อภิสมยกถาวณฺณนา

[19]

อิทานิ อิทฺธิกถานนฺตรํ ปรมิทฺธิภูตํ อภิสมยํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย อภิสมยกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ อภิสมโยติ สจฺจานํ อภิมุเขน สมาคโม, ปฏิเวโธติ อตฺโถฯ เกน อภิสเมตีติ กิํ วุตฺตํ โหติ? ‘‘เอวํ มหตฺถิโย โข, ภิกฺขเว, ธมฺมาภิสมโย’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.74) สุตฺตปเทสุ โย โส อภิสมโยติ วุตฺโต, ตสฺมิํ อภิสมเย วตฺตมาเน อภิสเมตา ปุคฺคโล เกน ธมฺเมน สจฺจานิ อภิสเมติ, อภิมุโข หุตฺวา สมาคจฺฉติ, ปฏิวิชฺฌตีติ วุตฺตํ โหตีติฯ อยํ ตาว โจทกสฺส ปุจฺฉาฯ จิตฺเตน อภิสเมตีติ จิตฺตํ วินา อภิสมยาภาวโต ตถา วิสฺสชฺชนํฯ หญฺจีติอาทิ ปุน โจทนาฯ หญฺจิ ยทีติ อตฺโถฯ ‘‘จิตฺเตนา’’ติ วุตฺตตฺตา เตน หิ อญฺญาณี อภิสเมตีติ อาหฯ น อญฺญาณี อภิสเมตีติ จิตฺตมตฺเตเนว อภิสมยาภาวโต ปฏิกฺเขโปฯ ญาเณน อภิสเมตีติ ปฏิญฺญาฯ ปุน หญฺจีติอาทิ ‘‘ญาเณนา’’ติ วุตฺตตฺตา อญฺญาณี อจิตฺตโกติ โจทนาฯ น อจิตฺตโก อภิสเมตีติ อจิตฺตกสฺส อภิสมยาภาวโต ปฏิกฺเขโปฯ จิตฺเตน จาติอาทิ ปฏิญฺญาฯ ปุน หญฺจีติอาทิ สพฺพจิตฺตญาณสาธารณวเสน โจทนาฯ เสสโจทนาวิสฺสชฺชเนสุปิ เอเสว นโยฯ

ปรโต ปน กมฺมสฺสกตจิตฺเตน จ ญาเณน จาติ กมฺมสฺสกา สตฺตาติ เอวํ กมฺมสฺสกตาย ปวตฺตจิตฺเตน จ ญาเณน จฯ สจฺจานุโลมิกจิตฺเตน จ ญาเณน จาติ สจฺจปฏิเวธสฺส อนุกูลตฺตา สจฺจานุโลมิกสงฺขาเตน วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตจิตฺเตน จ วิปสฺสนาญาเณน จฯ กถนฺติ ยถา อภิสมโย โหติ, ตถา กเถตุกมฺยตา ปุจฺฉาฯ อุปฺปาทาธิปเตยฺยนฺติ ยสฺมา จิตฺตสฺส อุปฺปาเท อสติ เจตสิกานํ อุปฺปาโท นตฺถิฯ อารมฺมณคฺคหณญฺหิ จิตฺตํ เตน สห อุปฺปชฺชมานา เจตสิกา กถํ อารมฺมเณ อคฺคหิเต อุปฺปชฺชิสฺสนฺติฯ อภิธมฺเมปิ จิตฺตุปฺปาเทเนว เจตสิกา วิภตฺตา, ตสฺมา มคฺคญาณสฺส อุปฺปาเท อธิปติภูตํ จิตฺตนฺติ อตฺโถฯ ญาณสฺสาติ มคฺคญาณสฺสฯ เหตุ ปจฺจโย จาติ ชนโก จ อุปตฺถมฺภโก จฯ ตํสมฺปยุตฺตนฺติ เตน ญาเณน สมฺปยุตฺตํฯ นิโรธโคจรนฺติ นิพฺพานารมฺมณํฯ ทสฺสนาธิปเตยฺยนฺติ เสสานํ ทสฺสนกิจฺจาภาวา นิพฺพานทสฺสเน อธิปติภูตํฯ จิตฺตสฺสาติ มคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺสฯ ตํสมฺปยุตฺตนฺติ เตน จิตฺเตน สมฺปยุตฺตํฯ

[20]

ยสฺมา เอตมฺปิ ปริยายํ, น เกวลํ จิตฺตญาเณหิเยว อภิสมโย, อถ โข สพฺเพปิ มคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตเจตสิกา ธมฺมา สจฺจาภิสมยกิจฺจสาธนวเสน อภิสมโย นาม โหนฺติ, ตสฺมา ตมฺปิ ปริยายํ ทสฺเสตุกาโม กิํ นุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ ปุจฺฉิตฺวา น หีติ ตํ วจนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณติอาทิมาหฯ ทสฺสนาภิสมโยติ ทสฺสนภูโต อภิสมโยฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ สจฺจาติ สจฺจญาณานิฯ มคฺคญาณเมว นิพฺพานานุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนาฯ วิโมกฺโขติ มคฺควิโมกฺโขฯ วิชฺชาติ มคฺคญาณเมวฯ วิมุตฺตีติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติฯ นิพฺพานํ อภิสมียตีติ อภิสมโย, เสสา อภิสเมนฺติ เอเตหีติ อภิสมยาฯ

[21]

ปุน มคฺคผลวเสน อภิสมยํ ภินฺทิตฺวา ทสฺเสตุํ กิํ นูติอาทิมาหฯ ผลกฺขเณ ปเนตฺถ ยสฺมา สมุจฺเฉทนฏฺเฐน ขเย ญาณํ น ลพฺภติ, ตสฺมา ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณนฺติ วุตฺตํฯ เสสํ ปน ยถานุรูปํ เวทิตพฺพนฺติฯ อิทานิ ยสฺมา กิเลสปฺปหาเน สติ อภิสมโย โหติ, อภิสมเย จ สติ กิเลสปฺปหานํ โหติ, ตสฺมา โจทนาปุพฺพงฺคมํ กิเลสปฺปหานํ ทสฺเสตุกาโม ยฺวายนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยฺวายนฺติ โย อยํ มคฺคฏฺโฐ อริยปุคฺคโลฯ เอวมาทิกานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ วจนานิ โจทกสฺส ปุจฺฉาฯ ปุน อตีเต กิเลเส ปชหตีติ อิทํ โจทนาย โอกาสทานตฺถํ วิสฺสชฺชนํฯ ขีณนฺติ ภงฺควเสน ขีณํฯ นิรุทฺธนฺติ สนฺตานวเสน ปุนปฺปุนํ อนุปฺปตฺติยา นิรุทฺธํฯ วิคตนฺติ วตฺตมานกฺขณโต อปคตํฯ วิคเมตีติ อปคมยติฯ อตฺถงฺคตนฺติ อภาวํ คตํฯ อตฺถงฺคเมตีติ อภาวํ คมยติฯ ตตฺถ โทสํ ทสฺเสตฺวา น อตีเต กิเลเส ปชหตีติ ปฏิกฺขิตฺตํฯ อนาคตโจทนาย อชาตนฺติ ชาติํ อปฺปตฺตํฯ อนิพฺพตฺตนฺติ สภาวํ อปฺปตฺตํฯ อนุปฺปนฺนนฺติ อุปฺปาทโต ปภุติ อุทฺธํ น ปฏิปนฺนํฯ อปาตุภูตนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนภาเวน จิตฺตสฺส อปาตุภูตํฯ อตีตานาคเต ปชหโต ปหาตพฺพานํ นตฺถิตาย อผโล วายาโม อาปชฺชตีติ ตทุภยมฺปิ ปฏิกฺขิตฺตํฯ รตฺโต ราคํ ปชหตีติ วตฺตมาเนน ราเคน รตฺโต ตเมว ราคํ ปชหติฯ วตฺตมานกิเลเสสุปิ เอเสว นโยฯ ถามคโตติ ถิรสภาวํ คโตฯ กณฺหสุกฺกาติ อกุสลา จ กุสลา จ ธมฺมา ยุคนทฺธา สมเมว วตฺตนฺตีติ อาปชฺชตีติ อตฺโถฯ สํกิเลสิกาติ เอวํ สํกิเลสานํ สมฺปยุตฺตภาเว สติ สํกิเลเส นิยุตฺตา มคฺคภาวนา โหตีติ อาปชฺชตีติ อตฺโถฯ

เอวํ ปจฺจุปฺปนฺเน ปชหโต วายาเมน สทฺธิํ ปหาตพฺพานํ อตฺถิตาย สํกิเลสิกา จ มคฺคภาวนา โหติ, วายาโม จ อผโล โหติฯ น หิ ปจฺจุปฺปนฺนานํ กิเลสานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตตา นาม อตฺถีติฯ

น หีติ จตุธา วุตฺตสฺส วจนสฺส ปฏิกฺเขโปฯ อตฺถีติ ปฏิชานนํฯ ยถา กถํ วิยาติ อตฺถิภาวสฺส อุทาหรณทสฺสนตฺถํ ปุจฺฉาฯ ยถา อตฺถิ, ตํ เกน ปกาเรน วิย อตฺถิ, กิํ วิย อตฺถีติ อตฺโถฯ เสยฺยถาปีติ ยถา นามฯ ตรุณรุกฺโขติ ผลทายกภาวทีปนตฺถํ ตรุณคฺคหณํฯ อชาตผโลติ ผลทายกตฺเตปิ สติ ผลคฺคหณโต ปุเรกาลคฺคหณํฯ ตเมนนฺติ ตํ รุกฺขํฯ เอนนฺติ นิปาตมตฺตํ, ตํ เอตนฺติ วา อตฺโถฯ มูลํ ฉินฺเทยฺยาติ มูลโต ฉินฺเทยฺยฯ อชาตผลาติ อชาตานิ ผลานิฯ เอวเมวนฺติ เอวํ เอวํฯ อุปฺปาโท ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนาติ จตูหิปิ ปจฺจุปฺปนฺนขนฺธสนฺตานเมว วุตฺตํฯ ยสฺมิญฺหิ ขนฺธสนฺตาเน ยํ ยํ มคฺคญาณํ อุปฺปชฺชติ, เตน เตน มคฺคญาเณน ปหาตพฺพานํ กิเลสานํ ตํ ขนฺธสนฺตานํ อพีชํ โหติ, ตสฺส อพีชภูตตฺตา ตปฺปจฺจยา เต เต กิเลสา อนุปฺปนฺนา เอว น อุปฺปชฺชนฺติฯ อาทีนวํ ทิสฺวาติ อนิจฺจาทิโต อาทีนวํ ทิสฺวาฯ อนุปฺปาโทติอาทีหิ จตูหิ นิพฺพานเมว วุตฺตํฯ จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ มคฺคสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ เหตุนิโรธา ทุกฺขนิโรโธติ กิเลสานํ พีชภูตสฺส สนฺตานสฺส อนุปฺปาทนิโรธา อนาคตกฺขนฺธภูตสฺส ทุกฺขสฺส เหตุภูตานํ กิเลสานํ อนุปฺปาทนิโรโธ โหติฯ เอวํ ทุกฺขสฺส เหตุภูตกิเลสานํ อนุปฺปาทนิโรธา ทุกฺขสฺส อนุปฺปาทนิโรโธ โหติฯ เอวํ กิเลสปฺปหานยุตฺติสพฺภาวโต เอว อตฺถิ มคฺคภาวนาติอาทิมาหฯ อฏฺฐกถายํ (วิสุทฺธิ. 2.832) ปน ‘‘เอเตน กิํ ทีปิตํ โหติ? ภูมิลทฺธานํ กิเลสานํ ปหานํ ทีปิตํ โหติฯ ภูมิลทฺธา ปน กิํ อตีตา อนาคตา, อุทาหุ ปจฺจุปฺปนฺนาติ? ภูมิลทฺธุปฺปนฺนาเยว นามา’’ติ วตฺวา กถิตกิเลสปฺปหานสฺส วิตฺถารกถา สุตมยญาณกถาย มคฺคสจฺจนิทฺเทสวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา, อิธ ปน มคฺคญาเณน ปหาตพฺพา กิเลสาเยว อธิปฺเปตาติฯ

อภิสมยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. วิเวกกถา

วิเวกกถาวณฺณนา

[22] อิทานิ ปหานาวสานาย อภิสมยกถาย อนนฺตรํ ปหานาการํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย วิเวกกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ สุตฺตนฺเต ตาว เย เกจีติ อนวเสสปริยาทานํฯ พลกรณียาติ อูรุพเลน พาหุพเลน กตฺตพฺพาฯ กมฺมนฺตาติ ธาวนลงฺฆนกสนวปนาทีนิ กมฺมานิฯ กรียนฺตีติ พลวนฺเตหิ กรียนฺติฯ สีลํ นิสฺสายาติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ นิสฺสยํ กตฺวาฯ ภาเวตีติ ภินฺนสีลสฺส ภาวนาภาวโต อิธ ปน โลกิยโลกุตฺตรา มคฺคภาวนา อธิปฺเปตาติฯ วิเวกนิสฺสิตนฺติ ตทงฺควิเวกํ สมุจฺเฉทวิเวกํ นิสฺสรณวิเวกํ นิสฺสิตํฯ วิเวโกติ วิวิตฺตตาฯ อยญฺหิ อริยมคฺคภาวนานุยุตฺโต โยคี วิปสฺสนากฺขเณ กิจฺจโต ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ, อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ, มคฺคกฺขเณ กิจฺจโต สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ, อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ ภาเวติฯ เอส นโย วิราคนิสฺสิตาทีสุฯ วิเวโกเยว หิ วิรชฺชนฏฺเฐน วิราโค, นิโรธฏฺเฐน นิโรโธ, โวสชฺชนฏฺเฐน โวสคฺโคฯ อถ วา กิเลเสหิ วิวิตฺตตฺตา วิเวโก, กิเลเสหิ วิรตฺตตฺตา วิราโค, กิเลสานํ นิรุทฺธตฺตา นิโรโธ, กิเลสานญฺจ ปริจฺจตฺตตฺตา วิสฺสฏฺฐตฺตา, นิพฺพาเนจตฺตสฺส จ วิสฺสฏฺฐตฺตา โวสคฺโคฯ โวสคฺโค ปน ทุวิโธ ปริจฺจาคโวสคฺโค จ ปกฺขนฺทนโวสคฺโค จฯ ตตฺถ ปริจฺจาคโวสคฺโคติ วิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺควเสน, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวเสน กิเลสปฺปหานํฯ ปกฺขนฺทนโวสคฺโคติ วิปสฺสนากฺขเณ ตนฺนินฺนภาเวน, มคฺคกฺขเณ อารมฺมณกรเณน นิพฺพานปกฺขนฺทนํฯ ตทุภยมฺปิ อิมสฺมิํ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเก อตฺถวณฺณนานเย วฏฺฏติฯ ตถา หิ อยํ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีสุ เอเกโก ธมฺโม ยถาวุตฺเตน ปกาเรน กิเลเส จ ปริจฺจชติ, นิพฺพานญฺจ ปกฺขนฺทติฯ โวสคฺคปริณามินฺติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน โวสคฺคตฺถํ ปริณามิตํ ปริณตํ, ปริปจฺจิตํ ปริปกฺกญฺจาติ วุตฺตํ โหติฯ อยมฺปิ อริยมคฺคภาวนานุยุตฺโต ภิกฺขุ ยถา สมฺมาทิฏฺฐิอาทีสุ เอเกโก ธมฺโม กิเลสปริจฺจาคโวสคฺคตฺถญฺจ นิพฺพานปกฺขนฺทนโวสคฺคตฺถญฺจ ปริปจฺจติ, ยถา จ ปริปกฺโก โหติ, ตถา นํ ภาเวติฯ