เมนู

10. มาติกากถา

มาติกากถาวณฺณนา

[40] อิทานิ มหาเถโร วิปสฺสนากถานนฺตรํ สกเล ปฏิสมฺภิทามคฺเค นิทฺทิฏฺเฐ สมถวิปสฺสนามคฺคนิพฺพานธมฺเม อาการนานตฺตวเสน นานาปริยาเยหิ โถเมตุกาโม นิจฺฉาโตติอาทีนิ เอกูนวีสติ มาติกาปทานิ อุทฺทิสิตฺวา เตสํ นิทฺเทสวเสน มาติกากถํ นาม กเถสิฯ ตสฺสา อยํ อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ มาติกาย ตาว นิจฺฉาโตติ อมิลาโตฯ สพฺเพปิ หิ กิเลสา ปีฬาโยคโต มิลาตา, ราโคปิ ตาว นิรนฺตรปฺปวตฺโต สรีรํ ทหติ, กิํ ปนญฺเญ กิเลสา ฯ ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อคฺคี ราคคฺคิ โทสคฺคิ โมหคฺคี’’ติ (อิติวุ. 93; ที. นิ. 3.305) ปน กิเลสนายกา ตโย เอว กิเลสา วุตฺตา, ตํสมฺปยุตฺตาปิ ปน ทหนฺติเยวฯ เอวํ ฉาตกิเลสาภาวโต นิจฺฉาโตฯ โก โส? วิโมกฺขสมฺพนฺเธน วิโมกฺโขติ ทฏฺฐพฺโพฯ มุจฺจตีติ โมกฺโขฯ วิมุจฺจตีติ วิโมกฺโขติ อตฺโถฯ อิทเมกํ มาติกาปทํฯ วิชฺชาวิมุตฺตีติ วิชฺชาเยว วิมุตฺติฯ อิทเมกํ มาติกาปทํฯ ฌานวิโมกฺโขติ ฌานเมว วิโมกฺโขฯ อิทเมกํ มาติกาปทํฯ เสสานิ เอเกกาเนวาติ เอวํ เอกูนวีสติ มาติกาปทานิฯ

[41] เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต นิจฺฉาโตติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต อเปตตฺตา กามจฺฉนฺทโต นิกฺกิเลโส โยคีฯ เตน ปฏิลทฺธํ เนกฺขมฺมมฺปิ นิจฺฉาโต นิกฺกิเลโส วิโมกฺโขฯ เอวํ เสเสสุปิฯ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต มุจฺจตีติ วิโมกฺโขติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต โยคี มุจฺจตีติ ตํ เนกฺขมฺมํ วิโมกฺโขติ อตฺโถฯ เอวํ เสเสสุปิฯ วิชฺชตีติ วิชฺชาติ สภาวโต วิชฺชติ อตฺถิ อุปลพฺภตีติ วิชฺชา นามาติ อตฺโถฯ อถ วา สภาวชานนตฺถํ ปฏิปนฺเนหิ โยคีหิ สภาวํ เวทียติ ชานียตีติ วิชฺชา นามาติ อตฺโถฯ อถ วา วิเสสลาภตฺถํ ปฏิปนฺเนหิ โยคีหิ เวทียติ ปฏิลาภียตีติ วิชฺชา นามาติ อตฺโถฯ อถ วา อตฺตนา วินฺทิตพฺพํ ภูมิํ วินฺทติ ลภตีติ วิชฺชา นามาติ อตฺโถฯ อถ วา สภาวทสฺสนเหตุตฺตา สภาวํ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา นามาติ อตฺโถฯ วิชฺชนฺโต มุจฺจติ, มุจฺจนฺโต วิชฺชตีติ ยถาวุตฺโต ธมฺโม ยถาวุตฺเตนตฺเถน วิชฺชมาโน ยถาวุตฺตโต มุจฺจติ, ยถาวุตฺตโต มุจฺจมาโน ยถาวุตฺเตนตฺเถน วิชฺชตีติ วิชฺชาวิมุตฺติ นามาติ อตฺโถฯ

กามจฺฉนฺทํ สํวรฏฺเฐนาติ กามจฺฉนฺทนิวารณฏฺเฐน ตํ เนกฺขมฺมํ สีลวิสุทฺธิ นามาติ อตฺโถฯ ตํเยว อวิกฺเขปเหตุตฺตา อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิฯ ทสฺสนเหตุตฺตา ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตีติ เนกฺขมฺมาทินา กามจฺฉนฺทาทิกํ โยคาวจโร ปฏิปฺปสฺสมฺเภตีติ เนกฺขมฺมาทิโก ธมฺโม ปสฺสทฺธิ นามาติ อตฺโถฯ ปหีนตฺตาติ เตน เตน ปหาเนน ปหีนตฺตาฯ ญาตฏฺเฐน ญาณนฺติ ฌานปจฺจเวกฺขณาวเสน วิปสฺสนาวเสน มคฺคปจฺจเวกฺขณาวเสน ญาตฏฺเฐน เนกฺขมฺมาทิกํ ญาณํ นามาติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐตฺตา ทสฺสนนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ วิสุชฺฌตีติ โยคี, เนกฺขมฺมาทิกา วิสุทฺธิ

เนกฺขมฺมนิทฺเทเส เนกฺขมฺมํ อโลภตฺตา กามราคโต นิสฺสฏนฺติ นิสฺสรณํฯ ตโต นิกฺขนฺตนฺติ เนกฺขมฺมํฯ ‘‘รูปานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺม’’นฺติ วุจฺจมาเน อารุปฺปวิเสสสฺส อทิสฺสนโต วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ อญฺญตฺถ วุตฺตปาฐกฺกเมเนว ยทิทํ อารุปฺปนฺติ วุตฺตํฯ ตญฺจ อารุปฺปํ รูปโต นิกฺขนฺตตฺตา เนกฺขมฺมํ นามาติ อธิการวเสเนว วุตฺตํ โหติฯ ภูตนฺติ อุปฺปาทสมาโยคทีปนํฯ สงฺขตนฺติ ปจฺจยพลวิเสสทสฺสนํฯ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ ปจฺจยสมาโยเคปิ ปจฺจยานํ อพฺยาปารภาวทสฺสนํฯ นิโรโธ ตสฺส เนกฺขมฺมนฺติ นิพฺพานํ ตโต สงฺขตโต นิกฺขนฺตตฺตา ตสฺส สงฺขตสฺส เนกฺขมฺมํ นามฯ อารุปฺปสฺส จ นิโรธสฺส จ คหณํ อญฺญตฺถ ปาเฐ วุตฺตกฺกเมเนว กตํฯ ‘‘กามจฺฉนฺทสฺส เนกฺขมฺมํ เนกฺขมฺม’’นฺติ วุจฺจมาเน ปุนรุตฺตํ โหติฯ เนกฺขมฺมวจเนเนว จ ตสฺส เนกฺขมฺมสิทฺธีติ ตํ อวตฺวา เสสเนกฺขมฺมเมว วุตฺตํฯ ตํ อุชุกเมวฯ นิสฺสรณนิทฺเทเสปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ นิสฺสรณียา ธาตุโย ปเนตฺถ อุชุกเมว เนกฺขมฺมนฺติ วุตฺตํฯ ปวิเวโกติ ปวิวิตฺตภาโว เนกฺขมฺมาทิโกเยวฯ โวสชฺชตีติ โยคี, เนกฺขมฺมาทโย โวสคฺโคฯ เนกฺขมฺมํ ปวตฺเตนฺโต โยคี เนกฺขมฺเมน จรตีติ วุจฺจติฯ ตํ ปน เนกฺขมฺมํ จริยาฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ฌานวิโมกฺขนิทฺเทเส วตฺตพฺพํ วิโมกฺขกถายํ วุตฺตํฯ เกวลํ ตตฺถ ‘‘ชานาตีติ ฌานวิโมกฺโข’’ติ (ปฏิ. ม. 1.217) วุตฺตํ, อิธ ปน ‘‘ชานาตีติ, ฌายตี’’ติ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาว เทสนา กตาติ อยํ วิเสโสฯ

[42] ภาวนาธิฏฺฐานชีวิตนิทฺเทเส จ ปุคฺคลาธิฏฺฐานา เทสนา กตาฯ ธมฺมโต ปน ภาวนา นาม เนกฺขมฺมาทโยวฯ อธิฏฺฐานํ นาม เนกฺขมฺมาทิวเสน ปติฏฺฐาปิตจิตฺตเมวฯ ชีวิตํ นาม เนกฺขมฺมาทิวเสน ปติฏฺฐาปิตจิตฺตสฺส สมฺมาอาชีโว นามฯ โก โส สมฺมาอาชีโว นาม ? มิจฺฉาชีวา วิรติ, ธมฺเมน สเมน ปจฺจยปริเยสนวายาโม จฯ ตตฺถ สมํ ชีวตีติ สมํ ชีวิตํ ชีวติ, ภาวนปุํสกวจนํ วา, สเมน ชีวตีติ วุตฺตํ โหติฯ โน วิสมนฺติ ‘‘สมํ ชีวตี’’ติ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส ปฏิเสธวเสน อวธารณํ กตํฯ สมฺมา ชีวตีติ อาการนิทสฺสนํฯ โน มิจฺฉาติ ตสฺเสว นิยมนํฯ วิสุทฺธํ ชีวตีติ สภาววิสุทฺธิยา วิสุทฺธํ ชีวิตํ ชีวติฯ โน กิลิฏฺฐนฺติ ตสฺเสว นิยมนํฯ

ยญฺญเทวาติอาทีหิ ยถาวุตฺตานํ ติสฺสนฺนํ สมฺปทานํ อานิสํสํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ยญฺญเทวาติ ยํ ยํ เอวฯ ขตฺติยปริสนฺติ ขตฺติยานํ สนฺนิปาตํฯ โส หิ สมนฺตโต สีทนฺติ เอตฺถ อกตพุทฺธิโนติ ปริสาติ วุจฺจติฯ เอเสว นโย อิตรตฺตเยฯ ขตฺติยาทีนํเยว อาคมนสมฺปตฺติยา ญาณสมฺปตฺติยา จ สมนฺนาคตตฺตา ตาสํเยว จตสฺสนฺนํ คหณํ , น สุทฺทปริสายฯ วิสารโทติ ตีหิ สมฺปทาหิ สมฺปนฺโน วิคตสารชฺโช, นิพฺภโยติ อตฺโถฯ อมงฺกุภูโตติ อสงฺกุจิโต น นิตฺเตชภูโตฯ ตํ กิสฺส เหตูติ ตํ วิสารทตฺตํ เกน เหตุนา เกน การเณน โหตีติ เจติ อตฺโถฯ อิทานิ ตถา หีติ ตสฺส การณวจนํฯ ยสฺมา เอวํ ติสมฺปทาสมฺปนฺโน, ตสฺมา ‘‘วิสารโท โหตี’’ติ วิสารทภาวสฺส การณํ ทสฺเสตฺวา นิฏฺฐเปสีติฯ

สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺค-อฏฺฐกถาย

มาติกากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺญาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จูฬวคฺคสฺส อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ

เอตฺตาวตา จ ติวคฺคสงฺคหิตสฺส

สมติํสกถาปฏิมณฺฑิตสฺสฺปฏิสมฺภิทามคฺคสฺส อตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตา โหตีติฯ

นิคมนกถา

มหาวคฺโค มชฺฌิโม จ, จูฬวคฺโค จ นามโต;

ตโย วคฺคา อิธ วุตฺตา, ปมาณปฏิปาฏิยาฯ

วคฺเค วคฺเค ทส ทส, กถา ยา ตา อุทีริตา;

อุทฺทานคาถา สพฺพาสํ, อิมา ตาสํ ยถากฺกมํฯ

ญาณํ ทิฏฺฐิ อานาปานํ, อินฺทฺริยํ วิโมกฺขปญฺจมํ;

คติ กมฺมํ วิปลฺลาโส, มคฺโค มณฺโฑติ ตา ทสฯ

ยุคนทฺธสจฺจโพชฺฌงฺคา, เมตฺตา วิราคปญฺจมา;

ปฏิสมฺภิทา ธมฺมจกฺกํ, โลกุตฺตรพลสุญฺญตาฯ

ปญฺญา อิทฺธิ อภิสมโย, วิเวโก จริยปญฺจโม;

ปาฏิหีรํ สมสีส-สติ วิปสฺสนมาติกาฯ

โย โส สุคตสุตานํ, อธิปติภูเตน ภูตหิตรตินา;

เถเรน ถิรคุณวตา, วุตฺโต ปฏิสมฺภิทามคฺโค

ตสฺสตฺถวณฺณนา ยา, ปุพฺพฏฺฐกถานยํ ตถา ยุตฺติํ;

นิสฺสาย มยารทฺธา, นิฏฺฐานมุปาคตา เอสาฯ

ยํ ตํ อุตฺตรมนฺตี, มนฺติคุณยุโต ยุโต จ สทฺธาย;

การยิ มหาวิหาเร, ปริเวณมเนกสาธุคุณํฯ

เถเรเนตฺถ นิวสตา, สมาปิตายํ มหาภิธาเนน;

ตติเย วสฺเส จุติโต, โมคฺคลฺลานสฺส ภูปติโนฯ

สมยํ อนุโลเมนฺตี, เถรานํ เถรวาททีปานํ;

นิฏฺฐํ คตา ยถายํ, อฏฺฐกถา โลกหิตชนนีฯ

ธมฺมํ อนุโลเมนฺตา, อตฺตหิตํ ปรหิตญฺจ สาเธนฺตา;

นิฏฺฐํ คจฺฉนฺตุ ตถา, มโนรถา สพฺพสตฺตานํฯ

สทฺธมฺมปกาสินิยา, อฏฺฐกถาเยตฺถ คณิตกุสเลหิ;

คณิตา ตุ ภาณวารา, วิญฺเญยฺยา อฏฺฐปญฺญาสฯ