สุตฺตนฺเต วุตฺเตสุ ตีสุ อิทฺธิปาฏิหาริยสฺเสว สมาสตฺเต วุตฺเต เสสานํ ทฺวินฺนมฺปิ วุตฺโตว โหตีติ อิมสฺมิํ ปริยาเย มูลภูตสฺส อิทฺธิปาฏิหาริยสฺเสว สมาสตฺโถ วุตฺโตติ เวทิตพฺพนฺติฯ

ปาฏิหาริยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สมสีสกถา

สมสีสกถาวณฺณนา

[33] อิทานิ ปาฏิหาริยกถานนฺตรํ อาทิปาฏิหาริยภูตสฺส อิทฺธิปาฏิหาริยสงฺคหิตสฺส สมสีสิภาวสฺส อิทฺธิปาฏิหาริยภาวทีปนตฺถํ ญาณกถาย นิทฺทิฏฺฐาปิ สมสีสกถา อิทฺธิปาฏิหาริยสมฺพนฺเธน ปุน กถิตาฯ ตสฺสา อตฺถวณฺณนา ตตฺถ กถิตาเยวาติฯ

สมสีสกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. สติปฏฺฐานกถา

สติปฏฺฐานกถาวณฺณนา

[34] อิทานิ สมสีสกถานนฺตรํ อตฺตนา วุตฺตสฺส อิทฺธิปาฏิหาริยสฺส สาธเก สตฺต อนุปสฺสนาวิเสเส ทสฺเสนฺเตน กถิตาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย สติปฏฺฐานกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ สุตฺตนฺเต ตาว จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโท, เตน น ตโต เหฏฺฐา, น อุทฺธนฺติ สติปฏฺฐานปริจฺเฉทํ ทีเปติฯ อิเมติ นิทฺทิสิตพฺพนิทสฺสนํฯ ภิกฺขเวติ ธมฺมปฏิคฺคาหกปุคฺคลาลปนํฯ สติปฏฺฐานาติ ตโย สติปฏฺฐานา สติโคจโรปิ, ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตาปิ, สติปิฯ ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, สติปฏฺฐานานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ เทเสสฺสามี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.408) หิ สติโคจโร ‘‘สติปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺโตฯ ตสฺสตฺโถ – ปติฏฺฐาติ ตสฺมินฺติ ปฏฺฐานํฯ กา ปติฏฺฐาติ? สติฯ สติยา ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานนฺติฯ

‘‘ตโย สติปฏฺฐานา ยทริโย เสวติ, ยทริโย เสวมาโน สตฺถา คณมนุสาสิตุมรหตี’’ติ (ม. นิ. 3.304, 311) เอตฺถ ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตา ‘‘สติปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตาฯ

ตสฺสตฺโถ – ปฏฺฐเปตพฺพโต ปฏฺฐานํ, ปวตฺตยิตพฺพโตติ อตฺโถฯ เกน ปฏฺฐเปตพฺพโตติ? สติยาฯ สติยา ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานนฺติฯ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.147) ปน สติเยว ‘‘สติปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตาฯ ตสฺสตฺโถ – ปติฏฺฐาตีติ ปฏฺฐานํ, อุปฏฺฐาติ โอกฺกนฺทิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา วตฺตตีติ อตฺโถฯ สติเยว ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํฯ อถ วา สรณฏฺเฐน สติ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน อุปฏฺฐานํฯ อิติ สติ จ สา อุปฏฺฐานญฺจาติปิ สติปฏฺฐานํฯ อิทมิธ อธิปฺเปตํฯ ยทิ เอวํ กสฺมา สติปฏฺฐานาติ พหุวจนํ กตนฺติ? สติพหุตฺตาฯ อารมฺมณเภเทน หิ พหุกา ตา สติโยติฯ

กตเม จตฺตาโรติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ ภิกฺขูติ สํสาเร ภยํ อิกฺขตีติ ภิกฺขุฯ เสสปทานํ อตฺถวณฺณนา ปเนตฺถ สุตมยญาณกถาย มคฺคสจฺจนิทฺเทสวณฺณนายํ วุตฺตาเยวาติฯ

กสฺมา ปน ภควตา จตฺตาโรว สติปฏฺฐานา วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ? เวเนยฺยหิตตฺตาฯ ตณฺหาจริตทิฏฺฐิจริตสมถยานิกวิปสฺสนายานิเกสุ หิ มนฺทติกฺขวเสน ทฺเวธา ทฺเวธา ปวตฺเตสุ มนฺทสฺส ตณฺหาจริตสฺส โอฬาริกํ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ วิสุทฺธิมคฺโค, ติกฺขสฺส สุขุมํ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํฯ ทิฏฺฐิจริตสฺสาปิ มนฺทสฺส นาติปฺปเภทคตํ จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ วิสุทฺธิมคฺโค, ติกฺขสฺส อติปฺปเภทคตํ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํฯ สมถยานิกสฺส จ มนฺทสฺส อกิจฺเฉน อธิคนฺตพฺพนิมิตฺตํ ปฐมํ สติปฏฺฐานํ วิสุทฺธิมคฺโค, ติกฺขสฺส โอฬาริการมฺมเณ อสณฺฐหนโต ทุติยํฯ วิปสฺสนายานิกสฺสปิ มนฺทสฺส นาติปฺปเภทคตารมฺมณํ ตติยํ, ติกฺขสฺส อติปฺปเภทคตารมฺมณํ จตุตฺถํฯ อิติ จตฺตาโรว วุตฺตา อนูนา อนธิกาติฯ

สุภสุขนิจฺจอตฺตวิปลฺลาสปฺปหานตฺถํ วาฯ กาโย หิ อสุโภ, ตตฺถ จ สุภวิปลฺลาสวิปลฺลตฺถา สตฺตาฯ เตสํ ตตฺถ อสุภภาวทสฺสเนน ตสฺส วิปลฺลาสสฺส ปหานตฺถํ ปฐมํ สติปฏฺฐานํ วุตฺตํฯ สุขํ นิจฺจํ อตฺตาติ คหิเตสุปิ จ เวทนาทีสุ เวทนา ทุกฺขา, จิตฺตํ อนิจฺจํ, ธมฺมา อนตฺตา, เตสุ จ สุขนิจฺจอตฺตวิปลฺลาสวิปลฺลตฺถา สตฺตาฯ

เตสํ ตตฺถ ทุกฺขาทิภาวทสฺสเนน เตสํ วิปลฺลาสานํ ปหานตฺถํ เสสานิ ตีณิ วุตฺตานีติ เอวํ สุภสุขนิจฺจอตฺตวิปลฺลาสปฺปหานตฺถํ วา จตฺตาโรว วุตฺตาฯ น เกวลญฺจ วิปลฺลาสปฺปหานตฺถเมว, จตุโรฆโยคาสวคนฺถอุปาทานอคติปฺปหานตฺถมฺปิ จตุพฺพิธาหารปริญฺญตฺถมฺปิ จตฺตาโรว วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ

[35] (ก) สุตฺตนฺตนิทฺเทเส ปถวีกายนฺติ อิมสฺมิํ รูปกาเย ปถวีธาตุฯ สกลสรีเร ปน ปถวีธาตูนํ พหุกตฺตา สพฺพปถวีธาตุสงฺคหตฺถํ สมูหตฺเถน กายคฺคหณํ กตํฯ อาโปกายาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เกสกายาทีนมฺปิ พหุกตฺตา เกสกายาทิคหณํ กตํฯ วกฺกาทีนิ ปน ปริจฺฉินฺนตฺตา กายคฺคหณํ นารหนฺตีติ เตสํ คหณํ น กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

(ข) สุขํ เวทนนฺติอาทีสุ สุขํ เวทนนฺติ กายิกํ วา เจตสิกํ วา สุขํ เวทนํฯ ตถา ทุกฺขํ เวทนํฯ อทุกฺขมสุขํ เวทนนฺติ ปน เจตสิกเมว อุเปกฺขาเวทนํฯ สามิสํ สุขํ เวทนนฺติ ฉ เคหสิตโสมนสฺสเวทนาฯ นิรามิสํ สุขํ เวทนนฺติ ฉ เนกฺขมฺมสิตโสมนสฺสเวทนา ฯ สามิสํ ทุกฺขํ เวทนนฺติ ฉ เคหสิตโทมนสฺสเวทนาฯ นิรามิสํ ทุกฺขํ เวทนนฺติ ฉ เนกฺขมฺมสิตโทมนสฺสเวทนาฯ สามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนนฺติ ฉ เคหสิตอุเปกฺขาเวทนาฯ นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนนฺติ ฉ เนกฺขมฺมสิตอุเปกฺขาเวทนาฯ

(ค) สราคํ จิตฺตนฺติอาทีนิ ญาณกถายํ วุตฺตตฺถานิฯ

(ฆ) ตทวเสเส ธมฺเมติ เตหิ กายเวทนาจิตฺเตหิ อวเสเส เตภูมกธมฺเมฯ สพฺพตฺถ เตน ญาเณนาติ เตน สตฺตวิเธน อนุปสฺสนาญาเณนฯ ยานิ ปเนตฺถ อนฺตรนฺตรา อวุตฺตตฺถานิ, ตานิ เหฏฺฐา ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตตฺถาเนวาติฯ

สติปฏฺฐานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. วิปสฺสนากถา

วิปสฺสนากถาวณฺณนา

[36] อิทานิ วิปสฺสนาปฏิสํยุตฺตาย สติปฏฺฐานกถาย อนนฺตรํ วิปสฺสนาปเภทํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย วิปสฺสนากถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ สุตฺตนฺเต ตาว โสอิติ สพฺพนามตฺตา โย วา โส วา สพฺโพปิ สงฺคหิโต โหติฯ วตาติ เอกํสตฺเถ นิปาโตฯ กญฺจิ สงฺขารนฺติ อปฺปมตฺตกมฺปิ สงฺขารํฯ อนุโลมิกาย ขนฺติยาติ เอตฺถ วิปสฺสนาญาณเมว โลกุตฺตรมคฺคํ อนุโลเมตีติ อนุโลมิกํ, ตเทว ขนฺติมเปกฺขิตฺวา อนุโลมิกาฯ สพฺพสงฺขารา ตสฺส อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต ขมนฺติ รุจฺจนฺตีติ ขนฺติฯ สา มุทุกา มชฺฌิมา ติกฺขาติ ติวิธาฯ กลาปสมฺมสนาทิกา อุทยพฺพยญาณปริโยสานา มุทุกานุโลมิกา ขนฺติฯ ภงฺคานุปสฺสนาทิกา สงฺขารุเปกฺขาญาณปริโยสานา มชฺฌิมานุโลมิกา ขนฺติฯ อนุโลมญาณํ ติกฺขานุโลมิกา ขนฺติฯ สมนฺนาคโตติ อุเปโตฯ เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ ยถาวุตฺตํ เอตํ ฐานํ เอตํ การณํ น วิชฺชติฯ สมฺมตฺตนิยามนฺติ เอตฺถ ‘‘หิตสุขาวโห เม ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ อาสีสโต ตเถว สมฺภวโต อสุภาทีสุ จ อสุภนฺติอาทิอวิปรีตปฺปวตฺติสพฺภาวโต จ สมฺมา สภาโวติ สมฺมตฺโต, อนนฺตรผลทานาย อรหตฺตุปฺปตฺติยา จ นิยามภูตตฺตา นิยาโม, นิจฺฉโยติ อตฺโถฯ สมฺมตฺโต จ โส นิยาโม จาติ สมฺมตฺตนิยาโมฯ โก โส? โลกุตฺตรมคฺโค, วิเสสโต ปน โสตาปตฺติมคฺโคฯ เตน หิ มคฺคนิยาเมน นิยตตฺตา ‘‘นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ (ปารา. 21; ที. นิ. 1.373) วุตฺตํฯ ตํ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสติ ปวิสิสฺสตีติ เอตํ อฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ โคตฺรภุโน ปน มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺฐานิยตฺตา ตํ อนาทิยิตฺวา อนุโลมิกขนฺติยา อนนฺตรํ สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา อฏฺฐารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ โคตฺรภุ วิวฏฺฏนานุปสฺสนา โหตีติ อนุโลมิกขนฺติยา เอว สงฺคหิตา โหติฯ จตูสุปิ สุตฺตนฺเตสุ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอเตหิ อนุโลมิกขนฺติสมฺมตฺตนิยามจตุอริยผลวเสน จ ฉ ธมฺมาติ ฉกฺกนิปาเต (อ. นิ. 6.98, 101) จตฺตาโร สุตฺตนฺตา วุตฺตาฯ กณฺหปกฺขสุกฺกปกฺขทฺวยวเสน หิ จตฺตาโร สุตฺตนฺตาว โหนฺตีติฯ