5. จริยากถา

จริยากถาวณฺณนา

[28-29] อิทานิ วิเวกกถานนฺตรํ ปรมวิเวกภูตสฺส นิสฺสรณวิเวกสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณียสฺส สจฺฉิกิริโยปายทสฺสนตฺถํ, ตถา สจฺฉิกตนิโรธสฺส โลกหิตสุขกิริยากรณทสฺสนตฺถญฺจ อินฺทฺริยกถาย นิทฺทิฏฺฐาปิ จริยากถา ปุน กถิตาฯ ตสฺสา อตฺถวณฺณนา อินฺทฺริยกถาย กถิตาเยวาติฯ

จริยากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ปาฏิหาริยกถา

ปาฏิหาริยกถาวณฺณนา

[30] อิทานิ โลกตฺถจริยาปริโยสานาย จริยากถาย อนนฺตรํ โลกตฺถานุสาสนปริโยสานํ ปาฏิหาริยํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย ปาฏิหาริยกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ สุตฺตนฺเต ตาว ปาฏิหาริยานีติ ปจฺจนีกปฏิหรณวเสน ปาฏิหาริยานิฯ อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ อิชฺฌนวเสน อิทฺธิ, ปฏิหรณวเสน ปาฏิหาริยํ, อิทฺธิเยว ปาฏิหาริยํ อิทฺธิปาฏิหาริยํฯ อิตเรสุ ปน อาทิสฺสนวเสน อาเทสนํ, อนุสาสนวเสน อนุสาสนีฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

อิธาติ อิมสฺมิํ โลเกฯ เอกจฺโจติ เอโก โปโสฯ อิทฺธิปาฏิหาริยนิทฺเทโส เหฏฺฐา วุตฺตตฺโถเยวฯ นิมิตฺเตน อาทิสตีติ อาคตนิมิตฺเตน วา คตนิมิตฺเตน วา ฐิตนิมิตฺเตน วา กเถติฯ เอวมฺปิ เต มโนติ เอวมฺปิ ตว มโน โสมนสฺสิโต วา โทมนสฺสิโต วา กามวิตกฺกาทิสมฺปยุตฺโต วาฯ อปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ อิตฺถมฺปิ เต มโนติ โสมนสฺสิตาทิโต เอเกกวิเธปิ จิตฺเต นานปฺปการปริทีปนํฯ อิติปิ เต จิตฺตนฺติ อิติปิ ตว จิตฺตํ, อิมญฺจ อิมญฺจ อตฺถํ จินฺตยมานํ ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ พหุํ เจปิ อาทิสตีติ จิตฺตโต อญฺญํ วา อิทญฺจ อิทญฺจ นาม อโหสิ ภวติ ภวิสฺสตีติ พหุกมฺปิ กเถติฯ ตเถว ตํ โหติ, โน อญฺญถาติ ตํ สพฺพมฺปิ ยถา ยถา กถิตํ, ตเถว โหติ, อญฺญถา น โหติฯ

น เหว โข นิมิตฺเตน อาทิสตีติ นิมิตฺตํ ชานนฺโตปิ เกวลํ นิมิตฺเตเนว น กเถติฯ อปิจาติ อปรปริยายทสฺสนํฯ มนุสฺสานนฺติ จิตฺตํ ชานนกมนุสฺสานํฯ อมนุสฺสานนฺติ สาวิตานํ วา อสฺสาวิตานํ วา ยกฺขปิสาจาทีนํฯ เทวตานนฺติ จาตุมหาราชิกาทีนํ ฯ

สทฺทํ สุตฺวาติ อญฺญสฺส จิตฺตํ ญตฺวา กเถนฺตานํ สทฺทํ สุณิตฺวาฯ ปนาติ นิปาโต ปุน อารมฺเภฯ วิตกฺกยโตติ ยํ วา ตํ วา วิตกฺเกน วิตกฺเกนฺตสฺสฯ วิจารยโตติ วิตกฺกสมฺปยุตฺเตเนว วิจาเรน วิจาเรนฺตสฺสฯ วิตกฺกวิปฺผารสทฺทํ สุตฺวาติ วิตกฺกเวควเสน อุปฺปนฺนํ วิปฺปลปนฺตานํ สุตฺตปฺปมตฺตาทีนํ กูชนสทฺทํ สุตฺวาฯ ยํ วิตกฺกยโต โส สทฺโท อุปฺปนฺโน, ตสฺส วเสน ‘‘เอวมฺปิ เต มโน’’ติอาทีนิ อาทิสติฯ

อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธินฺติ วิตกฺกวิจารกฺโขภวิรหิตสนฺตจิตฺตสฺสาปิ ชานนสมตฺถตํ ทสฺเสนฺเตน วุตฺตํ, เสสจิตฺตชานเน ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาตีติ เจโตปริยญาณลาภีฯ โภโตติ ภวนฺตสฺสฯ มโนสงฺขารา ปณิหิตาติ จิตฺตสงฺขารา ฐปิตาฯ อมุกํ นาม วิตกฺกํ วิตกฺกยิสฺสตีติ กุสลาทิวิตกฺกํ วิตกฺกยิสฺสติ ปวตฺตยิสฺสตีติ ปชานาติฯ ปชานนฺโต จ อาคมเนน ชานาติ, ปุพฺพภาเคน ชานาติ, อนฺโตสมาปตฺติยํ จิตฺตํ โอโลเกตฺวา ชานาติฯ อาคมเนน ชานาติ นาม กสิณปริกมฺมกาเลเยว ‘‘เยนากาเรเนส กสิณภาวนํ อารทฺโธ ปฐมชฺฌานํ วา ทุติยาทิชฺฌานํ วา อฏฺฐ สมาปตฺติโย วา อุปฺปาเทสฺสตี’’ติ ชานาติฯ ปุพฺพภาเคน ชานาติ นาม ปฐมวิปสฺสนาย อารทฺธาย เอวํ ชานาติ, ‘‘เยนากาเรเนส วิปสฺสนํ อารทฺโธ โสตาปตฺติมคฺคํ วา อุปฺปาเทสฺสติ…เป.… อรหตฺตมคฺคํ วา อุปฺปาเทสฺสตี’’ติ ชานาติฯ อนฺโตสมาปตฺติยํ จิตฺตํ โอโลเกตฺวา ชานาติ นาม ‘‘เยนากาเรน อิมสฺส มโนสงฺขารา ฐปิตา, อิมสฺส นาม จิตฺตสฺส อนนฺตรา อิมํ นาม วิตกฺกํ วิตกฺเกสฺสติ, อิโต วุฏฺฐิตสฺส เอตสฺส หานภาคิโย วา สมาธิ ภวิสฺสติ, ฐิติภาคิโย วา วิเสสภาคิโย วา นิพฺเพธภาคิโย วา, อภิญฺญาโย วา อุปฺปาเทสฺสตี’’ติ ชานาติฯ พหุํ เจปิ อาทิสตีติ เจโตปริยญาณสฺส จิตฺตเจตสิกานํเยว อารมฺมณกรณโต สราคาทิโสฬสปเภทวเสเนว พหุํ เจปิ กเถติ, น อญฺญวเสนาติ เวทิตพฺพํฯ ตเถว ตํ โหตีติ อิทํ เอกํเสน ตเถว โหติฯ เจโตปริยญาณวเสน ญาตญฺหิ อญฺญถาภาวี นาม นตฺถิฯ

เอวํ วิตกฺเกถาติ เอวํ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย ปวตฺเตนฺตา วิตกฺเกถฯ

มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถาติ เอวํ กามวิตกฺกาทโย ปวตฺเตนฺตา มา วิตกฺกยิตฺถ ฯ เอวํ มนสิ กโรถาติ เอวํ อนิจฺจสญฺญเมว, ทุกฺขสญฺญาทีสุ วา อญฺญตรํ มนสิ กโรถฯ มา เอวํ มนสากตฺถาติ เอวํ นิจฺจนฺติอาทินา นเยน มา มนสิ อกตฺถฯ อิทํ ปชหถาติ อิทํ ปญฺจกามคุณราคาทิํ ปชหถฯ อิทํ อุปสมฺปชฺช วิหรถาติ อิทํ จตุมคฺคผลปฺปเภทํ โลกุตฺตรธมฺมเมว ปาปุณิตฺวา นิปฺผาเทตฺวา วิหรถฯ

[31] อิทานิ อิทฺธิปาฏิหาริเย อปรํ ปริยายํ วิเสเสน ทสฺเสนฺโต เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ อิทฺธีติอาทิมาหฯ ตตฺถ กามจฺฉนฺทํ ปฏิหรตีติ อตฺตโน ปฏิปกฺขภูตํ กามจฺฉนฺทํ ปฏิพลํ หุตฺวา หรติ ปชหตีติ ตเทว เนกฺขมฺมํ ปาฏิหาริยํ นามาติ อตฺโถฯ เย เตน เนกฺขมฺเมน สมนฺนาคตาติ เอวํ กามจฺฉนฺทปฏิหารเกน เตน เนกฺขมฺเมน เย ปุคฺคลา ปฏิลาภวเสน สมนฺนาคตาฯ วิสุทฺธจิตฺตาติ กามจฺฉนฺทาภาวโต วิสุทฺธจิตฺตาฯ อนาวิลสงฺกปฺปาติ กามสงฺกปฺเปน อนาลุลิตเนกฺขมฺมสงฺกปฺปาฯ อิติ อาเทสนาปาฏิหาริยนฺติ ปรจิตฺตกุสเลน วา อญฺเญน วา สมฺมาสมฺพุทฺเธน วา พุทฺธสาวเกหิ วา เอวํ อาเทสนา ปาฏิหาริยนฺติ อตฺโถฯ อถ วา อิติ เอวํ อาทิสนํ อาเทสนาปาฏิหาริยนฺติ อาเทสนสทฺโท ปาฐเสสํ กตฺวา ปยุชฺชิตพฺโพฯ เอวํ อาเสวิตพฺพนฺติ อิมินา จ ปกาเรน อิมินา จ ปกาเรน อาทิโต เสวิตพฺพํฯ เสสตฺตเยปิ เอเสว นโยฯ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺฐเปตพฺพาติ ตสฺส เนกฺขมฺมสฺส อนุกูลภูตา สติ ภุสํ ฐเปตพฺพาฯ อิติ อนุสาสนีปาฏิหาริยนฺติ เอตฺถ อาเทสนาปาฏิหาริยโยชนาย วิย โยชนา กาตพฺพาฯ อพฺยาปาทาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ปาโฐ ปน ฌานาทีนิ สงฺขิปิตฺวา อนฺเต อรหตฺตมคฺคเมว ทสฺเสตฺวา ลิขิโตฯ ตตฺถ จตูสุปิ มคฺเคสุ ‘‘เอวํ อาเสวิตพฺโพ’’ติอาทิ เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา มคฺคสฺส ปุพฺพภาควเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ มคฺคสฺส หิ ปุพฺพภาคภูตาย โลกิยมคฺคสงฺขาตาย วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย มคฺคุปฺปาทนตฺถํ อาเสวนาทีสุ กเตสุ ตาย อุปฺปนฺโน มคฺโคปิ อาเสวิโต ภาวิโต พหุลีกโต นาม โหตีติ เวทิตพฺพํฯ สพฺพตฺถิกวาทาจริยา ปน ‘‘เอเกกมคฺโค โสฬสกฺขณิโก’’ติ วทนฺติฯ ตทนุธมฺมตาสติอุปฏฺฐาปนํ ปน ปุพฺพภาเค ยุชฺชติเยวาติฯ

[32] ปุน เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ อิทฺธีติอาทีนิ ‘‘อิทฺธิปาฏิหาริย’’นฺติปทสฺส กมฺมธารยสมาสตฺตทีปนตฺถํ วุตฺตานิฯ

สุตฺตนฺเต วุตฺเตสุ ตีสุ อิทฺธิปาฏิหาริยสฺเสว สมาสตฺเต วุตฺเต เสสานํ ทฺวินฺนมฺปิ วุตฺโตว โหตีติ อิมสฺมิํ ปริยาเย มูลภูตสฺส อิทฺธิปาฏิหาริยสฺเสว สมาสตฺโถ วุตฺโตติ เวทิตพฺพนฺติฯ

ปาฏิหาริยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สมสีสกถา

สมสีสกถาวณฺณนา

[33] อิทานิ ปาฏิหาริยกถานนฺตรํ อาทิปาฏิหาริยภูตสฺส อิทฺธิปาฏิหาริยสงฺคหิตสฺส สมสีสิภาวสฺส อิทฺธิปาฏิหาริยภาวทีปนตฺถํ ญาณกถาย นิทฺทิฏฺฐาปิ สมสีสกถา อิทฺธิปาฏิหาริยสมฺพนฺเธน ปุน กถิตาฯ ตสฺสา อตฺถวณฺณนา ตตฺถ กถิตาเยวาติฯ

สมสีสกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. สติปฏฺฐานกถา

สติปฏฺฐานกถาวณฺณนา

[34] อิทานิ สมสีสกถานนฺตรํ อตฺตนา วุตฺตสฺส อิทฺธิปาฏิหาริยสฺส สาธเก สตฺต อนุปสฺสนาวิเสเส ทสฺเสนฺเตน กถิตาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย สติปฏฺฐานกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ สุตฺตนฺเต ตาว จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโท, เตน น ตโต เหฏฺฐา, น อุทฺธนฺติ สติปฏฺฐานปริจฺเฉทํ ทีเปติฯ อิเมติ นิทฺทิสิตพฺพนิทสฺสนํฯ ภิกฺขเวติ ธมฺมปฏิคฺคาหกปุคฺคลาลปนํฯ สติปฏฺฐานาติ ตโย สติปฏฺฐานา สติโคจโรปิ, ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตาปิ, สติปิฯ ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, สติปฏฺฐานานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ เทเสสฺสามี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.408) หิ สติโคจโร ‘‘สติปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺโตฯ ตสฺสตฺโถ – ปติฏฺฐาติ ตสฺมินฺติ ปฏฺฐานํฯ กา ปติฏฺฐาติ? สติฯ สติยา ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานนฺติฯ

‘‘ตโย สติปฏฺฐานา ยทริโย เสวติ, ยทริโย เสวมาโน สตฺถา คณมนุสาสิตุมรหตี’’ติ (ม. นิ. 3.304, 311) เอตฺถ ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตา ‘‘สติปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตาฯ