรหตฺตผเลน จิตฺตํ ปริโยทเปตพฺพนฺติ เอตํ พุทฺธาน สาสนํ โอวาโท อนุสิฏฺฐีติ อยํ สงฺเขปตฺโถ, วิตฺถารโต ปน อตฺโถ ปาฬิโต เอว วิญฺญายติฯ

ตตฺถ ‘‘สพฺพปาปํ นามา’’ติอาทีสุ โทสสมุฏฺฐานนฺติ โทโส สมุฏฺฐานเมว เอตสฺสาติ โทสสมุฏฺฐานํ, น โทโส เอว สมุฏฺฐานนฺติฯ โลภสมุฏฺฐานายปิ ปิสุณวาจาย สมฺภวโตฯ กายทุจฺจริตนฺติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘โทสสมุฏฺฐาน’’นฺติ นปุํสกนิทฺเทโสฯ โลภสมุฏฺฐานํ โมหสมุฏฺฐานนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สมฺผปฺปลาโป อุทฺธจฺจจิตฺเตน ปวตฺตยตีติ อธิปฺปาเยน ตสฺส โมหสมุฏฺฐานตา วุตฺตาฯ

เอวํ ทุจฺจริตอกุสลกมฺมปถกมฺมวิภาเคน ‘‘สพฺพปาป’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตปาปํ วิภชิตฺวา อิทานิสฺส อกุสลมูลวเสน อคติคมนวิภาคมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อกุสลมูล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อกุสลมูลํ ปโยคํ คจฺฉนฺตนฺติ โลภาทิอกุสลานิ กายวจีปโยคํ คจฺฉนฺตานิ, กายวจีปโยคํ สมุฏฺฐาเปนฺตานีติ อตฺโถฯ ฉนฺทาติ ฉนฺทเหตุฯ ยํ ฉนฺทา อคติํ คจฺฉติ, อิทํ โลภสมุฏฺฐานนฺติ ฉนฺทา อคติํ คจฺฉตีติ ยเทตํ อคติคมนํ, อิทํ โลภสมุฏฺฐานนฺติฯ เอวํ เสเสสุปิ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

เอตฺตาวตา ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติ เอตฺถ ปาปํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส อกรณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โลโภ…เป.… ปญฺญายา’’ติ ตีหิ กุสลมูเลหิ ติณฺณํ อกุสลมูลานํ ปหานวเสน สพฺพปาปสฺส อกรณํ อนุปฺปาทนมาหฯ ตถา โลโภ อุเปกฺขายาติอาทินา พฺรหฺมวิหาเรหิฯ ตตฺถ อรติํ วูปสเมนฺตี มุทิตา ตสฺสา มูลภูตํ โมหํ ปชหตีติ กตฺวา วุตฺตํ – ‘‘โมโห มุทิตาย ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตี’’ติฯ

[31] อิทานิ อญฺเญนปิ ปริยาเยน ปาปํ ตสฺส อกรณญฺจ ทสฺเสตฺวา เสสปทานญฺจ อตฺถวิภาวนมุเขน สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏนํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพปาปํ นาม อฏฺฐ มิจฺฉตฺตานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาจาโรติ ตีหิปิ ปเทหิ มิจฺฉตฺตานํ อนุปฺปาทนเมว วทติฯ ตถา กิริยา กรณํ อชฺฌาจาโรติ ตีหิปิ ปเทหิ อุปฺปาทนเมว วทติฯ อชฺฌาจาโรติ อธิฏฺฐหิตฺวา อาจรณํฯ อตีตสฺสาติ จิรกาลปฺปวตฺติวเสน ปุราณสฺสฯ มคฺคสฺสาติ อริยมคฺคสฺสฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ปุราณมคฺคํ ปุราณํ อญฺชสนฺติ โข อริยสฺเสตํ อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. 2.65 อตฺถโต สมานํ)ฯ อตีเตน วา วิปสฺสินา ภควตา ยถาธิคตํ เทสิตภาวํ สนฺธาย ‘‘อตีตสฺส มคฺคสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ วิปสฺสิโน หิ อยํ ภควโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาติโมกฺขุทฺเทสคาถาติฯ

ยํ ปฏิเวเธนาติ ยสฺส ปริญฺญาภิสมเยนฯ ยํ ปริโยทาปิตํ, อยํ นิโรโธติ ยทิปิ อสงฺขตา ธาตุ เกนจิ สํกิเลเสน น สํกิลิสฺสติ, อธิคจฺฉนฺตสฺส ปน ปุคฺคลสฺส วเสน เอวํ วุตฺตํฯ ตสฺส หิ ยาว สํกิเลสา น วิคจฺฉนฺติ, ตาว อสงฺขตา ธาตุ อปริโยทปิตาติ วุจฺจติฯ ยถา นิพฺพานาธิคเมน เย ขนฺธา วูปสเมตพฺพา, เตสํ เสสภาเวน อเสสภาเวน จ ‘‘สอุปาทิเสสา’’ติ จ, ‘‘อนุปาทิเสสา’’ติ จ วุจฺจติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิมานิ ปาฬิอาคตธมฺมานํ สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน นิทฺธาริตานิ จตฺตาริ สจฺจานิ ปุนปิ ปาฬิอาคตธมฺมานํ สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏเนน อาวฏฺฏหารํ ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขตี’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสา ปทตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺโต เอวฯ ธมฺโมติ ปุญฺญธมฺโม อิธาธิปฺเปโตฯ ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺโม นาม ทุวิโธ อินฺทฺริยสํวโร มคฺโค จา’’ติ อาหฯ

อินฺทฺริยสํวรสีเสน เจตฺถ สพฺพมฺปิ สีลํ คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ สพฺพา อุปปตฺติโย ทุคฺคติ ทุกฺขทุกฺขตาทิโยเคน ทุกฺขา คติโยติ กตฺวาฯ ยถาวุตฺเต ทุวิเธ ธมฺเม ปฐโม ธมฺโม ยถา สุจิณฺโณ โหติ, ยโต จ โส รกฺขติ, ยตฺถ จ ปติฏฺฐาเปติ, ตํ สพฺพํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ยา สํวรสีเล อขณฺฑการิตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิทานิ ตสฺส ธมฺมสฺส อปายโต รกฺขเณ เอกนฺติกภาวํ วิภาเวตุํ คามณิสํยุตฺเต (สํ. นิ. 4.358) อสิพนฺธกปุตฺตสุตฺตํ อาภตํฯ

ตตฺถ เอวนฺติ ปกาเรนฯ จ-สทฺโท สมฺปิณฺฑเน, อิมินาปิ ปกาเรน อยมตฺโถ เวทิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ อสิพนฺธกปุตฺโตติ อสิพนฺธกสฺส นาม ปุตฺโตฯ คาเม เชฏฺฐกตาย คามณีฯ ปจฺฉาภูมกาติ ปจฺฉาภูมิวาสิโนฯ กามณฺฑลุกาติ สกมณฺฑลุโนฯ เสวาลมาลิกาติ ปาโตว อุทกโต เสวาลญฺเจว อุปฺปลาทีนิ จ คเหตฺวา อุทกสุทฺธิภาวชานนตฺถํ มาลํ กตฺวา ปิฬนฺธนกาฯ อุทโกโรหกาติ สายํ ปาตํ อุทกํ โอโรหณกาฯ อุยฺยาเปนฺตีติ อุปริยาเปนฺติฯ สญฺญาเปนฺตีติ สมฺมา ยาเปนฺติฯ สคฺคํ นาม โอกฺกาเมนฺตีติ ปริวาเรตฺวา ฐิตาว ‘‘คจฺฉ, โภ, พฺรหฺมโลกํ, คจฺฉ, โภ, พฺรหฺมโลก’’นฺติ วทนฺตา สคฺคํ ปเวเสนฺติฯ

อนุปริสกฺเกยฺยาติ อนุปริคจฺเฉยฺยฯ อุมฺมุชฺชาติ อุฏฺฐหฯ อุปฺลวาติ ชลสฺส อุปริปฺลวฯ ถลมุปฺลวาติ ถลํ อภิรุหฯ ตตฺร ยาสฺสาติ ตตฺร ยํ อสฺส, ยํ ภเวยฺยฯ สกฺขรกฐลนฺติ สกฺขรา วา กฐลา วาฯ สา อโธคามี อสฺสาติ สา อโธ คจฺเฉยฺย, เหฏฺฐาคามี ภเวยฺยฯ อโธ คจฺเฉยฺยาติ เหฏฺฐา คจฺเฉยฺยฯ มคฺคสฺสาติ อริยมคฺคสฺสฯ ติกฺขตาติ ติขิณตาฯ สา จ โข น สตฺถกสฺส วิย นิสิตกรณตา, อถ โข อินฺทฺริยานํ ปฏุภาโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘อธิมตฺตตา’’ติ อาหฯ นนุ จ อริยมคฺโค อตฺตนา ปหาตพฺพกิเลเส อนวเสสํ สมุจฺฉินฺทตีติ อติขิโณ นาม นตฺถีติ? สจฺจเมตํ, ตถาปิ โน จ โข ‘‘ยถา ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺสา’’ติ วจนโต สทฺธาวิมุตฺตทิฏฺฐิปฺปตฺตานํ กิเลสปฺปหานํ ปติ อตฺถิ กาจิ วิเสสมตฺตาติ สกฺกา วตฺตุํฯ อยํ ปน วิเสโส น อิธาธิปฺเปโต, สพฺพุปปตฺติสมติกฺกมนสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ

ยสฺมา ปน อริยมคฺเคน โอธิโส กิเลสา ปหียนฺติ, ตญฺจ เนสํ ตถาปหานํ มคฺคธมฺเมสุ อินฺทฺริยานํ อปาฏวปาฏวตรปาฏวตมภาเวน โหตีติ โย วชิรูปมธมฺเมสุ มตฺถกปฺปตฺตานํ อคฺคมคฺคธมฺมานํ ปฏุตมภาโวฯ อยํ อิธ มคฺคสฺส ติกฺขตาติ อธิปฺเปตาฯ เตเนวาห – ‘‘อยํ ธมฺโม สุจิณฺโณ สพฺพาหิ อุปปตฺตีหิ รกฺขตี’’ติฯ ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติอาทินา สุตฺตนฺตเรน (อุทา. 32) สุคติสญฺญิตานมฺปิ อุปปตฺตีนํ ทุคฺคติภาวํ สาเธติฯ

[32] อิทานิ ยถาวุตฺตสฺส ธมฺมสฺส วิสภาคธมฺมานํ ตณฺหาวิชฺชาทีนํ สภาคธมฺมานญฺจ สมถวิปสฺสนาทีนํ นิทฺธารณวเสน อาวฏฺฏหารํ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ทุคฺคตีนํ เหตุ ตณฺหา จ อวิชฺชา จา’’ติอาทิมาหฯ ตํ ปุพฺเพ วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ อิทํ วุจฺจติ พฺรหฺมจริยนฺติ อิทํ อริยํ สมถวิปสฺสนาสงฺขาตํ มคฺคพฺรหฺมจริยนฺติ วุจฺจติฯ ยํ รกฺขตีติ สพฺพาหิ ทุคฺคตีหิ รกฺขนฺตสฺส อริยมคฺคสฺส อารมฺมณภูโต นิโรโธ รกฺขนฺโต วิย วุตฺโต, นิมิตฺตสฺส กตฺตุภาเวน อุปจริตตฺตาฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ วิสภาคสภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน นิทฺธาริตานีติ อธิปฺปาโยฯ

อาวฏฺฏหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. วิภตฺติหารวิภงฺควณฺณนา

[33] ตตฺถ กตโม วิภตฺติหาโรติ วิภตฺติหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ ธมฺมวิภตฺติภูมิวิภตฺติปทฏฺฐานวิภตฺตีติ ติวิธา วิภตฺติฯ ตาสุ ยสฺมา ธมฺเมสุ วิภาคโต นิทฺทิฏฺเฐสุ ตตฺถ ลพฺภมาโน ภูมิวิภาโค ปทฏฺฐานวิภาโค จ นิทฺทิสิยมาโน สุวิญฺเญยฺโย โหติ, ตสฺมา ธมฺมวิภตฺติํ ตาว นิทฺทิสนฺโต โสฬสวิเธ ปฏฺฐาเน เยสํ สุตฺตานํ วเสน วิเสสโต วิภชิตพฺพา, ตานิ สุตฺตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺเว สุตฺตานิ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ วาสนา ปุญฺญภาวนา, ตสฺสา ภาโค โกฏฺฐาโส วาสนาภาโค, ตสฺส หิตนฺติ วาสนาภาคิยํ, สุตฺตํฯ นิพฺพิชฺฌนํ โลภกฺขนฺธาทีนํ ปทาลนํ นิพฺเพโธ, ตสฺส ภาโคติ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ ยสฺมิํ สุตฺเต ตีณิ ปุญฺญกิริยวตฺถูนิ เทสิตานิ, ตํ สุตฺตํ วาสนาภาคิยํฯ ยสฺมิํ ปน เสกฺขาเสกฺขา เทสิตา, ตํ นิพฺเพธภาคิยํฯ อยญฺจ อตฺโถ ปาฬิยํเยว อาคมิสฺสติฯ