เมนู

9. วิปสฺสนากถา

วิปสฺสนากถาวณฺณนา

[36] อิทานิ วิปสฺสนาปฏิสํยุตฺตาย สติปฏฺฐานกถาย อนนฺตรํ วิปสฺสนาปเภทํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย วิปสฺสนากถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ สุตฺตนฺเต ตาว โสอิติ สพฺพนามตฺตา โย วา โส วา สพฺโพปิ สงฺคหิโต โหติฯ วตาติ เอกํสตฺเถ นิปาโตฯ กญฺจิ สงฺขารนฺติ อปฺปมตฺตกมฺปิ สงฺขารํฯ อนุโลมิกาย ขนฺติยาติ เอตฺถ วิปสฺสนาญาณเมว โลกุตฺตรมคฺคํ อนุโลเมตีติ อนุโลมิกํ, ตเทว ขนฺติมเปกฺขิตฺวา อนุโลมิกาฯ สพฺพสงฺขารา ตสฺส อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต ขมนฺติ รุจฺจนฺตีติ ขนฺติฯ สา มุทุกา มชฺฌิมา ติกฺขาติ ติวิธาฯ กลาปสมฺมสนาทิกา อุทยพฺพยญาณปริโยสานา มุทุกานุโลมิกา ขนฺติฯ ภงฺคานุปสฺสนาทิกา สงฺขารุเปกฺขาญาณปริโยสานา มชฺฌิมานุโลมิกา ขนฺติฯ อนุโลมญาณํ ติกฺขานุโลมิกา ขนฺติฯ สมนฺนาคโตติ อุเปโตฯ เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ ยถาวุตฺตํ เอตํ ฐานํ เอตํ การณํ น วิชฺชติฯ สมฺมตฺตนิยามนฺติ เอตฺถ ‘‘หิตสุขาวโห เม ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ อาสีสโต ตเถว สมฺภวโต อสุภาทีสุ จ อสุภนฺติอาทิอวิปรีตปฺปวตฺติสพฺภาวโต จ สมฺมา สภาโวติ สมฺมตฺโต, อนนฺตรผลทานาย อรหตฺตุปฺปตฺติยา จ นิยามภูตตฺตา นิยาโม, นิจฺฉโยติ อตฺโถฯ สมฺมตฺโต จ โส นิยาโม จาติ สมฺมตฺตนิยาโมฯ โก โส? โลกุตฺตรมคฺโค, วิเสสโต ปน โสตาปตฺติมคฺโคฯ เตน หิ มคฺคนิยาเมน นิยตตฺตา ‘‘นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ (ปารา. 21; ที. นิ. 1.373) วุตฺตํฯ ตํ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสติ ปวิสิสฺสตีติ เอตํ อฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ โคตฺรภุโน ปน มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺฐานิยตฺตา ตํ อนาทิยิตฺวา อนุโลมิกขนฺติยา อนนฺตรํ สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา อฏฺฐารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ โคตฺรภุ วิวฏฺฏนานุปสฺสนา โหตีติ อนุโลมิกขนฺติยา เอว สงฺคหิตา โหติฯ จตูสุปิ สุตฺตนฺเตสุ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอเตหิ อนุโลมิกขนฺติสมฺมตฺตนิยามจตุอริยผลวเสน จ ฉ ธมฺมาติ ฉกฺกนิปาเต (อ. นิ. 6.98, 101) จตฺตาโร สุตฺตนฺตา วุตฺตาฯ กณฺหปกฺขสุกฺกปกฺขทฺวยวเสน หิ จตฺตาโร สุตฺตนฺตาว โหนฺตีติฯ

[37] กติหากาเรหีติอาทิเก ปุจฺฉาปุพฺพงฺคเม สุตฺตนฺตนิทฺเทเส ปญฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโตติอาทีสุ นามรูปญฺจ นามรูปสฺส ปจฺจเย จ ปริคฺคเหตฺวา กลาปสมฺมสนวเสน อารทฺธวิปสฺสโก โยคาวจโร ปญฺจสุ ขนฺเธสุ เอเกกํ ขนฺธํ อนิจฺจนฺติกตาย อาทิอนฺตวตาย จ อนิจฺจโต ปสฺสติ ฯ อุปฺปาทวยปฏิปีฬนตาย ทุกฺขวตฺถุตาย จ ทุกฺขโตฯ ปจฺจยยาปนียตาย โรคมูลตาย จ โรคโตฯ ทุกฺขตาสูลโยคิตาย กิเลสาสุจิปคฺฆรณตาย อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปริปกฺกปภินฺนตาย จ คณฺฑโตฯ ปีฬาชนกตาย อนฺโตตุทนตาย ทุนฺนีหรณียตาย จ สลฺลโตฯ วิครหณียตาย อวฑฺฒิอาวหนตาย อฆวตฺถุตาย จ อฆโตฯ อเสริภาวชนกตาย อาพาธปทฏฺฐานตาย จ อาพาธโตฯ อวสตาย อวิเธยฺยตาย จ ปรโตฯ พฺยาธิชรามรเณหิ ลุชฺชนปลุชฺชนตาย ปโลกโตฯ อเนกพฺยสนาวหนตาย อีติโตฯ อวิทิตานํเยว วิปุลานํ อนตฺถานํ อาวหนโต สพฺพูปทฺทววตฺถุตาย จ อุปทฺทวโตฯ สพฺพภยานํ อากรตาย จ ทุกฺขวูปสมสงฺขาตสฺส ปรมสฺสาสสฺส ปฏิปกฺขภูตตาย จ ภยโตฯ อเนเกหิ อนตฺเถหิ อนุพทฺธตาย โทสูปสฏฺฐตาย อุปสคฺโค วิย อนธิวาสนารหตาย จ อุปสคฺคโตฯ พฺยาธิชรามรเณหิ เจว โลภาทีหิ จ โลกธมฺเมหิ ปจลิตตาย จลโตฯ อุปกฺกเมน เจว สรเสน จ ปภงฺคุปคมนสีลตาย ปภงฺคุโตฯ สพฺพาวตฺถนิปาติตาย ถิรภาวสฺส จ อภาวตาย อทฺธุวโตฯ อตายนตาย เจว อลพฺภเนยฺยเขมตาย จ อตาณโตฯ อลฺลียิตุํ อนรหตาย อลฺลีนานมฺปิ จ เลณกิจฺจาการิตาย อเลณโต ฯ นิสฺสิตานํ ภยสารกตฺตาภาเวน อสรณโตฯ ยถาปริกปฺปิเตหิ ธุวสุภสุขตฺตภาเวหิ ริตฺตตาย ริตฺตโตฯ ริตฺตตาเยว ตุจฺฉโต, อปฺปกตฺตา วาฯ อปฺปกมฺปิ หิ โลเก ตุจฺฉนฺติ วุจฺจติฯ สามินิวาสิเวทกการกาธิฏฺฐายกวิรหิตตาย สุญฺญโตฯ สยญฺจ อสามิกภาวาทิตาย อนตฺตโตฯ ปวตฺติทุกฺขตาย ทุกฺขสฺส จ อาทีนวตาย อาทีนวโตฯ อถ วา อาทีนํ วาติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อาทีนโวฯ กปณมนุสฺสสฺเสตํ อธิวจนํ, ขนฺธาปิ จ กปณาเยวาติ อาทีนวสทิสตาย อาทีนวโตฯ ชราย เจว มรเณน จาติ ทฺเวธา ปริณามปกติตาย วิปริณามธมฺมโตฯ ทุพฺพลตาย เผคฺคุ วิย สุขภญฺชนียตาย จ อสารกโตฯ อฆเหตุตาย อฆมูลโตฯ มิตฺตมุขสปตฺโต วิย วิสฺสาสฆาติตาย วธกโตฯ วิคตภวตาย วิภวสมฺภูตตาย จ วิภวโตฯ อาสวปทฏฺฐานตาย สาสวโต

เหตุปจฺจเยหิ อภิสงฺขตตาย สงฺขตโตฯ มจฺจุมารกิเลสมารานํ อามิสภูตตาย มารามิสโตฯ ชาติชราพฺยาธิมรณปกติตาย ชาติชราพฺยาธิมรณธมฺมโตฯ โสกปริเทวอุปายาสเหตุตาย โสกปริเทวอุปายาสธมฺมโตฯ ตณฺหาทิฏฺฐิทุจฺจริตสํกิเลสานํ วิสยธมฺมตาย สํกิเลสิกธมฺมโต ปสฺสติฯ สพฺเพสุ จ อิเมสุ ‘‘ปสฺสตี’’ติ ปาฐเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ

[38] ปญฺจกฺขนฺเธติ สมูหโต วุตฺเตปิ เอเกกขนฺธวเสน อตฺถวณฺณนา กลาปสมฺมสนญาณนิทฺเทเส วิสุํ วิสุํ อาคตตฺตา ปริโยสาเน จ วิสุํ วิสุํ ขนฺธานํ วเสน อนุปสฺสนานํ คณิตตฺตา สมูเห ปวตฺตวจนานํ อวยเวปิ ปวตฺติสมฺภวโต จ กตาติ เวทิตพฺพา, วิสุํ วิสุํ ปวตฺตสมฺมสนานํ เอกโต สงฺขิปิตฺวา วจนวเสน วา ‘‘ปญฺจกฺขนฺเธ’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘เอกปฺปหาเรน ปญฺจหิ ขนฺเธหิ วุฏฺฐาตี’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.783) อฏฺฐกถาวจนสพฺภาวโต วา ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ เอกโต สมฺมสนํ วา ยุชฺชติเยวาติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ นิจฺจํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโตติอาทีนวญาณนิทฺเทเส วุตฺตนเยน วิปสฺสนากาเล สนฺติปทญาณวเสน นิจฺจํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโตฯ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมตีติ มคฺคกฺขเณ โอกฺกมติ, ผลกฺขเณ ปน โอกฺกนฺโต นาม โหติฯ เอเสว นโย สพฺเพสุปิ นิยาโมกฺกมนปริยาเยสุฯ อาโรคฺยนฺติ อาโรคฺยภูตํฯ วิสลฺลนฺติ สลฺลวิรหิตํฯ เอเสว นโย อีทิเสสุฯ อนาพาธนฺติ อาพาธวิรหิตํ, อาพาธปฏิปกฺขภูตํ วาฯ เอส นโย อีทิเสสุฯ อปรปฺปจฺจยนฺติ อญฺญปจฺจยวิรหิตํฯ อุปสฺสคฺคโตติ จ อนุปสฺสคฺคนฺติ จ เกจิ สํโยคํ กตฺวา ปฐนฺติฯ ปรมสุญฺญนฺติ สพฺพสงฺขารสุญฺญตฺตา อุตฺตมตฺตา จ ปรมสุญฺญํฯ ปรมตฺถนฺติ สงฺขตาสงฺขตานํ อคฺคภูตตฺตา อุตฺตมตฺถํ ฯ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน นปุํสกวจนํฯ นิพฺพานสฺส จ สุญฺญตฺตา อนตฺตตฺตา จ อิมสฺมิํ ทฺวเย ปฏิโลมปริยาโย น วุตฺโตฯ อนาสวนฺติ อาสววิรหิตํฯ นิรามิสนฺติ อามิสวิรหิตํฯ อชาตนฺติ ชาติวิรหิตตฺตา อนุปฺปนฺนํฯ อมตนฺติ ภงฺคาภาวโต มรณวิรหิตํฯ มรณมฺปิ หิ นปุํสกภาววจนวเสน ‘‘มต’’นฺติ วุจฺจติฯ

[39] เอวมิมาย ปฏิปาฏิยา วุตฺตาสุ อาการเภทภินฺนาสุ จตฺตาลีสาย อนุปสฺสนาสุ สภาวสงฺคหวเสน ตีสุเยว อนุปสฺสนาสุ เอกสงฺคหํ กโรนฺโต อนิจฺจโตติ อนิจฺจานุปสฺสนาติอาทิมาหฯ ตาสุ ยถานุรูปํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตตฺเต โยชนา กาตพฺพาฯ อวสาเน ปเนตา วิสุํ วิสุํ คณนวเสน ทสฺสิตาฯ คณนาสุ จ คณนปฏิปาฏิวเสน ปฐมํ อนตฺตานุปสฺสนา คณิตาฯ ตตฺถ ปญฺจวีสตีติ ‘‘ปรโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺญโต อนตฺตโต’’ติ เอเกกสฺมิํ ขนฺเธ ปญฺจ ปญฺจ กตฺวา ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ปญฺจวีสติ อนตฺตานุปสฺสนาปญฺญาสาติ ‘‘อนิจฺจโต ปโลกโต จลโต ปภงฺคุโต อทฺธุวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต วิภวโต สงฺขตโต มรณธมฺมโต’’ติ เอเกกสฺมิํ ขนฺเธ ทส ทส กตฺวา ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ปญฺญาสํ อนิจฺจานุปสฺสนาฯ สตํ ปญฺจวีสติ เจวาติ เสสา ‘‘ทุกฺขโต โรคโต’’ติอาทโย เอเกกสฺมิํ ขนฺเธ ปญฺจวีสติ ปญฺจวีสติ กตฺวา ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ปญฺจวีสติสตํ ทุกฺขานุปสฺสนาฯ ยานิ ทุกฺเข ปวุจฺจเรติ ยา อนุปสฺสนา ทุกฺเข ขนฺธปญฺจเก คณนวเสน ปวุจฺจนฺติ, ตา สตํ ปญฺจวีสติ เจวาติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ‘‘ยานี’’ติ เจตฺถ ลิงฺควิปลฺลาโส ทฏฺฐพฺโพติฯ

วิปสฺสนากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. มาติกากถา

มาติกากถาวณฺณนา

[40] อิทานิ มหาเถโร วิปสฺสนากถานนฺตรํ สกเล ปฏิสมฺภิทามคฺเค นิทฺทิฏฺเฐ สมถวิปสฺสนามคฺคนิพฺพานธมฺเม อาการนานตฺตวเสน นานาปริยาเยหิ โถเมตุกาโม นิจฺฉาโตติอาทีนิ เอกูนวีสติ มาติกาปทานิ อุทฺทิสิตฺวา เตสํ นิทฺเทสวเสน มาติกากถํ นาม กเถสิฯ ตสฺสา อยํ อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ มาติกาย ตาว นิจฺฉาโตติ อมิลาโตฯ สพฺเพปิ หิ กิเลสา ปีฬาโยคโต มิลาตา, ราโคปิ ตาว นิรนฺตรปฺปวตฺโต สรีรํ ทหติ, กิํ ปนญฺเญ กิเลสา ฯ ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อคฺคี ราคคฺคิ โทสคฺคิ โมหคฺคี’’ติ (อิติวุ. 93; ที. นิ. 3.305) ปน กิเลสนายกา ตโย เอว กิเลสา วุตฺตา, ตํสมฺปยุตฺตาปิ ปน ทหนฺติเยวฯ เอวํ ฉาตกิเลสาภาวโต นิจฺฉาโตฯ โก โส? วิโมกฺขสมฺพนฺเธน วิโมกฺโขติ ทฏฺฐพฺโพฯ มุจฺจตีติ โมกฺโขฯ วิมุจฺจตีติ วิโมกฺโขติ อตฺโถฯ อิทเมกํ มาติกาปทํฯ วิชฺชาวิมุตฺตีติ วิชฺชาเยว วิมุตฺติฯ อิทเมกํ มาติกาปทํฯ ฌานวิโมกฺโขติ ฌานเมว วิโมกฺโขฯ อิทเมกํ มาติกาปทํฯ เสสานิ เอเกกาเนวาติ เอวํ เอกูนวีสติ มาติกาปทานิฯ

[41] เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต นิจฺฉาโตติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต อเปตตฺตา กามจฺฉนฺทโต นิกฺกิเลโส โยคีฯ เตน ปฏิลทฺธํ เนกฺขมฺมมฺปิ นิจฺฉาโต นิกฺกิเลโส วิโมกฺโขฯ เอวํ เสเสสุปิฯ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต มุจฺจตีติ วิโมกฺโขติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต โยคี มุจฺจตีติ ตํ เนกฺขมฺมํ วิโมกฺโขติ อตฺโถฯ เอวํ เสเสสุปิฯ วิชฺชตีติ วิชฺชาติ สภาวโต วิชฺชติ อตฺถิ อุปลพฺภตีติ วิชฺชา นามาติ อตฺโถฯ อถ วา สภาวชานนตฺถํ ปฏิปนฺเนหิ โยคีหิ สภาวํ เวทียติ ชานียตีติ วิชฺชา นามาติ อตฺโถฯ อถ วา วิเสสลาภตฺถํ ปฏิปนฺเนหิ โยคีหิ เวทียติ ปฏิลาภียตีติ วิชฺชา นามาติ อตฺโถฯ อถ วา อตฺตนา วินฺทิตพฺพํ ภูมิํ วินฺทติ ลภตีติ วิชฺชา นามาติ อตฺโถฯ อถ วา สภาวทสฺสนเหตุตฺตา สภาวํ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา นามาติ อตฺโถฯ วิชฺชนฺโต มุจฺจติ, มุจฺจนฺโต วิชฺชตีติ ยถาวุตฺโต ธมฺโม ยถาวุตฺเตนตฺเถน วิชฺชมาโน ยถาวุตฺตโต มุจฺจติ, ยถาวุตฺตโต มุจฺจมาโน ยถาวุตฺเตนตฺเถน วิชฺชตีติ วิชฺชาวิมุตฺติ นามาติ อตฺโถฯ

กามจฺฉนฺทํ สํวรฏฺเฐนาติ กามจฺฉนฺทนิวารณฏฺเฐน ตํ เนกฺขมฺมํ สีลวิสุทฺธิ นามาติ อตฺโถฯ ตํเยว อวิกฺเขปเหตุตฺตา อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิฯ ทสฺสนเหตุตฺตา ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตีติ เนกฺขมฺมาทินา กามจฺฉนฺทาทิกํ โยคาวจโร ปฏิปฺปสฺสมฺเภตีติ เนกฺขมฺมาทิโก ธมฺโม ปสฺสทฺธิ นามาติ อตฺโถฯ ปหีนตฺตาติ เตน เตน ปหาเนน ปหีนตฺตาฯ ญาตฏฺเฐน ญาณนฺติ ฌานปจฺจเวกฺขณาวเสน วิปสฺสนาวเสน มคฺคปจฺจเวกฺขณาวเสน ญาตฏฺเฐน เนกฺขมฺมาทิกํ ญาณํ นามาติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐตฺตา ทสฺสนนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ วิสุชฺฌตีติ โยคี, เนกฺขมฺมาทิกา วิสุทฺธิ