4. วิเวกกถา

วิเวกกถาวณฺณนา

[22] อิทานิ ปหานาวสานาย อภิสมยกถาย อนนฺตรํ ปหานาการํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย วิเวกกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ สุตฺตนฺเต ตาว เย เกจีติ อนวเสสปริยาทานํฯ พลกรณียาติ อูรุพเลน พาหุพเลน กตฺตพฺพาฯ กมฺมนฺตาติ ธาวนลงฺฆนกสนวปนาทีนิ กมฺมานิฯ กรียนฺตีติ พลวนฺเตหิ กรียนฺติฯ สีลํ นิสฺสายาติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ นิสฺสยํ กตฺวาฯ ภาเวตีติ ภินฺนสีลสฺส ภาวนาภาวโต อิธ ปน โลกิยโลกุตฺตรา มคฺคภาวนา อธิปฺเปตาติฯ วิเวกนิสฺสิตนฺติ ตทงฺควิเวกํ สมุจฺเฉทวิเวกํ นิสฺสรณวิเวกํ นิสฺสิตํฯ วิเวโกติ วิวิตฺตตาฯ อยญฺหิ อริยมคฺคภาวนานุยุตฺโต โยคี วิปสฺสนากฺขเณ กิจฺจโต ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ, อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ, มคฺคกฺขเณ กิจฺจโต สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ, อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ ภาเวติฯ เอส นโย วิราคนิสฺสิตาทีสุฯ วิเวโกเยว หิ วิรชฺชนฏฺเฐน วิราโค, นิโรธฏฺเฐน นิโรโธ, โวสชฺชนฏฺเฐน โวสคฺโคฯ อถ วา กิเลเสหิ วิวิตฺตตฺตา วิเวโก, กิเลเสหิ วิรตฺตตฺตา วิราโค, กิเลสานํ นิรุทฺธตฺตา นิโรโธ, กิเลสานญฺจ ปริจฺจตฺตตฺตา วิสฺสฏฺฐตฺตา, นิพฺพาเนจตฺตสฺส จ วิสฺสฏฺฐตฺตา โวสคฺโคฯ โวสคฺโค ปน ทุวิโธ ปริจฺจาคโวสคฺโค จ ปกฺขนฺทนโวสคฺโค จฯ ตตฺถ ปริจฺจาคโวสคฺโคติ วิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺควเสน, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวเสน กิเลสปฺปหานํฯ ปกฺขนฺทนโวสคฺโคติ วิปสฺสนากฺขเณ ตนฺนินฺนภาเวน, มคฺคกฺขเณ อารมฺมณกรเณน นิพฺพานปกฺขนฺทนํฯ ตทุภยมฺปิ อิมสฺมิํ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเก อตฺถวณฺณนานเย วฏฺฏติฯ ตถา หิ อยํ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีสุ เอเกโก ธมฺโม ยถาวุตฺเตน ปกาเรน กิเลเส จ ปริจฺจชติ, นิพฺพานญฺจ ปกฺขนฺทติฯ โวสคฺคปริณามินฺติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน โวสคฺคตฺถํ ปริณามิตํ ปริณตํ, ปริปจฺจิตํ ปริปกฺกญฺจาติ วุตฺตํ โหติฯ อยมฺปิ อริยมคฺคภาวนานุยุตฺโต ภิกฺขุ ยถา สมฺมาทิฏฺฐิอาทีสุ เอเกโก ธมฺโม กิเลสปริจฺจาคโวสคฺคตฺถญฺจ นิพฺพานปกฺขนฺทนโวสคฺคตฺถญฺจ ปริปจฺจติ, ยถา จ ปริปกฺโก โหติ, ตถา นํ ภาเวติฯ

[23] พีชคามภูตคามาติ เอตฺถ มูลพีชํ ขนฺธพีชํ อคฺคพีชํ ผฬุพีชํ พีชพีชนฺติ (ปาจิ. 91) ปญฺจวิธํ พีชํ, พีชคาโม นาม พีชสมูโหติ อตฺโถฯ ตเทว ปน สมฺปนฺนนีลงฺกุรปาตุภาวโต ปฏฺฐาย ภูตคาโม นาม, ภูตานํ ชาตานํ นิพฺพตฺตมูลนีลงฺกุรานํ สมูโหติ อตฺโถฯ เทวตาปริคฺคเห สติ นีลงฺกุรกาลโต ปภุติ โหตีติ เตสํ เทวตาสงฺขาตานํ ภูตานํ คาโมติปิ ภูตคาโมติ วทนฺติฯ วุทฺธินฺติ องฺกุราทิวเสนฯ วิรุฬฺหินฺติ ขนฺธาทิวเสนฯ เวปุลฺลนฺติ ปุปฺผาทิวเสนฯ ธมฺเมสุ ปน วุทฺธินฺติ อปุพฺพธมฺมปฺปวตฺติวเสนฯ วิรุฬินฺติ สกิจฺจกรณสาธนวเสนฯ เวปุลฺลนฺติ กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน วิปุลภาวนฺติ อตฺโถฯ วิปุลตฺตนฺติปิ ปาโฐฯ อถ วา เอตานิ ตีณิ ปทานิ สีลสมาธิปญฺญาหิปิ โยเชนฺติฯ

มคฺคงฺคนิทฺเทสวณฺณนา

[24] สุตฺตนฺตนิทฺเทเส สมฺมาทิฏฺฐิยาติ สามิวจนํฯ ฌานวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพาเนสุ โลกิยวิรติสมฺปยุตฺตจิตฺเต จ ยถาโยคํ สมฺปโยคโต จ อารมฺมณโต จ วตฺตมานาย สมฺมาทิฏฺฐิยา สามญฺญลกฺขณโต เอกีภูตาย สมฺมาทิฏฺฐิยาฯ วิกฺขมฺภนวิเวโกติ วิกฺขมฺภนวเสน ทูรีกรณวเสน วิเวโกฯ เกสํ? นีวรณานํฯ ตสฺส ปฐมํ ฌานํ ภาวยโตติอาทิ วิกฺขมฺภนวเสน ปฐมชฺฌานเมว วุตฺตํฯ ตสฺมิํ วุตฺเต เสสชฺฌานานิปิ วุตฺตาเนว โหนฺติฯ ฌาเนสุปิ สมฺมาทิฏฺฐิยา วิชฺชมานตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิยา วิเวโก นาม โหติฯ ตทงฺควิเวโกติ เตน เตน วิปสฺสนาญาณงฺเคน วิเวโกฯ ทิฏฺฐิคตานนฺติ ทิฏฺฐิวิเวกสฺส ทุกฺกรตฺตา ปธานตฺตา จ ทิฏฺฐิวิเวโกว วุตฺโตฯ ตสฺมิํ วุตฺเต นิจฺจสญฺญาทิวิเวโกปิ วุตฺโตว โหติฯ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธินฺติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตสมาธิํฯ สมุจฺเฉทวิเวโกติ กิเลสานํ สมุจฺเฉเทน วิเวโกฯ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคนฺติ ขยสงฺขาตนิพฺพานคามิโลกุตฺตรมคฺคํฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโกติ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา วิเวโกฯ นิสฺสรณวิเวโกติ สพฺพสงฺขตนิสฺสรณภูโต สงฺขารวิเวโกฯ ฉนฺทชาโต โหตีติ ปุพฺพภาเค ชาตธมฺมฉนฺโท โหติฯ สทฺธาธิมุตฺโตติ ปุพฺพภาเคเยว สทฺธาย อธิมุตฺโต โหติฯ จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตนฺติ ปุพฺพภาเคเยว จิตฺตญฺจ อสฺส โยคิสฺส สุอธิฏฺฐิตํ สุฏฺฐุ ปติฏฺฐิตํ โหติฯ อิติ ฉนฺโท สทฺธา จิตฺตนฺติ อิเม ตโย ธมฺมา ปุพฺพภาเค อุปฺปนฺนวิเวกานํ อุปนิสฺสยตฺตา นิสฺสยา นามฯ เกจิ ปน ‘‘จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตนฺติ สมาธิ วุตฺโต’’ติ วทนฺติฯ วิราคาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

นิโรธวาเร ปน นิโรธสทฺทโต อญฺญํ ปริยายวจนํ ทสฺเสนฺเตน อมตา ธาตูติ วุตฺตํ, เสเสสุ นิโรโธ นิพฺพานนฺติ อุภยตฺถาปิ นิพฺพานเมวฯ ทฺวาทส นิสฺสยาติ ฉนฺทสทฺธาจิตฺตานิเยว วิเวกาทีสุ จตูสุ เอเกกสฺมิํ ตโย ตโย กตฺวา ทฺวาทส นิสฺสยา โหนฺติฯ

[25] สมฺมาสงฺกปฺปวายามสติสมาธีนมฺปิ อิมินาว นเยน อตฺถโยชนา เวทิตพฺพาฯ สมฺมาวาจากมฺมนฺตา ชีวานํ ปน ฌานกฺขเณ วิปสฺสนากฺขเณ จ อภาวา ฌานวิปสฺสนานํ ปุพฺพภาคปรภาควเสน วตฺตมานา วิรติโย ฌานวิปสฺสนา สนฺนิสฺสิตา กตฺวา วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ นีวรณานํ ทิฏฺฐิคตานญฺจ วิเวกวิราคนิโรธปฏินิสฺสคฺคา ตถา ปวตฺตมานานํ วิรตีนํ วิเวกาทโย นามาติ เวทิตพฺพํฯ ยถา อฏฺฐกนิปาเต ‘‘ตโต, ตฺวํ ภิกฺขุ, อิมํ สมาธิํ สวิตกฺกํ สวิจารมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, อวิตกฺกวิจารมตฺตมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, อวิตกฺกํ อวิจารมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, สปฺปีติกมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, นิปฺปีติกมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, สาตสหคตมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, อุเปกฺขาสหคตมฺปิ ภาเวยฺยาสี’’ติ (อ. นิ. 8.63) เมตฺตาทโย กายานุปสฺสนาทโย จ นิยกชฺฌตฺตมูลสมาธิวเสน จตุกฺกปญฺจกชฺฌานิกา วิย วุตฺตา, เอวมิธาปิ ปุพฺพภาคปรภาควเสน วิรติโย วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ พฺยญฺชนจฺฉายมตฺตํ คเหตฺวา น ภควา อพฺภาจิกฺขิตพฺโพฯ คมฺภีรญฺหิ พุทฺธวจนํ, อาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา อธิปฺปายโต คเหตพฺพํฯ

[26-27] โพชฺฌงฺคพลอินฺทฺริยวาเรสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพติฯ

วิเวกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ