เมนู

สตฺตสฏฺฐิยา สาวกญาณานํ ปาลโก ปูรโก จ โส มหาสาวโก ปรโม, ตสฺส ปรมสฺส อยํ สตฺตสฏฺฐิเภทา ญาณกิริยา ปรมสฺส ภาโว, กมฺมํ วาติ ปารมี, ตสฺส สาวกสฺส ปารมี สาวกปารมี , ตํ ปตฺโตติ สาวกปารมิปฺปตฺโตฯ สาวกปารมิปฺปตฺโตติ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถราทิโก โย โกจิ สาวโกฯ สาวกปารมิปฺปตฺตสาวกโต อติเรกสฺส อญฺญสฺส สาวกสฺส อภาวา เอโก ปจฺเจกสมฺพุทฺโธติ อาหฯ ปุน ปญฺญาปเภทกุสโลติอาทีหิ วุตฺตตฺถเมว นิคเมตฺวา ทสฺเสสีติฯ ญาณกถาย เยภุยฺเยน อเนกานิ ญาณานิ นิทฺทิฏฺฐานิฯ ปญฺญากถาย เยภุยฺเยน เอกาปิ ปญฺญา นานาการวเสน นานากตฺวา วุตฺตาติ อยํ วิเสโสฯ

มหาปญฺญากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อิทฺธิกถา

อิทฺธิกถาวณฺณนา

[9] อิทานิ ปญฺญากถาย อนนฺตรํ ปญฺญานุภาวํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย อิทฺธิกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ ปุจฺฉาสุ ตาว กา อิทฺธีติ สภาวปุจฺฉาฯ กติ อิทฺธิโยติ ปเภทปุจฺฉาฯ กติ ภูมิโยติ สมฺภารปุจฺฉาฯ กติ ปาทาติ ปติฏฺฐปุจฺฉาฯ กติ ปทานีติ อาสนฺนการณปุจฺฉาฯ กติ มูลานีติ อาทิการณปุจฺฉาฯ วิสชฺชเนสุ อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธีติ นิปฺผตฺติอตฺเถน ปฏิลาภฏฺเฐน จาติ อตฺโถฯ ยญฺหิ นิปฺผชฺชติ ปฏิลพฺภติ จ, ตํ อิชฺฌตีติ วุจฺจติฯ ยถาห – ‘‘กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจตํ สมิชฺฌตี’’ติ (สุ. นิ. 772)ฯ ‘‘เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริย’’นฺติอาทิ (ปฏิ. ม. 3.32)ฯ อปโร นโย – อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ, อุปายสมฺปทาเยตํ อธิวจนํฯ อุปายสมฺปทา หิ อิชฺฌติ อธิปฺเปตผลปฺปสวนโตฯ ยถาห – ‘‘อยํ โข, จิตฺโต คหปติ, สีลวา กลฺยาณธมฺโม, สเจ ปณิทหิสฺสติ ‘อนาคตมทฺธานํ ราชา อสฺสํ จกฺกวตฺตี’ติฯ อิชฺฌิสฺสติ หิ สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 4.352)ฯ อปโร นโย – เอตาย สตฺตา อิชฺฌนฺตีติ อิทฺธิฯ อิชฺฌนฺตีติ อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[10] ทสสุ อิทฺธีสุ อธิฏฺฐานวเสน นิปฺผนฺนตฺตา อธิฏฺฐานา อิทฺธิฯ ปกติวณฺณวิชหนวิการวเสน ปวตฺตตฺตา วิกุพฺพนา อิทฺธิ

สรีรพฺภนฺตเร อญฺญสฺส มโนมยสฺส สรีรสฺส นิปฺผตฺติวเสน ปวตฺตตฺตา มโนมยา อิทฺธิฯ ญาณปฺปวตฺติโต ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วา ตํขเณ วา ญาณานุภาวนิพฺพตฺโต วิเสโส ญาณวิปฺผารา อิทฺธิฯ สมาธิโต ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วา ตํขเณ วา สมถานุภาวนิพฺพตฺโต วิเสโส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิฯ เจโตวสิปฺปตฺตานํ อริยานํเยว สมฺภวโต อริยา อิทฺธิฯ กมฺมวิปากวเสน ชาโต วิเสโส กมฺมวิปากชา อิทฺธิฯ ปุพฺเพ กตปุญฺญสฺส ชาโต วิเสโส ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ วิชฺชาย ชาโต วิเสโส วิชฺชามยา อิทฺธิฯ เตน เตน สมฺมาปโยเคน ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส อิชฺฌนํ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ

อิทฺธิยา จตสฺโส ภูมิโยติ อวิเสเสตฺวา วุตฺเตปิ ยถาลาภวเสน อธิฏฺฐานวิกุพฺพนมโนมยิทฺธิยา เอว ภูมิโย, น เสสานํฯ วิเวกชา ภูมีติ วิเวกโต วา วิเวเก วา ชาตา วิเวกชา ภูมิฯ ปีติสุขภูมีติ ปีติสุขยุตฺตา ภูมิฯ อุเปกฺขาสุขภูมีติ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย จ สุเขน จ ยุตฺตา ภูมิฯ อทุกฺขมสุขาภูมีติ อทุกฺขมสุขเวทนายุตฺตา ภูมิฯ เตสุ ปฐมทุติยานิ ฌานานิ ปีติผรณตา, ตีณิ ฌานานิ สุขผรณตา, จตุตฺถชฺฌานํ เจโตผรณตาฯ เอตฺถ จ ปุริมานิ ตีณิ ฌานานิ ยสฺมา ปีติผรเณน จ สุขผรเณน จ สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ โอกฺกมิตฺวา ลหุมุทุกมฺมญฺญกาโย หุตฺวา อิทฺธิํ ปาปุณาติ, ตสฺมา อิมินา ปริยาเยน อิทฺธิลาภาย สํวตฺตนโต สมฺภารภูมิโยติ เวทิตพฺพานิฯ จตุตฺถชฺฌานํ ปน อิทฺธิลาภาย ปกติภูมิเยวฯ อิทฺธิลาภายาติ อตฺตโน สนฺตาเน ปาตุภาววเสน อิทฺธีนํ ลาภายฯ อิทฺธิปฏิลาภายาติ ปริหีนานํ วา อิทฺธีนํ วีริยารมฺภวเสน ปุน ลาภาย, อุปสคฺควเสน วา ปทํ วฑฺฒิตํฯ อิทฺธิวิกุพฺพนตายาติ อิทฺธิยา วิวิธกรณภาวายฯ อิทฺธิวิสวิตายาติ วิวิธํ วิเสสํ สวติ ชเนติ ปวตฺเตตีติ วิสวี, วิวิธํ สวนํ วา อสฺส อตฺถีติ วิสวี, ตสฺส ภาโว วิสวิตาฯ ตสฺสา วิสวิตาย, อิทฺธิยา วิวิธวิเสสปวตฺตนภาวายาติ อตฺโถฯ อิทฺธิวสีภาวายาติ อิทฺธิยา อิสฺสรภาวายฯ อิทฺธิเวสารชฺชายาติ อิทฺธิวิสารทภาวายฯ อิทฺธิปาทา ญาณกถายํ วุตฺตตฺถาฯ

ฉนฺทํ เจ ภิกฺขุ นิสฺสายาติ ยทิ ภิกฺขุ ฉนฺทํ นิสฺสาย ฉนฺทํ อธิปติํ กริตฺวาฯ ลภติ สมาธินฺติ สมาธิํ ปฏิลภติ นิพฺพตฺเตติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสา จตฺตาริ ปทานิ, ตํสมฺปยุตฺตา จตฺตาโร สมาธี จตฺตาริ ปทานีติ เอวํ อฏฺฐ ปทานิฯ ยสฺมา ปน อิทฺธิมุปฺปาเทตุกามตาฉนฺโท สมาธินา เอกโต นิยุตฺโตว อิทฺธิลาภาย สํวตฺตติ, ตถา วีริยาทโย, ตสฺมา อิมานิ อฏฺฐ ปทานิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ

ยํ ตํ ภควตา อภิญฺญา อุปฺปาเทตุกามสฺส โยคิโน กตฺตพฺพโยควิธิํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ฐิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต’’ติ (ที. นิ. 1.238) จิตฺตสฺส อาเนญฺชํ วุตฺตํ, ตํ เถโร โสฬสธา ทสฺเสนฺโต โสฬสมูลานีติอาทิมาหฯ ตตฺถ อโนนตนฺติ โกสชฺชวเสน อโนนตํ, อสลฺลีนนฺติ อตฺโถฯ อนุนฺนตนฺติ อุทฺธจฺจวเสน อุทฺธํ น อารุฬฺหํ, อนุทฺธตนฺติ อตฺโถฯ อนภินตนฺติ โลภวเสน น อภินตํ, อนลฺลีนนฺติ อตฺโถฯ อภิกามตาย นตํ อภินตนฺติ, อิทํ ตาทิสํ น โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ ราเคติ สงฺขารวตฺถุเกน โลเภนฯ อนปนตนฺติ โทสวเสน น อปนตํ, น ฆฏฺฏนนฺติ อตฺโถฯ ‘‘นตํ นตี’’ติ อตฺถโต เอกํฯ อปคตนตนฺติ อปนตํ, อิทํ ตาทิสํ น โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ อนิสฺสิตนฺติ อนตฺตโต ทิฏฺฐตฺตา ทิฏฺฐิวเสน ‘‘อตฺตา’’ติ วา ‘‘อตฺตนิย’’นฺติ วา กิญฺจิ น นิสฺสิตํฯ อปฺปฏิพทฺธนฺติ ปจฺจุปการาสาวเสน นปฺปฏิพทฺธํฯ ฉนฺทราเคติ สตฺตวตฺถุเกน โลเภนฯ วิปฺปมุตฺตนฺติ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติวเสน กามราคโต วิปฺปมุตฺตํฯ อถ วา ปญฺจวิมุตฺติวเสน กามราคโต วิปฺปมุตฺตํฯ อถ วา ปญฺจวิมุตฺติวเสน ตโต ตโต ปฏิปกฺขโต วิปฺปมุตฺตํฯ อิทํ ปุถุชฺชนเสขาเสขานมฺปิ อภิญฺญาย อุปฺปาทนโต นิโรธสมาปตฺติญาเณ ‘‘โสฬสหิ ญาณจริยาหี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.84) วุตฺตนเยน อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน วุตฺตํ, ยถาลาภวเสน ปน คเหตพฺพํฯ กามราเคติ เมถุนราเคนฯ วิสญฺญุตฺตนฺติ วิกฺขมฺภนโต เสสกิเลเสหิ วิสํยุตฺตํ, อุกฺกฏฺฐนเยน สมุจฺเฉทโต วา วิปฺปยุตฺตํฯ กิเลเสติ เสสกิเลเสนฯ

วิมริยาทิกตนฺติ วิกฺขมฺภิตพฺพมริยาทวเสน วิคตกิเลสมริยาทํ กตํ, เตน เตน มคฺเคน ปหาตพฺพมริยาทวเสน วา วิคตกิเลสมริยาทํ กตํฯ กิเลสมริยาเทติ เตน เตน ปหีเนน กิเลสมริยาเทนฯ ลิงฺควิปลฺลาโส เจตฺถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอกตฺตคตนฺติ เอการมฺมณคตํฯ นานตฺตกิเลเสหีติ นานารมฺมเณ ปวตฺตมาเนหิ กิเลเสหิฯ อิทํ อารมฺมณมเปกฺขิตฺวา วุตฺตํ, ‘‘อโนนต’’นฺติอาทิ ปน กิเลเส เอว อเปกฺขิตฺวาฯ โอภาสคตนฺติ ปญฺญาย วิสทปฺปวตฺติวเสน ปญฺโญภาสํ คตํฯ อวิชฺชนฺธกาเรติ พลวอวิชฺชายฯ จตสฺโส จ ภูมิโย โสฬส จ มูลานิ อิทฺธิยา ปุพฺพภาควเสน วุตฺตานิ, จตฺตาโร จ ปาทา อฏฺฐ จ ปทานิ ปุพฺพภาควเสน จ สมฺปโยควเสน จ วุตฺตานีติฯ

[10] เอวํ อิทฺธิยา ภูมิปาทปทมูลภูเต ธมฺเม ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตา อิทฺธิโย ทสฺเสนฺโต กตมา อธิฏฺฐานา อิทฺธีติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุทฺเทสปทานํ อตฺโถ อิทฺธิวิธญาณนิทฺเทเส วุตฺโตเยวฯ อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมิํ สาสเน ภิกฺขุฯ เตน สพฺพปการวเสน อิทฺธิวิธการกสฺส อญฺญตฺถ อภาวํ ทีเปติฯ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปทานํ นิทฺเทโส เหฏฺฐา วุตฺตตฺโถฯ เตเนว จ อิทฺธิยา ภูมิปาทปทมูลภูเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.365-366) วุตฺเตหิ จุทฺทสหิ ปนฺนรสหิ วา อากาเรหิ ปริทมิตจิตฺตตา จ ฉนฺทาทิเอเกกาธิปติสมาปชฺชนวเสน อาวชฺชนาทิวสีภาววเสน จ มุทุกมฺมญฺญกตจิตฺตตา จ วุตฺตา โหติฯ พลวปุพฺพโยคสมฺปนฺโน ปุพฺพโยคสมฺปตฺติยา อรหตฺตปฏิลาเภเนว ปฏิลทฺธาภิญฺญาทิคุโณ ภิกฺขุ ภูมิอาทีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต โหตีติ กตฺวา โสปิ วุตฺโตว โหติฯ

พหุกํ อาวชฺชตีติ ปถวีกสิณารมฺมณํ อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย สเจ สตํ อิจฺฉติ, ‘‘สตํ โหมิ, สตํ โหมี’’ติ ปริกมฺมกรณวเสน อาวชฺชติฯ อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาตีติ เอวํ ปริกมฺมํ กตฺวา อภิญฺญาญาเณน อธิฏฺฐาติฯ เอตฺถ ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนํ น วุตฺตํฯ

กิญฺจาปิ น วุตฺตํ, อถ โข อฏฺฐกถายํ (วิสุทฺธิ. 2.386) ‘‘อาวชฺชตีติ ปริกมฺมวเสเนว วุตฺตํ, อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาตีติ อภิญฺญาญาณวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา พหุกํ อาวชฺชติ, ตโต เตสํ ปริกมฺมจิตฺตานํ อวสาเน สมาปชฺชติ, สมาปตฺติโต วุฏฺฐหิตฺวา ปุน ‘พหุโก โหมี’ติ อาวชฺชิตฺวา ตโต ปรํ ปวตฺตานํ ติณฺณํ จตุนฺนํ วา ปุพฺพภาคจิตฺตานํ อนนฺตรา อุปฺปนฺเนน สนฺนิฏฺฐาปนวเสน อธิฏฺฐานนฺติ ลทฺธนาเมน เอเกเนว อภิญฺญาญาเณน อธิฏฺฐาตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา เอวเมว ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา ‘‘ภุญฺชิตฺวา สยตี’’ติ วุตฺเต ปานียํ อปิวิตฺวา หตฺถโธวนาทีนิ อกตฺวา ภุตฺตานนฺตรเมว สยตีติ อตฺโถ น โหตีติ อนฺตรา สนฺเตสุปิ อญฺเญสุ กิจฺเจสุ ‘‘ภุตฺวา สยตี’’ติ วุจฺจติ, เอวมิธาปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปฐมํ ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนมฺปิ หิ ปาฬิยํ อวุตฺตเมวาติฯ เตน ปน อธิฏฺฐานญาเณน สเหว สตํ โหติฯ สหสฺเสปิ สตสหสฺเสปิ เอเสว นโยฯ สเจ เอวํ น อิชฺฌติ, ปุน ปริกมฺมํ กตฺวา ทุติยมฺปิ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อธิฏฺฐาตพฺพํฯ สํยุตฺตฏฺฐกถายญฺหิ ‘‘เอกวารํ ทฺวิวารํ สมาปชฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ นิมิตฺตารมฺมณํ, ปริกมฺมจิตฺตานิ สตารมฺมณานิ วา สหสฺสารมฺมณานิ วาฯ ตานิ จ โข วณฺณวเสน, น ปณฺณตฺติวเสนฯ อธิฏฺฐานจิตฺตมฺปิ ตเถว สตารมฺมณํ วา สหสฺสารมฺมณํ วาฯ ตํ ปุพฺเพ วุตฺตอปฺปนาจิตฺตมิว โคตฺรภุอนนฺตรํ เอกเมว อุปฺปชฺชติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานิกํฯ

ยถายสฺมา จูฬปนฺถโก เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตีติ พหุธาภาวสฺส กายสกฺขิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ วตฺตมานวจนํ ปเนตฺถ เถรสฺส ตถากรณปกติกตฺตา ตสฺส ธรมานกาลตฺตา จ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอโก โหตีติ วาเรปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺริทํ วตฺถุ (วิสุทฺธิ. 2.386) – เต ทฺเว ภาตโร กิร เถรา ปนฺเถ ชาตตฺตา ‘‘ปนฺถกา’’ติ นามํ ลภิํสุฯ เตสุ เชฏฺโฐ มหาปนฺถโก ปพฺพชิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ โส อรหา หุตฺวา จูฬปนฺถกํ ปพฺพาเชตฺวา –

‘‘ปทุมํ ยถา โกกนทํ สุคนฺธํ, ปาโต สิยา ผุลฺลมวีตคนฺธํ;

องฺคีรสํ ปสฺส วิโรจมานํ, ตปนฺตมาทิจฺจมิวนฺตลิกฺเข’’ติฯ (อ. นิ. 5.195; สํ. นิ. 1.123) –

อิมํ คาถํ อทาสิฯ โส ตํ จตูหิ มาเสหิ ปคุณํ กาตุํ นาสกฺขิฯ อถ นํ เถโร ‘‘อภพฺโพ ตฺวํ อิมสฺมิํ สาสเน, นิกฺขม อิโต’’ติ อาหฯ ตสฺมิญฺจ กาเล เถโร ภตฺตุทฺเทสโก โหติฯ ชีวโก โกมารภจฺโจ พหุํ มาลาคนฺธวิเลปนํ อาทาย อตฺตโน อมฺพวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ทสพลํ วนฺทิตฺวา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สฺเว, ภนฺเต, พุทฺธปฺปมุขานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อาทาย อมฺหากํ นิเวสเน ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ อาหฯ เถโรปิ ‘‘ฐเปตฺวา จูฬปนฺถกํ เสสานํ อธิวาเสมี’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา จูฬปนฺถโก ภิยฺโยโส มตฺตาย โทมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา ปุนทิวเส ปาโตว วิหารา นิกฺขมิตฺวา สาสเน สาเปกฺขตาย วิหารทฺวารโกฏฺฐเก โรทมาโน อฏฺฐาสิฯ

ภควา ตสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กสฺมา โรทสี’’ติ อาหฯ โส ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิฯ ภควา ‘‘น สชฺฌายํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต มม สาสเน อภพฺโพ นาม โหติ, มา โสจิ, ปนฺถกา’’ติ จกฺกจิตฺตตเลน ปาณินา ตสฺส สีสํ ปรามสิตฺวา ตํ พาหายํ คเหตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา คนฺธกุฏิปมุเข นิสีทาเปตฺวา อิทฺธิยา อภิสงฺขตํ ปริสุทฺธํ ปิโลติกขณฺฑํ ‘‘อิมํ ปิโลติกํ ‘รโชหรณํ รโชหรณ’นฺติ หตฺเถน ปริมชฺชนฺโต นิสีท, ปนฺถกา’’ติ วตฺวา ตสฺส ปิโลติกขณฺฑํ ทตฺวา กาเล อาโรจิเต ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ชีวกสฺส เคหํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ ตสฺส ตํ ปิโลติกขณฺฑํ ตถาปริมชฺชนฺตสฺส กิลิฏฺฐํ หุตฺวา กเมน กาฬวณฺณํ อโหสิฯ โส ‘‘อิทํ ปริสุทฺธํ ปิโลติกขณฺฑํ, นตฺเถตฺถ โทโส, อตฺตภาวํ นิสฺสาย ปนายํ โทโส’’ติ สญฺญํ ปฏิลภิตฺวา ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ญาณํ โอตาเรตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒสิฯ อถสฺส ภควา โอภาสํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุรโต นิสินฺโน วิย ปญฺญายมานรูโป หุตฺวา อิมา โอภาสคาถา อภาสิ –

‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, ราคสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;

เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺว ภิกฺขโว, วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเนฯ

‘‘โทโส…เป.… สาสเนฯ

‘‘โมโห รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, โมหสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;

เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺว ภิกฺขโว, วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเนฯ (มหานิ. 209);

‘‘อธิเจตโส อปฺปมชฺชโต, มุนิโน โมนปเถสุ สิกฺขโต;

โสกา น ภวนฺติ ตาทิโน, อุปสนฺตสฺส สทา สตีมโต’’ติฯ (อุทา. 37);

คาถาปริโยสาเน เถโร สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ โส มโนมยชฺฌานลาภี หุตฺวา เอโก หุตฺวา พหุธา, พหุธา หุตฺวา เอโก ภวิตุํ สมตฺโถ อโหสิฯ อรหตฺตมคฺเคเนวสฺส ตีณิ ปิฏกานิ ฉ จ อภิญฺญา อาคมิํสุฯ

ชีวโกปิ โข ทสพลสฺส ทกฺขิโณทกํ อุปนาเมสิฯ สตฺถา ปตฺตํ หตฺเถน ปิทหิตฺวา ‘‘กิํ ภนฺเต’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘วิหาเร เอโก ภิกฺขุ อตฺถิ, ชีวกา’’ติ อาหฯ โส ปุริสํ เปเสสิ ‘‘คจฺฉ อยฺยํ คเหตฺวา สีฆํ เอหี’’ติฯ จูฬปนฺถกตฺเถโร ตสฺส ปุริสสฺส ปุเร อาคมนาเยว ภาตรํ อตฺตโน ปตฺตวิเสสํ ญาเปตุกาโม ภิกฺขุสหสฺสํ นิมฺมินิตฺวา เอกมฺปิ เอเกน อสทิสํ, เอกสฺสาปิ จ จีวรวิจารณาทิสามณกกมฺมํ อญฺเญน อสทิสํ อกาสิฯ ปุริโส คนฺตฺวา วิหาเร พหู ภิกฺขู ทิสฺวา ปจฺจาคนฺตฺวา ‘‘พหู, ภนฺเต, วิหาเร ภิกฺขู, ปกฺโกสิตพฺพํ อยฺยํ น ปสฺสามี’’ติ ชีวกสฺส กเถสิฯ ชีวโก สตฺถารํ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส นามํ วตฺวา ปุน ตํ เปเสสิฯ โส คนฺตฺวา ‘‘จูฬปนฺถโก นาม กตโร ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อหํ จูฬปนฺถโก, อหํ จูฬปนฺถโก’’ติ สกิํเยว มุขสหสฺสํ กเถสิฯ โส ปุน คนฺตฺวา ‘‘สพฺเพปิ กิร จูฬปนฺถกา, อหํ ปกฺโกสิตพฺพํ น ชานามี’’ติ อาหฯ ชีวโก ปฏิวิทฺธสจฺจตาย ‘‘อิทฺธิมา ภิกฺขู’’ติ นยโต อญฺญาสิฯ ภควา อาห – ‘‘คจฺฉ, ยํ ปฐมํ ปสฺสสิ, ตํ จีวรกณฺเณ คเหตฺวา สตฺถา ตํ อามนฺเตตีติ วตฺวา อาเนหี’’ติฯ โส คนฺตฺวา ตถา อกาสิฯ ตาวเทว สพฺเพปิ นิมฺมิตา อนฺตรธายิํสุฯ

เถโร ตํ อุยฺโยเชตฺวา มุขโธวนาทิสรีรกิจฺจํ นิฏฺฐเปตฺวา ปฐมตรํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ ตสฺมิํ ขเณ สตฺถา ทกฺขิโณทกํ คณฺหิตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา จูฬปนฺถกตฺเถเรเนว ภตฺตานุโมทนํ ธมฺมกถํ กถาเปสิฯ เถโร ทีฆมชฺฌิมาคมปฺปมาณํ ธมฺมกถํ กเถสีติฯ

อญฺเญ ภิกฺขู อธิฏฺฐาเนน มโนมยํ กายํ อภินิมฺมินิตฺวา ตโย วา จตฺตาโร วา อภินิมฺมินนฺติ, พหุเก เอกสทิเสเยว จ กตฺวา นิมฺมินนฺติ เอกวิธเมว กมฺมํ กุรุมาเนฯ จูฬปนฺถกตฺเถโร ปน เอกาวชฺชเนเนว ภิกฺขุสหสฺสํ มาเปสิฯ ทฺเวปิ ชเน น เอกสทิเส อกาสิ, น เอกวิธํ กมฺมํ กุรุมาเนฯ ตสฺมา มโนมยํ กายํ อภินิมฺมินนฺตานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ อญฺเญ ปน พหู อนิยเมตฺวา นิมฺมิตา อิทฺธิมตา สทิสาว โหนฺติฯ ฐานนิสชฺชาทีสุ จ ภาสิตตุณฺหีภาวาทีสุ จ ยํ ยํ อิทฺธิมา กโรติ, ตํ ตเทว กโรนฺติฯ สเจ ปน นานาวณฺณํ กาตุกาโม โหติ เกจิ ปฐมวเย เกจิ มชฺฌิมวเย เกจิ ปจฺฉิมวเย, ตถา ทีฆเกเส อุปฑฺฒมุณฺเฑ มุณฺเฑ มิสฺสกเกเส อุปฑฺฒรตฺตจีวเร ปณฺฑุกจีวเร ปทภาณธมฺมกถาสรภญฺญปญฺหาปุจฺฉนปญฺหาวิสชฺชนรชนปจนจีวรสิพฺพนโธวนาทีนิ กโรนฺเต อปเรปิ วา นานปฺปการเก กาตุกาโม โหติ, เตน ปาทกชฺฌานโต วุฏฺฐาย ‘‘เอตฺตกา ภิกฺขู ปฐมวยา โหนฺตู’’ติอาทินา นเยน ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อธิฏฺฐาตพฺพํ, อธิฏฺฐานจิตฺเตน สทฺธิํ อิจฺฉิติจฺฉิตปฺปการาเยว โหนฺตีติฯ เอเสว นโย พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหตีติอาทีสุฯ

อยํ ปน วิเสโส – ปกติยา พหุโกติ นิมฺมิตกาลพฺภนฺตเร นิมฺมิตปกติยา พหุโกฯ อิมินา จ ภิกฺขุนา เอวํ พหุภาวํ นิมฺมินิตฺวา ปุน ‘‘เอโกว หุตฺวา จงฺกมิสฺสามิ, สชฺฌายํ กริสฺสามิ, ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา วา, ‘‘อยํ วิหาโร อปฺปภิกฺขุโก, สเจ เกจิ อาคมิสฺสนฺติ ‘กุโต อิเม เอตฺตกา เอกสทิสา ภิกฺขู, อทฺธา เถรสฺส เอส อานุภาโว’ติ มํ ชานิสฺสนฺตี’’ติ อปฺปิจฺฉตาย วา อนฺตราว ‘‘เอโก โหมี’’ติ อิจฺฉนฺเตน ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ‘‘เอโก โหมี’’ติ ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ‘‘เอโก โหมี’’ติ อธิฏฺฐาตพฺพํฯ อธิฏฺฐานจิตฺเตน สทฺธิํเยว เอโก โหติฯ เอวํ อกโรนฺโต ปน ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน สยเมว เอโก โหติฯ

[11] อาวิภาวนฺติ ปทํ นิกฺขิปิตฺวา เกนจิ อนาวฏํ โหตีติ วุตฺตตฺตา เกนจิ อนาวฏปเทน อาวิภาวปทสฺส ปากฏภาวตฺโถ วุตฺโตฯ ‘‘โหตี’’ติ ปเทน ‘‘กโรตี’’ติ ปาฐเสโส วุตฺโต โหติฯ ปากฏํ โหนฺตญฺหิ อาวิภาเว กเต โหติฯ เกนจิ อนาวฏนฺติ กุฏฺฏาทินา เยน เกนจิ อนาวฏํ อาวรณวิรหิตํฯ อปฺปฏิจฺฉนฺนนฺติ อุปริโต อจฺฉาทิตํฯ ตเทว อนาวฏตฺตา วิวฏํฯ อปฺปฏิจฺฉนฺนตฺตา ปากฏํฯ ติโรภาวนฺติ อนฺตริตภาวํ กโรติฯ อาวฏํเยว เตน อาวรเณน ปิหิตํฯ ปฏิจฺฉนฺนํเยว เตน ปฏิจฺฉาทเนน ปฏิกุชฺชิตํ

อากาสกสิณสมาปตฺติยาติ ปริจฺเฉทากาสกสิเณ อุปฺปาทิตาย จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติยาฯ ลาภีติ ลาโภ อสฺส อตฺถีติ ลาภีฯ อปริกฺขิตฺเตติ เกนจิ สมนฺตโต อปริกฺขิตฺเต ปเทเสฯ อิธ อากาสกสิณสฺเสว วุตฺตตฺตา ตตฺถ ภาวิตเมว ฌานํ อากาสกรณสฺส ปจฺจโย โหติ, น อญฺญนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุปริอาโปกสิณาทีสุปิ ตทารมฺมณเมว ฌานํ ทฏฺฐพฺพํ, น อญฺญํ ปถวิํ อาวชฺชติ, อุทกํ อาวชฺชติ, อากาสํ อาวชฺชตีติ ปกติปถวีอุทกอากาเส อาวชฺชติฯ อนฺตลิกฺเขติ ตสฺส อากาสสฺส ปถวิโต ทูรากาสภาวํ ทีเปติฯ

[12] จนฺทิมสูริยปริมชฺชเน กสิณนิยมํ อกตฺวา ‘‘อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต’’ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา นตฺเถตฺถ กสิณสมาปตฺตินิยโมติ เวทิตพฺพํฯ นิสินฺนโก วา นิปนฺนโก วาติ นิสินฺโน วา นิปนฺโน วาฯ อิเมเหว อิตรอิริยาปถทฺวยมฺปิ วุตฺตเมว โหติฯ หตฺถปาเส โหตูติ หตฺถสมีเป โหตุฯ หตฺถปสฺเส โหตูติปิ ปาโฐฯ อิทํ ตถา กาตุกามสฺส วเสน วุตฺตํฯ อยํ ปน ตตฺถ คนฺตฺวาปิ หตฺถํ วฑฺเฒตฺวาปิ อามสติฯ อามสตีติ อีสกํ ผุสติฯ ปรามสตีติ พาฬฺหํ ผุสติฯ ปริมชฺชตีติ สมนฺตโต ผุสติฯ รูปคตนฺติ หตฺถปาเส ฐิตรูปเมวฯ

ทูเรปิ สนฺติเก อธิฏฺฐาตีติ ปาทกชฺฌานโต วุฏฺฐาย ทูเร เทวโลกํ วา พฺรหฺมโลกํ วา อาวชฺชติ ‘‘สนฺติเก โหตู’’ติฯ อาวชฺชิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ญาเณน อธิฏฺฐาติ ‘‘สนฺติเก โหตู’’ติฯ สนฺติเก โหติฯ เอส นโย เสสปเทสุปิฯ

พฺรหฺมโลกํ ปน คนฺตุกามสฺส ทูรสฺส สนฺติกกรณํ วตฺวา พฺรหฺมโลกคมนสฺส อนุปการมฺปิ อิมาย อิทฺธิยา อิชฺฌมานวิเสสํ ทสฺเสนฺโต สนฺติเกปีติอาทิมาหฯ ตตฺถ น เกวลํ โถกกรณพหุกรณเมว, ‘‘อมธุรํ มธุร’’นฺติอาทีสุปิ ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ สพฺพํ อิทฺธิมโต อิชฺฌติฯ อปโร นโย – ทูเรปิ สนฺติเก อธิฏฺฐาตีติ ทูเร พฺรหฺมโลกํ วา มนุสฺสโลกสฺส สนฺติเก อธิฏฺฐาติฯ สนฺติเกปิ ทูเร อธิฏฺฐาตีติ สนฺติเก มนุสฺสโลกํ วา ทูเร พฺรหฺมโลเก อธิฏฺฐาติฯ พหุกมฺปิ โถกํ อธิฏฺฐาตีติ สเจ พฺรหฺมาโน พหู สนฺนิปติตา โหนฺติ, มหาอตฺตภาวตฺตา ทสฺสนูปจารํ สวนูปจารํ ปชหนฺติ, ทสฺสนูปจาเร จ สวนูปจาเร จ เอกชฺฌํ สงฺขิปิตฺวา พหุกมฺปิ โถกนฺติ อธิฏฺฐาติฯ โถกมฺปิ พหุกํ อธิฏฺฐาตีติ สเจ มหาปริวาเรน คนฺตุกาโม โหติ, เอกกตฺตา โถกํ อตฺตานํ พหุกํ อธิฏฺฐหิตฺวา มหาปริวาโร คจฺฉตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวํ สติ จตุพฺพิธมฺปิ ตํ พฺรหฺมโลกคมเน อุปกาโร โหติฯ

ทิพฺเพน จกฺขุนา ตสฺส พฺรหฺมุโน รูปํ ปสฺสตีติ อิธ ฐิโต อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ยสฺส พฺรหฺมุโน รูปํ ทฏฺฐุกาโม, ทิพฺเพน จกฺขุนา ตสฺส พฺรหฺมุโน รูปํ ปสฺสติฯ อิเธว ฐิโต ทิพฺพาย โสตธาตุยา ตสฺส พฺรหฺมุโน ภาสมานสฺส สทฺทํ สุณาติฯ เจโตปริยญาเณน ตสฺส พฺรหฺมุโน จิตฺตํ ปชานาติฯ ทิสฺสมาเนนาติ จกฺขุนา เปกฺขิยมาเนนฯ กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมตีติ รูปกายสฺส วเสน จิตฺตํ ปริณาเมติฯ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ คเหตฺวา กาเย อาโรเปติ, กายานุคติกํ กโรติ ทนฺธคมนํฯ กายคมนญฺหิ ทนฺธํ โหติฯ อธิฏฺฐาตีติ ตสฺเสว เววจนํ, สนฺนิฏฺฐาเปตีติ อตฺโถฯ สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ โอกฺกมิตฺวาติ ปาทกชฺฌานารมฺมเณน อิทฺธิจิตฺเตน สหชาตํ สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ โอกฺกมิตฺวา ปวิสิตฺวา ผุสิตฺวา ปาปุณิตฺวาฯ สุขสญฺญา จ นาม อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตสญฺญาฯ อุเปกฺขา หิ สนฺตํ สุขนฺติ วุตฺตา, สาเยว สญฺญา นีวรเณหิ เจว วิตกฺกาทิปจฺจนีเกหิ จ วิมุตฺตตฺตา ลหุสญฺญาติปิ เวทิตพฺพาฯ ตํ โอกฺกนฺตสฺส ปนสฺส กรชกาโยปิ ตูลปิจุ วิย สลฺลหุโก โหติฯ โส เอวํ วาตกฺขิตฺตตูลปิจุนา วิย สลฺลหุเกน ทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คจฺฉติฯ เอวํ คจฺฉนฺโต จ สเจ อิจฺฉติ, ปถวีกสิณวเสน อากาเส มคฺคํ นิมฺมินิตฺวา ปทสา คจฺฉติฯ

สเจ อิจฺฉติ, อากาเส ปถวีกสิณวเสเนว ปเท ปเท ปทุมํ นิมฺมินิตฺวา ปทุเม ปทุเม ปทํ นิกฺขิปนฺโต ปทสา คจฺฉติฯ สเจ อิจฺฉติ, วาโยกสิณวเสน วาตํ อธิฏฺฐหิตฺวา ตูลปิจุ วิย วายุนา คจฺฉติฯ อปิจ คนฺตุกามตาว เอตฺถ ปมาณํฯ สติ หิ คนฺตุกามตาย เอวํกตจิตฺตาธิฏฺฐาโน อธิฏฺฐานเวคกฺขิตฺโตว โส ชิยาเวคกฺขิตฺโต สโร วิย ทิสฺสมาโน คจฺฉติฯ

จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมตีติ กรชกายํ คเหตฺวา ปาทกชฺฌานจิตฺเต อาโรเปติ, จิตฺตานุคติกํ กโรติ สีฆคมนํฯ จิตฺตคมนญฺหิ สีฆํ โหติฯ สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ โอกฺกมิตฺวาติ รูปกายารมฺมเณน อิทฺธิจิตฺเตน สหชาตํ สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิทํ ปน จิตฺตคมนเมว โหติฯ เอวํ อทิสฺสมาเนน กาเยน คจฺฉนฺโต ปนายํ กิํ ตสฺสาธิฏฺฐานจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ คจฺฉติ? อุทาหุ ฐิติกฺขเณ ภงฺคกฺขเณ วาติ วุตฺเต ‘‘ตีสุปิ ขเณสุ คจฺฉตี’’ติ เถโร อาหฯ กิํ ปน โส สยํ คจฺฉติ, นิมฺมิตํ เปเสตีติ? ยถารุจิ กโรติฯ อิธ ปนสฺส สยํ คมนเมว อาคตํฯ

มโนมยนฺติ อธิฏฺฐานมเนน นิมฺมิตตฺตา มโนมยํฯ สพฺพงฺคปจฺจงฺคนฺติ สพฺพองฺคปจฺจงฺควนฺตํฯ อหีนินฺทฺริยนฺติ อิทํ จกฺขุโสตาทีนํ สณฺฐานวเสน วุตฺตํ, นิมฺมิตรูเป ปน ปสาโท นาม นตฺถิฯ สเจ โส อิทฺธิมา จงฺกมติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ จงฺกมตีติอาทิ สพฺพํ สาวกนิมฺมิตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ พุทฺธนิมฺมิตา ปน ยํ ยํ ภควา กโรติ, ตํ ตมฺปิ กโรนฺติ, ภควโต จิตฺตวเสน อญฺญมฺปิ กโรนฺตีติฯ ธูมายติ ปชฺชลตีติ เตโชกสิณวเสนฯ ธมฺมํ ภาสตีติอาทีนิ ตีณิ อนิยเมตฺวา วุตฺตานิฯ สนฺติฏฺฐตีติ สงฺคมฺม ติฏฺฐติฯ สลฺลปตีติ สงฺคมฺม ลปติฯ สากจฺฉํ สมาปชฺชตีติ อญฺญมญฺญสฺส อุตฺตรปจฺจุตฺตรทานวเสน สํกถํ กโรติฯ

เอตฺถ จ ยํ โส อิทฺธิมา อิเธว ฐิโต ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สุณาติ, เจโตปริยญาเณน จิตฺตํ ปชานาติ, ยมฺปิ โส อิเธว ฐิโต เตน พฺรหฺมุนา สทฺธิํ สนฺติฏฺฐติ , สลฺลปติ, สากจฺฉํ สมาปชฺชติ, ยมฺปิสฺส ‘‘ทูเรปิ สนฺติเก อธิฏฺฐาตี’’ติอาทิกํ อธิฏฺฐานํ, ยมฺปิ โส ทิสฺสมาเนน วา อทิสฺสมาเนน วา กาเยน พฺรหฺมโลกํ คจฺฉติ, เอตฺตาวตา น กาเยน วสํ วตฺเตติฯ ยญฺจ โข ‘‘โส ตสฺส พฺรหฺมุโน ปุรโต รูปิํ อภินิมฺมินาตี’’ติอาทินา นเยน วุตฺตวิธานํ อาปชฺชติ, เอตฺตาวตา กาเยน วสํ วตฺเตติ นามฯ เสสํ ปน กาเยน วสวตฺตนาย ปุพฺพภาคทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติฯ อยํ ตาว อธิฏฺฐานา อิทฺธิฯ

[13] วิกุพฺพนิทฺธินิทฺเทเส สิขิสฺส ภควโต สาวกนิทสฺสนํ วิกุพฺพนิทฺธิยา กายสกฺขิปุคฺคลทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตมฺปิ ทสฺเสนฺโต ปฐมํ ตาว พฺรหฺมโลเก ฐิโต สหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิญฺญาเปสีติ อติวิย อจฺฉริยอพฺภุตภูตํ สหสฺสิโลกธาตุยา สทฺทสวนํ อธิฏฺฐานิทฺธิํ ทสฺเสสิฯ อิทานิ ตสฺส วตฺถุสฺส ปริทีปนตฺถมิทํ วุจฺจติ – อิมสฺมา หิ กปฺปา เอกติํเส กปฺเป สิขี ภควา อนนฺตรชาติยา ตุสิตปุรโต จวิตฺวา อรุณวตีนคเร อรุณวโต รญฺโญ ปภาวติยา นาม มเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติตฺวา ปริปกฺกญาโณ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา โพธิมณฺเฑ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก อรุณวติํ นิสฺสาย วิหรนฺโต เอกทิวสํ ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร ‘‘อรุณวติํ ปิณฺฑาย ปวิสิสฺสามี’’ติ นิกฺขมิตฺวา วิหารทฺวารโกฏฺฐกสมีเป ฐิโต อภิภุํ นาม อคฺคสาวกํ อามนฺเตสิ – ‘‘อติปฺปโค โข, ภิกฺขุ, อรุณวติํ ปิณฺฑาย ปวิสิตุํฯ เยน อญฺญตโร พฺรหฺมโลโก เตนุปสงฺกมิสฺสามา’’ติฯ ยถาห

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สิขี ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อภิภุํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ – ‘อายาม, พฺราหฺมณ, เยน อญฺญตโร พฺรหฺมโลโก, เตนุปสงฺกมิสฺสาม ยาว ภตฺตสฺส กาโล ภวิสฺสตี’ติฯ ‘เอวํ ภนฺเต’ติ โข, ภิกฺขเว, อภิภู ภิกฺขุ สิขิสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปจฺจสฺโสสิฯ อถ โข, ภิกฺขเว, สิขี จ ภควา อภิภู จ ภิกฺขุ เยน อญฺญตโร พฺรหฺมโลโก, เตนุปสงฺกมิํสู’’ติ (สํ. นิ. 1.185)ฯ

ตตฺถ มหาพฺรหฺมา สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา อตฺตมโน ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา พฺรหฺมาสนํ ปญฺญาเปตฺวา อทาสิฯ เถรสฺสาปิ อนุจฺฉวิกํ อาสนํ ปญฺญาปยิํสุฯ นิสีทิ ภควา ปญฺญตฺเต อาสเน, เถโรปิ อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทิฯ มหาพฺรหฺมาปิ ทสพลํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ

เตนาห – อถ โข, ภิกฺขเว, สิขี ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อภิภุํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ – ‘‘ปฏิภาตุ, พฺราหฺมณ, ตํ พฺรหฺมุโน จ พฺรหฺมปริสาย จ พฺรหฺมปาริสชฺชานญฺจ ธมฺมี กถา’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข, ภิกฺขเว, อภิภู ภิกฺขุ สิขิสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปฏิสฺสุณิตฺวา พฺรหฺมุโน จ พฺรหฺมปริสาย จ พฺรหฺมปาริสชฺชานญฺจ ธมฺมกถํ กเถสิฯ เถเร ธมฺมกถํ กเถนฺเต พฺรหฺมาโน อุชฺฌายิํสุ ‘‘จิรสฺสญฺจ มยํ สตฺถุ พฺรหฺมโลกาคมนํ ลภิมฺหา, อยญฺจ ภิกฺขุ ฐเปตฺวา สตฺถารํ สยํ ธมฺมกถํ อารภี’’ติฯ สตฺถา เตสํ อนตฺตมนภาวํ ญตฺวา อภิภุํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘อุชฺฌายนฺติ โข เต, พฺราหฺมณ, พฺรหฺมา จ พฺรหฺมปริสา จ พฺรหฺมปาริสชฺชา จฯ เตน หิ, ตฺวํ พฺราหฺมณ, ภิยฺโยโส มตฺตาย สํเวเชหี’’ติฯ เถโร สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กตฺวา สหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิญฺญาเปนฺโต –

‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน;

ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุญฺชโรฯ

‘‘โย อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย, อปฺปมตฺโต วิหสฺสติ;

ปหาย ชาติสํสารํ, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตี’’ติฯ (อ. นิ. 1.185) –

อิมํ คาถาทฺวยํ อภาสิฯ

กิํ ปน กตฺวา เถโร สหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิญฺญาเปสีติ? นีลกสิณํ ตาว สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อภิญฺญาญาเณน จกฺกวาฬสหสฺเส สพฺพตฺถ อนฺธการํ ผริฯ ตโต ‘‘กิมิทํ อนฺธการ’’นฺติ สตฺตานํ อาโภเค อุปฺปนฺเน อาโลกกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อาโลกํ ทสฺเสสิฯ ‘‘กิํ อาโลโก อย’’นฺติ วิจินนฺตานํ อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ จกฺกวาฬสหสฺเส จ เทวมนุสฺสา อญฺชลิํ ปคฺคณฺหิตฺวา เถรํเยว นมสฺสมานา อฏฺฐํสุฯ เถโร ‘‘มหาชโน มยฺหํ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส สทฺทํ สุณาตู’’ติ อิมา คาถา อภาสิฯ สพฺเพ โอสฏาย ปริสาย มชฺเฌ นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส วิย สทฺทํ อสฺโสสุํฯ อตฺโถปิ เตสํ ปากโฏ อโหสิฯ ตํ วิญฺญาปนํ สนฺธาย ‘‘สเรน วิญฺญาเปสี’’ติ วุตฺตํฯ เตน กตํ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ สนฺธาย ปุน โส ทิสฺสมาเนนปีติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ธมฺมํ เทเสสีติ ปฐมํ วุตฺตปฺปการํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ ทสฺเสนฺโต ธมฺมํ เทเสสิ, ตโต ยถาวุตฺตกฺกเมน ทฺเว คาถา ภาสนฺโต สเรน วิญฺญาเปสีติ เวทิตพฺพํฯ ทิสฺสมาเนนปิ กาเยนาติอาทีสุ จ อิตฺถํภูตลกฺขเณ กรณวจนํ, เอวํภูตกาโย หุตฺวาติ อตฺโถฯ

อิทานิ ตํ วตฺถุํ ทสฺเสตฺวา อญฺญสฺสาปิ อิทฺธิมโต วิกุพฺพนิทฺธิกรณวิธานํ ทสฺเสนฺโต โส ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวาติอาทิมาหฯ ตตฺถ โสติ เหฏฺฐา วุตฺตวิธาเนน มุทุกมฺมญฺญกตจิตฺโต โส อิทฺธิมา ภิกฺขุฯ สเจ วิกุพฺพนิทฺธิํ กาตุกาโม โหติ, อตฺตโน ปกติวณฺณํ ปกติสณฺฐานํ วิชหิตฺวา กุมารกวณฺณํ วา ทสฺเสติฯ กถํ? ปถวีกสิณารมฺมณาภิญฺญาปาทกจตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺฐาย ‘‘เอวรูโป กุมารโก โหมี’’ติ นิมฺมินิตพฺพํ กุมารกวณฺณํ อาวชฺชิตฺวา กตปริกมฺมาวสาเน ปุน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ‘‘เอวรูโป นาม กุมารโก โหมี’’ติ อภิญฺญาญาเณน อธิฏฺฐาติ, สห อธิฏฺฐาเนน กุมารโก โหตีติฯ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.100) กสิณนิทฺเทเส ‘‘ปถวีกสิณวเสน เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตีติอาทิภาโว…เป.… เอวมาทีนิ อิชฺฌนฺตี’’ติ วจเนน อิธ ปถวีกสิณารมฺมณํ ปาทกชฺฌานํ ยุชฺชติฯ ตตฺเถว ปน อภิญฺญานิทฺเทเส วิกุพฺพนิทฺธิยา ‘‘ปถวีกสิณาทีสุ อญฺญตรารมฺมณโต อภิญฺญาปาทกชฺฌานโต วุฏฺฐายา’’ติ วุตฺตํ, ตตฺเถว (วิสุทฺธิ. 2.398) จ ‘‘อตฺตโน กุมารกวณฺโณ อาวชฺชิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ, ตํ นาคาทินิมฺมาเน น ยุชฺชติ วิยฯ นาควณฺณาทินิมฺมาเนปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ นาควณฺณนฺติ สปฺปสณฺฐานํฯ สุปณฺณวณฺณนฺติ ครุฬสณฺฐานํฯ อินฺทวณฺณนฺติ สกฺกสณฺฐานํฯ เทววณฺณนฺติ เสสเทวสณฺฐานํฯ สมุทฺทวณฺณํ ปน อาโปกสิณวเสน อิชฺฌติฯ ปตฺตินฺติ ปทาติํฯ วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหนฺติ หตฺถิอาทีนํ วเสน อเนกวิหิตํ เสนาสมูหํฯ วิสุทฺธิมคฺเค ปน ‘‘หตฺถิมฺปิ ทสฺเสตีติอาทิ ปเนตฺถ พหิทฺธาปิ หตฺถิอาทิทสฺสนวเสน วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘หตฺถี โหมี’ติ อนธิฏฺฐหิตฺวา ‘หตฺถี โหตู’ติ อธิฏฺฐาตพฺพํฯ อสฺสาทีสุปิ เอเสว นโย’’ติ วุตฺตํ, ตํ ‘‘ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา’’ติ วุตฺตมูลปเทน จ วิกุพฺพนิทฺธิภาเวน จ วิรุชฺฌติฯ ปาฬิยํ วุตฺตกฺกเมน หิ ปกติวณฺณํ อวิชหิตฺวา อธิฏฺฐานวเสน อญฺญสฺส ทสฺสนํ อธิฏฺฐานิทฺธิ นาม, ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา อธิฏฺฐานวเสน อตฺตโน อญฺญถาทสฺสนํ วิกุพฺพนิทฺธิ นามฯ

[14] มโนมยิทฺธิญาณนิทฺเทเส อิมมฺหา กายา อญฺญํ กายํ อภินิมฺมินาตีติอาทีสุ อิทฺธิมา ภิกฺขุ มโนมยิทฺธิํ กาตุกาโม อากาสกสิณารมฺมณปาทกชฺฌานโต วุฏฺฐาย อตฺตโน รูปกายํ ตาว อาวชฺชิตฺวา วุตฺตนเยเนว ‘‘สุสิโร โหตู’’ติ อธิฏฺฐาติ, สุสิโร โหติ ฯ อถ ตสฺส อพฺภนฺตเร ปถวีกสิณวเสน อญฺญํ กายํ อาวชฺชิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา วุตฺตนเยเนว อธิฏฺฐาติ, ตสฺส อพฺภนฺตเร อญฺโญ กาโย โหติฯ โส ตํ มุขโต อพฺพูหิตฺวา พหิ ฐเปติฯ อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาหิ ปกาเสนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาหฯ ตตฺถ มุญฺชมฺหาติ มุญฺชติณมฺหาฯ อีสิกํ ปวาเหยฺยาติ กฬีรํ ลุญฺเจยฺยฯ โกสิยาติ โกสกโตฯ กรณฺฑาติ กรณฺฑาย, ปุราณตจกญฺจุกโตติ อตฺโถฯ ตตฺถ จ อุทฺธเรยฺยาติ จิตฺเตเนวสฺส อุทฺธรณํ เวทิตพฺพํฯ อยญฺหิ อหิ นาม สชาติยํ ฐิโต, กฏฺฐนฺตรํ วา รุกฺขนฺตรํ วา นิสฺสาย, ตจโต สรีรํ นิกฺกฑฺฒนปโยคสงฺขาเตน ถาเมน, สรีรํ ขาทยมานํ วิย ปุราณตจํ ชิคุจฺฉนฺโต อิเมหิ จตูหิ การเณหิ สยเมว กญฺจุกํ ปชหาติฯ

เอตฺถ จ ยถา อีสิกาทโย มุญฺชาทีหิ สทิสา โหนฺติ, เอวมิทํ มโนมยํ รูปํ อิทฺธิมตา สพฺพากาเรหิ สทิสเมว โหตีติ ทสฺสนตฺถํ อิมา อุปมา วุตฺตาติฯ ‘‘มโนมเยน กาเยน, อิทฺธิยา อุปสงฺกมี’’ติ (เถรคา. 901) เอตฺถ อภิญฺญามเนน กตกาโย มโนมยกาโย นามฯ ‘‘อญฺญตรํ มโนมยํ กายํ อุปปชฺชตี’’ติ (จูฬว. 333) เอตฺถ ฌานมเนน นิพฺพิตฺติตกาโย เตน มเนน กตตฺตา มโนมยกาโย นามฯ อิธ ปน อภิญฺญามเนน อุปฺปาทิตกาโย เตน มเนน กตตฺตา มโนมยกาโย นามฯ เอวํ สติ อธิฏฺฐานิทฺธิยา วิกุพฺพนิทฺธิยา จ กโต มโนมยกาโย นาม โหตีติ เจ? โหติเยวฯ อิธ ปน ตาสํ วิสุํ วิสุํ วิเสเสน วิเสเสตฺวา อธิฏฺฐานิทฺธิ วิกุพฺพนิทฺธีติ จ วุตฺตตฺตา อพฺภนฺตรโต นิมฺมานเมว มโนมยิทฺธิ นามฯ

[15] ญาณวิปฺผาริทฺธินิทฺเทเส ญาณสฺส วิปฺผาโร เวโค อสฺสา อตฺถีติ ญาณวิปฺผาราฯ เอตฺถ จ สตฺตอนุปสฺสนาวเสเนว อิทฺธิํ ทสฺเสตฺวา เสสา ยาว อรหตฺตมคฺคา สงฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

อายสฺมโต พากุลสฺส ญาณวิปฺผารา อิทฺธีติอาทีสุ พากุลตฺเถโร ตาว ทฺวีสุ กุเลสุ วฑฺฒิตตฺตา เอวํลทฺธนาโม ปุพฺพพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปุญฺญสมฺปทาย สมฺปนฺโน เถโรฯ โส หิ มหาสมฺปตฺติํ อนุภวมาโน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ทสพลสฺส นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว โกสมฺพิยํ เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติฯ ตํ ชาตกาเล มงฺคลตฺถาย มหาปริวาเรน ยมุนํ เนตฺวา สปริวารา ธาตี นิมุชฺชนุมฺมุชฺชนวเสน กีฬาเปนฺตี นฺหาเปติฯ เอโก มหามจฺโฉ ‘‘ภกฺโข เม อย’’นฺติ มญฺญมาโน มุขํ วิวริตฺวา อุปคโตฯ ธาตี ทารกํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลาตาฯ มหามจฺโฉ ตํ คิลิฯ ปุญฺญวา สตฺโต สยนคพฺภํ ปวิสิตฺวา นิปนฺโน วิย น กิญฺจิ ทุกฺขํ ปาปุณิฯ มจฺโฉ ทารกสฺส เตเชน ตตฺตกํ ผาลํ คิลิตฺวา วิย ทยฺหมาโน เวเคน ติํสโยชนํ คนฺตฺวา พาราณสิวาสิโน มจฺฉพนฺธสฺส ชาลํ ปาวิสิฯ โส ทารกสฺส เตเชน ชาลโต นีหฏมตฺโตว มโตฯ มจฺฉพนฺธา ตํ สกลเมว อนฺตรกาเชน อาทาย ‘‘สหสฺเสน เทมา’’ติ นคเร จรนฺตา อสีติโกฏิธนสฺส อปุตฺตกสฺส เสฏฺฐิสฺส ฆรทฺวารํ คนฺตฺวา เสฏฺฐิภริยาย เอเกน กหาปเณน อทํสุฯ สา ตํ สยเมว ผลเก ฐเปตฺวา ปิฏฺฐิโต ผาเลนฺตี มจฺฉกุจฺฉิยํ สุวณฺณวณฺณํ ทารกํ ทิสฺวา ‘‘มจฺฉกุจฺฉิยํ เม ปุตฺโต ลทฺโธ’’ติ นาทํ นทิตฺวา ทารกํ อาทาย สามิกํ อุปคจฺฉิฯ เสฏฺฐิ ตาวเทว เภริํ จราเปตฺวา ทารกํ อาทาย รญฺโญ สนฺติกํ อาเนตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘ปุญฺญวา ทารโก, โปเสหิ น’’นฺติ อาหฯ อิตรมฺปิ เสฏฺฐิกุลํ ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘อมฺหากํ ปุตฺโต’’ติ ตํ ทารกํ คณฺหิตุํ วิวทิฯ อุโภปิ ราชกุลํ อคมํสุฯ ราชา ‘‘ทฺวินฺนมฺปิ อปุตฺตกํ กาตุํ น สกฺกา, ทฺวินฺนมฺปิ ทายาโท โหตู’’ติ อาหฯ ตโต ปฏฺฐาย ทฺเวปิ กุลานิ ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตานิ อเหสุํฯ ตสฺส ทฺวีหิ กุเลหิ วฑฺฒิตตฺตา ‘‘พากุลกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุฯ ตสฺส วิญฺญุตํ ปตฺตสฺส ทฺวีสุปิ นคเรสุ ตโย ตโย ปาสาเท กาเรตฺวา นาฏกานิ ปจฺจุปฏฺฐเปสุํฯ เอเกกสฺมิํ นคเร จตฺตาโร จตฺตาโร มาเส วสิฯ ตหิํ เอกสฺมิํ นคเร จตฺตาโร มาเส วุฏฺฐสฺส สงฺฆาฏนาวาสุ มณฺฑปํ กาเรตฺวา ตตฺถ นํ นาฏเกหิ สทฺธิํ อาโรเปตฺวา มหาสมฺปตฺติํ อนุภวมานํ ทฺวีหิ มาเสหิ อิตรํ นครํ อุปฑฺฒปถํ เนนฺติฯ

อิตรนครวาสิโน นาฏกาปิ ‘‘ทฺวีหิ มาเสหิ อุปฑฺฒปถํ อาคโต ภวิสฺสตี’’ติ ตเถว ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ทฺวีหิ มาเสหิ อตฺตโน นครํ อาเนนฺติฯ อิตรนาฏกา มชฺเฌ นิวตฺติตฺวา อตฺตโน นครเมว คจฺฉนฺติฯ ตตฺถ จตฺตาโร มาเส วสิตฺวา เตเนว นิยาเมน ปุน อิตรนครํ คจฺฉติฯ เอวมสฺส สมฺปตฺติํ อนุภวนฺตสฺส อสีติ วสฺสานิ ปริปุณฺณานิฯ

ตสฺมิํ สมเย อมฺหากํ โพธิสตฺโต สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก อนุกฺกเมน จาริกํ จรนฺโต โกสมฺพิํ ปาปุณิฯ ‘‘พาราณสิ’’นฺติ มชฺฌิมภาณกาฯ พากุลเสฏฺฐิปิ โข ‘‘ทสพโล อาคโต’’ติ สุตฺวา พหุํ คนฺธมาลํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิฯ โส สตฺตาหเมว ปุถุชฺชโน หุตฺวา อฏฺฐเม อรุเณ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อถสฺส ทฺวีสุ นคเรสุ ปริจิตมาตุคามา อตฺตโน กุลฆรานิ อาคนฺตฺวา ตตฺเถว วสมานา จีวรานิ กริตฺวา ปหิณิํสุฯ เถโร เอกํ อฑฺฒมาสํ โกสมฺพิวาสีหิ ปหิตํ จีวรํ ปริภุญฺชติ, เอกํ อฑฺฒมาสํ พาราณสิวาสีหีติ เอเตเนว นิยาเมน ทฺวีสุ นคเรสุ ยํ ยํ อุตฺตมํ, ตํ ตํ เถรสฺเสว อาหรียติฯ ปพฺพชิตสฺสาปิสฺส สุเขเนว อสีติ วสฺสานิ อคมํสุฯ อุภยตฺถาปิสฺส มุหุตฺตมตฺตมฺปิ อปฺปมตฺตโกปิ อาพาโธ น อุปฺปนฺนปุพฺโพฯ โส ปจฺฉิเม กาเล พากุลสุตฺตํ (ม. นิ. 3.209 อาทโย) กเถตฺวา ปรินิพฺพายีติ ฯ เอวํ มจฺฉกุจฺฉิยํ อโรคภาโว อายสฺมโต พากุลสฺส ปจฺฉิมภวิกสฺส เตน อตฺตภาเวน ปฏิลภิตพฺพอรหตฺตญาณานุภาเวน นิพฺพตฺตตฺตา ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ นามฯ สุจริตกมฺมผลปฺปตฺตสฺส ปฏิสมฺภิทาญาณสฺส อานุภาเวนาติปิ วทนฺติฯ

สํกิจฺจตฺเถโรปิ (วิสุทฺธิ. 2.373) ปุพฺเพ กตปุญฺโญ ธมฺมเสนาปติตฺเถรสฺส อุปฏฺฐากสฺส สาวตฺถิยํ อฑฺฒกุลสฺส ธีตุ กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติฯ สา ตสฺมิํ กุจฺฉิคเต เอเกน พฺยาธินา ตํ ขณํเยว กาลมกาสิ, ตสฺสา สรีเร ฌาปิยมาเน ฐเปตฺวา คพฺภมํสํ เสสมํสํ ฌาปยิฯ อถสฺสา คพฺภมํสํ จิตกโต โอตาเรตฺวา ทฺวีสุ ตีสุ ฐาเนสุ สูเลหิ วิชฺฌิํสุฯ สูลโกฏิ ทารกสฺส อกฺขิโกฏิํ ผุสิฯ เอวํ คพฺภมํสํ วิชฺฌิตฺวา องฺคารราสิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา องฺคาเรเหว ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปกฺกมิํสุฯ คพฺภมํสํ ฌายิ, องฺคารมตฺถเก ปน สุวณฺณพิมฺพสทิโส ทารโก ปทุมคพฺเภ นิปนฺโน วิย อโหสิฯ

ปจฺฉิมภวิกสตฺตสฺส หิ สิเนรุนา โอตฺถริยมานสฺสาปิ อรหตฺตํ อปฺปตฺวา ชีวิตกฺขโย นาม นตฺถิฯ ปุนทิวเส ‘‘จิตกํ นิพฺพาเปสฺสามา’’ติ อาคตา ตถา นิปนฺนํ ทารกํ ทิสฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา ทารกํ อาทาย นครํ คนฺตฺวา เนมิตฺตเก ปุจฺฉิํสุฯ เนมิตฺตกา ‘‘สเจ อยํ ทารโก อคารํ อชฺฌาวสิสฺสติ, ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ญาตกา ทุคฺคตา ภวิสฺสนฺติฯ สเจ ปพฺพชิสฺสติ, ปญฺจหิ สมณสเตหิ ปริวุโต จริสฺสตี’’ติ อาหํสุฯ อยฺยกา ตํ ทารกํ วฑฺเฒสิฯ ญาตกาปิ วฑฺฒิตกาเล ‘‘อมฺหากํ อยฺยสฺส สนฺติเก ปพฺพาเชสฺสามา’’ติ โปสยิํสุฯ โส สตฺตวสฺสิกกาเล ‘‘ตว กุจฺฉิยา วสนกาเล มาตา เต กาลมกาสิ, ตสฺสา สรีเร ฌาปิยมาเนปิ ตฺวํ น ฌายี’’ติ กุมารกานํ กถํ สุตฺวา ‘‘อหํ กิร เอวรูปา ภยา มุตฺโต, กิํ เม ฆราวาเสน ปพฺพชิสฺสามี’’ติ ญาตกานํ อาโรเจสิฯ เต ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติ ตํ ธมฺมเสนาปติตฺเถรสฺส สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมํ ปพฺพาเชถา’’ติ อทํสุฯ เถโร ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานํ ทตฺวา ปพฺพาเชสิฯ โส ขุรคฺเคเยว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ปริปุณฺณวสฺโส จ อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา ทสวสฺโส หุตฺวา ปญฺจสตภิกฺขุปริวาโร วิจรีติฯ เอวํ วุตฺตนเยเนว ทารุจิตกาย อโรคภาโว อายสฺมโต สํกิจฺจสฺส ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ นามฯ

ภูตปาลตฺเถโรปิ (วิสุทฺธิ. 2.373) ปุพฺพเหตุสมฺปนฺโนฯ ตสฺส ปิตา ราชคเห ทลิทฺทมนุสฺโสฯ โส ตํ ทารกํ คเหตฺวา ทารูนํ อตฺถาย สกเฏน อฏวิํ คนฺตฺวา ทารุภารํ กตฺวา สายํ นครทฺวารสมีปํ ปตฺโตฯ อถสฺส โคณา ยุคํ โอสฺสชิตฺวา นครํ ปวิสิํสุฯ โส สกฏมูเล ปุตฺตกํ นิสีทาเปตฺวา โคณานํ อนุปทํ คจฺฉนฺโต นครเมว ปาวิสิฯ ตสฺส อนิกฺขนฺตสฺเสว ทฺวารํ ปิทหิฯ ทารโก สกลรตฺติํ สกฏสฺส เหฏฺฐา นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิฯ ราชคหํ ปกติยาปิ อมนุสฺสพหุลํ, อิทํ ปน สุสานสมีปฏฺฐานํฯ น จ โกจิ ยกฺโข ตสฺส ปจฺฉิมภวิกสฺส ทารกสฺส อุปทฺทวํ กาตุมสกฺขิฯ โส อปเรน สมเยน ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา ภูตปาลตฺเถโร นาม อโหสีติฯ เอวํ วาฬยกฺขานุจริเตปิ ปเทเส วุตฺตนเยเนว อโรคภาโว อายสฺมโต ภูตปาลสฺส ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ นามฯ

[16] สมาธิวิปฺผาริทฺธินิทฺเทเส อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธีติอาทีสุ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรน สทฺธิํ กโปตกนฺทรายํ วิหรโต ชุณฺหาย รตฺติยา นโวโรปิเตหิ เกเสหิ อชฺโฌกาเส นิสินฺนสฺส เอโก ทุฏฺฐยกฺโข สหายเกน ยกฺเขน วาริยมาโนปิ สีเส ปหารํ อทาสิฯ ยสฺส เมฆสฺส วิย คชฺชโต สทฺโท อโหสิ, เถโร ตสฺส ปหรณสมเย สมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิสินฺโน โหติฯ อถสฺส เตน ปหาเรน น โกจิ อาพาโธ อโหสิฯ อยํ ตสฺส อายสฺมโต สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิฯ ยถาห –

‘‘เอวํ เม สุตํ (อุทา. 34) – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเปฯ เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโมคฺคลฺลาโน กโปตกนฺทรายํ วิหรนฺติฯ เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา สาริปุตฺโต ชุณฺหาย รตฺติยา นโวโรปิเตหิ เกเสหิ อพฺโภกาเส นิสินฺโน โหติ อญฺญตรํ สมาธิํ สมาปชฺชิตฺวาฯ

‘‘เตน โข ปน สมเยน ทฺเว ยกฺขา สหายกา อุตฺตราย ทิสาย ทกฺขิณํ ทิสํ คจฺฉนฺติ เกนจิเทว กรณีเยนฯ อทฺทสํสุ โข เต ยกฺขา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ ชุณฺหาย รตฺติยา นโวโรปิเตหิ เกเสหิ อพฺโภกาเส นิสินฺนํ, ทิสฺวาน เอโก ยกฺโข ทุติยํ ยกฺขํ เอตทโวจ – ‘ปฏิภาติ มํ, สมฺม, อิมสฺส สมณสฺส สีเส ปหารํ ทาตุ’นฺติฯ เอวํ วุตฺเต โส ยกฺโข ตํ ยกฺขํ เอตทโวจ – ‘อลํ, สมฺม, มา สมณํ อาสาเทสิ, อุฬาโร โส, สมฺม, สมโณ มหิทฺธิโก มหานุภาโว’ติฯ

‘‘ทุติยมฺปิ โข…เป.… ตติยมฺปิ โข โส ยกฺโข ตํ ยกฺขํ เอตทโวจ – ‘ปฏิภาติ มํ, สมฺม, อิมสฺส สมณสฺส สีเส ปหารํ ทาตุ’นฺติฯ ตติยมฺปิ โข โส ยกฺโข ตํ ยกฺขํ เอตทโวจ – ‘อลํ, สมฺม, มา สมณํ อาสาเทสิ, อุฬาโร โส, สมฺม, สมโณ มหิทฺธิโก มหานุภาโว’ติฯ

‘‘อถ โข โส ยกฺโข ตํ ยกฺขํ อนาทิยิตฺวา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สีเส ปหารํ อทาสิฯ ตาว มหาปหาโร อโหสิ, อปิ เตน ปหาเรน สตฺตรตนํ วา อฑฺฒฏฺฐมรตนํ วา นาคํ โอสาเรยฺย, มหนฺตํ วา ปพฺพตกูฏํ ปทาเลยฺยฯ อถ จ ปน โส ยกฺโข ‘ทยฺหามิ ทยฺหามี’ติ ตตฺเถว มหานิรยํ อปตาสิฯ

‘‘อทฺทสา โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน เตน ยกฺเขน อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สีเส ปหารํ ทียมานํ, ทิสฺวา เยน อายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘กจฺจิ เต, อาวุโส สาริปุตฺต, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ น กิญฺจิ ทุกฺข’นฺติฯ ‘ขมนียํ เม, อาวุโส โมคฺคลฺลาน, ยาปนียํ เม, อาวุโส โมคฺคลฺลาน, อปิ จ เม สีสํ โถกํ ทุกฺข’นฺติฯ

‘‘อจฺฉริยํ, อาวุโส สาริปุตฺต, อพฺภุตํ, อาวุโส สาริปุตฺต, ยาว มหิทฺธิโก อายสฺมา สาริปุตฺโต มหานุภาโวฯ อิธ เต, อาวุโส สาริปุตฺต, อญฺญตโร ยกฺโข สีเส ปหารํ อทาสิฯ ตาว มหา ปหาโร อโหสิ, อปิ เตน ปหาเรน สตฺตรตนํ วา อฑฺฒฏฺฐมรตนํ วา นาคํ โอสาเรยฺย, มหนฺตํ วา ปพฺพตกูฏํ ปทาเลยฺยฯ อถ จ ปนายสฺมา สาริปุตฺโต เอวมาห – ‘ขมนียํ เม, อาวุโส โมคฺคลฺลาน, ยาปนียํ เม, อาวุโส โมคฺคลฺลาน, อปิ จ เม สีสํ โถกํ ทุกฺข’นฺติฯ

‘‘อจฺฉริยํ, อาวุโส โมคฺคลฺลาน, อพฺภุตํ, อาวุโส โมคฺคลฺลาน, ยาว มหิทฺธิโก อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน มหานุภาโว, ยตฺร หิ นาม ยกฺขมฺปิ ปสฺสิสฺสติ, มยํ ปเนตรหิ ปํสุปิสาจกมฺปิ น ปสฺสามาติฯ

‘‘อสฺโสสิ โข ภควา ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย เตสํ อุภินฺนํ มหานาคานํ อิมํ เอวรูปํ กถาสลฺลาปํฯ

อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –

‘‘ยสฺส เสลูปมํ จิตฺตํ, ฐิตํ นานุปกมฺปติ;

วิรตฺตํ รชนีเยสุ, โกปนีเย น กุปฺปติ;

ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ, กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตี’’ติฯ (อุทา. 34);

เอตฺถ จ ‘‘กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตี’’ติ ภควตา วุตฺตวจเนน ‘‘เตน ปหาเรน น โกจิ อาพาโธ อโหสี’’ติ อฏฺฐกถาวจนํ อติวิย สเมติฯ ตสฺมา ‘‘อปิจ เม สีสํ โถกํ ทุกฺข’’นฺติ วจเนน ทุกฺขเวทนา น โหติ, สีสสฺส ปน อกมฺมญฺญภาวํ สนฺธาย ‘‘ทุกฺข’’นฺติ วุตฺตํฯ โลเกปิ หิ อกิจฺเฉน ปริหริตุํ สกฺกุเณยฺโย สุขสีโล, กิจฺเฉน ปริหริตุํ สกฺกุเณยฺโย ทุกฺขสีโลติ วุจฺจติฯ ตมฺปิ โข อกมฺมญฺญตํ สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสมยตฺตา อโหสีติ เวทิตพฺโพฯ สมาปตฺติอปฺปิตสมเย หิ ตมฺปิ น ภเวยฺยาติฯ ‘‘เอตรหิ ปํสุปิสาจกมฺปิ น ปสฺสามา’’ติ ทฏฺฐุํ อสมตฺถตาย น วุตฺตํ, อภิญฺญาสุ พฺยาปาราภาเวน วุตฺตํฯ เถโร กิร ‘‘ปจฺฉิมา ชนตา โปถุชฺชนิกาย อิทฺธิยา สารสญฺญา มาเหสุ’’นฺติ ปจฺฉิมํ ชนตํ อนุกมฺปมาโน เยภุยฺเยน อิทฺธิํ น วลญฺเชสิฯ เถรคาถาย จ –

‘‘เนว ปุพฺเพนิวาสาย, นปิ ทิพฺพสฺส จกฺขุโน;

เจโตปริยาย อิทฺธิยา, จุติยา อุปปตฺติยา;

โสตธาตุวิสุทฺธิยา, ปณิธิ เม น วิชฺชตี’’ติฯ (เถรคา. 996) –

เถเรน สยเมว อภิญฺญาสุ ปตฺถนาภาโว วุตฺโตฯ เถโร ปน สตฺตสฏฺฐิยา สาวกปารมีญาเณสุ ปารมิปฺปตฺโตติฯ

สญฺชีวตฺเถรํ ปน กกุสนฺธสฺส ภควโต ทุติยอคฺคสาวกํ นิโรธสมาปนฺนํ ‘‘กาลงฺกโต’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา โคปาลกาทโย ติณกฏฺฐาทีนิ สํกฑฺฒิตฺวา อคฺคิํ อทํสุฯ เถรสฺส จีวเร อํสุมตฺตมฺปิ น ฌายิตฺถฯ อยมสฺสายสฺมโต อนุปุพฺพสมาปตฺติวเสน ปวตฺตสมถานุภาวนิพฺพตฺตตฺตา สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิฯ ยถาห –

‘‘เตน โข ปน, ปาปิม, สมเยน กกุสนฺโธ ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน โหติฯ กกุสนฺธสฺส โข ปน, ปาปิม, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วิธุรสญฺชีวํ นาม สาวกยุคํ อโหสิ อคฺคํ ภทฺทยุคํฯ ยาวตา ปน, ปาปิม, กกุสนฺธสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวกาฯ เตสุ น จ โกจิ อายสฺมตา วิธุเรน สมสโม โหติ ยทิทํ ธมฺมเทสนายฯ อิมินา โข เอตํ, ปาปิม, ปริยาเยน อายสฺมโต วิธุรสฺส วิธุโรเตว สมญฺญา อุทปาทิฯ อายสฺมา ปน, ปาปิม, สญฺชีโว อรญฺญคโตปิ รุกฺขมูลคโตปิ สุญฺญาคารคโตปิ อปฺปกสิเรเนว สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปชฺชติฯ

‘‘ภูตปุพฺพํ, ปาปิม, อายสฺมา สญฺชีโว อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน นิสินฺโน โหติฯ อทฺทสํสุ โข, ปาปิม, โคปาลกา ปสุปาลกา กสฺสกา ปถาวิโน อายสฺมนฺตํ สญฺชีวํ อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนํ, ทิสฺวาน เตสํ เอตทโหสิ – ‘อจฺฉริยํ วต โภ, อพฺภุตํ วต โภ, อยํ สมโณ นิสินฺนโก กาลงฺกโต, หนฺท นํ ทหามา’ติฯ

‘‘อถ โข เต, ปาปิม, โคปาลกา ปสุปาลกา กสฺสกา ปถาวิโน ติณญฺจ กฏฺฐญฺจ โคมยญฺจ สํกฑฺฒิตฺวา อายสฺมโต สญฺชีวสฺส กาเย อุปจินิตฺวา อคฺคิํ ทตฺวา ปกฺกมิํสุฯ อถ โข, ปาปิม, อายสฺมา สญฺชีโว ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ตาย สมาปตฺติยา วุฏฺฐหิตฺวา จีวรานิ ปปฺโผเฏตฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ อทฺทสํสุ โข เต, ปาปิม, โคปาลกา ปสุปาลกา กสฺสกา ปถาวิโน อายสฺมนฺตํ สญฺชีวํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ, ทิสฺวาน เนสํ เอตทโหสิ – ‘อจฺฉริยํ วต โภ, อพฺภุตํ วต โภ, อยํ สมโณ นิสินฺนโกว กาลงฺกโต, สฺวายํ ปฏิสญฺชีวิโต’ติฯ อิมินา โข เอวํ, ปาปิม, ปริยาเยน อายสฺมโต สญฺชีวสฺส สญฺชีโวเตว สมญฺญา อุทปาที’’ติ (ม. นิ. 1.507)ฯ

ขาณุโกณฺฑญฺญตฺเถโร ปน ปกติยาว สมาปตฺติพหุโล, โส อญฺญตรสฺมิํ อรญฺเญ รตฺติํ สมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิสีทิ, ปญฺจสตา โจรา ภณฺฑกํ เถเนตฺวา คจฺฉนฺตา ‘‘อิทานิ อมฺหากํ อนุปทํ คจฺฉนฺตา นตฺถี’’ติ วิสฺสมิตุกามา ภณฺฑกํ โอโรปยมานา ‘‘ขาณุโก อย’’นฺติ มญฺญมานา เถรสฺเสว อุปริ สพฺพภณฺฑกานิ ฐเปสุํฯ เตสํ วิสฺสมิตฺวา คจฺฉนฺตานํ ปฐมํ ฐปิตภณฺฑกสฺส คหณกาเล กาลปริจฺเฉทวเสน เถโร วุฏฺฐาสิฯ เต เถรสฺส จลนาการํ ทิสฺวา ภีตา วิรวิํสุฯ เถโร ‘‘มา ภายถ, อุปาสกา, ภิกฺขุ อห’’นฺติ อาหฯ เต อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เถรคเตน ปสาเทน ปพฺพชิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ ตโต ปภุติ จ เถโร ขาณุโกณฺฑญฺญตฺเถโร นาม อโหสิฯ อยเมตฺถ ปญฺจหิ ภณฺฑกสเตหิ อชฺโฌตฺถฏสฺส ตสฺสายสฺมโต อาพาธาภาโว สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิฯ

อุตฺตรา (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.262) ปน อุปาสิกา ราชคเห มหาธนสฺส ปุณฺณสฺส เสฏฺฐิโน ธีตา, กุมาริกกาเลเยว สทฺธิํ มาตาปิตูหิ โสตาปตฺติผลํ ปตฺตา, สา วยปฺปตฺตา ราชคหเสฏฺฐิโน มหตา นิพนฺเธน ตสฺส ปุตฺตสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส ทินฺนาฯ สา พุทฺธทสฺสนาย ธมฺมสฺสวนาย พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานญฺจ ทาตุํ ธมฺมญฺจ โสตุํ โอกาสํ อลภมานา อุปทฺทุตา หุตฺวา ตสฺมิํเยว นคเร สิริมํ นาม คณิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา โอกาสกรณตฺถเมว ปิตุ ฆราว อานีตานิ ปญฺจทสกหาปณสหสฺสานิ ตสฺสา ทตฺวา ‘‘อิเม กหาปเณ คเหตฺวา อิมํ อฑฺฒมาสํ เสฏฺฐิปุตฺตํ ปริจราหี’’ติ ตํ สามิกสฺส อปฺเปตฺวา สยํ อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย ‘‘อิมํ อฑฺฒมาสํ พุทฺธทสฺสนาทีนิ ลภิสฺสามี’’ติ ตุฏฺฐมานสา ยาว ปวารณาย พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺตาเปตฺวา อฑฺฒมาสํ มหาทานํ อทาสิ, ปจฺฉาภตฺตํ มหานเส ขชฺชโภชฺชาทีนิ สํวิทหาเปติฯ ตสฺสา สามิโก ‘‘สฺเว ปวารณา’’ติ สิริมาย สห วาตปาเน ฐตฺวา พหิ โอโลเกนฺโต ตํ ตถาวิจรนฺติํ เสทกิลินฺนํ ฉาริกาย โอกิณฺณํ องฺคารมสิมกฺขิตํ ทิสฺวา ‘‘อตฺตโน สมฺปตฺติํ อภุญฺชิตฺวา กุสลํ นาม กโรติ พาลา’’ติ หสิฯ อุตฺตราปิ ตํ โอโลเกตฺวา ‘‘สมฺปรายตฺถํ กุสลํ น กโรติ พาโล’’ติ หสิฯ

สิริมา อุภินฺนมฺปิ ตํ กิริยํ ทิสฺวา ‘‘อหํ ฆรสามินี’’ติ มญฺญมานา อิสฺสาปกตา อุตฺตราย กุชฺฌิตฺวา ‘‘ทุกฺขํ อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ ปาสาทา โอตรติฯ อุตฺตรา ตํ ญตฺวา ปีฐเก นิสีทิตฺวา ตํ เมตฺเตน จิตฺเตน ผริฯ สิริมา ปาสาทา โอรุยฺห มหานสํ ปวิสิตฺวา ปูวปจนโต อุฬุงฺกปูรํ ปกฺกุถิตํ สปฺปิํ คเหตฺวา ตสฺสา มตฺถเก โอกิริฯ ตํ ปทุมินิปณฺเณ สีตูทกํ วิย วินิวฏฺเฏตฺวา อคมาสิฯ ทาสิโย สิริมํ หตฺเถหิ ปาเทหิ โปเถตฺวา ภูมิยํ ปาเตสุํฯ อุตฺตรา เมตฺตาฌานโต วุฏฺฐาย ทาสิโย วาเรสิฯ สิริมา อุตฺตรํ ขมาเปสิฯ อุตฺตรา ‘‘สฺเว สตฺถุ ปุรโต ขมาเปหี’’ติ วตฺวา ตาย กายเวยฺยาวฏิกํ ยาจิตาย พฺยญฺชนสมฺปาทนํ อาจิกฺขิฯ สา ตํ สมฺปาเทตฺวา อตฺตโน ปริวารา ปญฺจสตา คณิกาโย สสงฺฆํ สตฺถารํ ปริวิสิตฺวา ‘‘ขมาปนสหายิกา โหถา’’ติ วตฺวา ปุนทิวเส ตถา ตาหิ คณิกาหิ สทฺธิํ สตฺถุ ภตฺตกิจฺจาวสาเน สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘อหํ ภควา อุตฺตราย อปรชฺฌิํ, ขมตุ เม อุตฺตรา’’ติ อาหฯ สตฺถา ‘‘ขม, อุตฺตเร’’ติ วตฺวา ‘‘ขมามิ, ภควา’’ติ วุตฺเต ‘‘อกฺโกเธน ชิเน โกธ’’นฺติอาทิกํ (ธ. ป. 223) ธมฺมํ เทเสสิฯ อุตฺตรา ปุเรตรเมว สามิกญฺจ สสฺสุสสุเร จ สตฺถุ สนฺติเก อุปเนสิฯ เทสนาวสาเน เต จ ตโย ชนา, สพฺพา จ คณิกาโย โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสูติฯ เอวํ อุตฺตราย อุปาสิกาย ปกฺกุถิตสปฺปินา ปีฬาภาโว สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิฯ

สามาวตี อุปาสิกา นาม โกสมฺพิยํ อุเทนสฺส รญฺโญ อคฺคมเหสีฯ ตสฺส หิ รญฺโญ ปญฺจสตปญฺจสตอิตฺถิปริวารา ติสฺโส อคฺคมเหสิโย อเหสุํฯ ตาสํ สามาวตี ภทฺทิยนคเร ภทฺทิยเสฏฺฐิโน ธีตาฯ ปิตริ กาลงฺกเต ปิตุ สหายกสฺส โกสมฺพิยํ โฆสิตเสฏฺฐิโน ฆเร ปญฺจสตอิตฺถิปริวารวฑฺฒิตํ วยปฺปตฺตํ ราชา ทิสฺวา สญฺชาตสิเนโห สปริวารมตฺตโน ฆรํ เนตฺวา อภิเสกฏฺฐานํ อทาสิฯ จณฺฑปชฺโชตสฺส รญฺโญ ธีตา วาสุลทตฺตา นาม เอกา มเหสีฯ มาคณฺฑิยพฺราหฺมณสฺส ธีตา ภควโต ปาทปริจาริกํ กตฺวา ปิตรา ทิยฺยมานา –

‘‘ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ, นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมิํ;

กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ’’ติฯ (สุ. นิ. 841) –

ภควตา ภาสิตํ คาถํ สุตฺวา ภควติ อาฆาตํ พนฺธิฯ ตสฺสา มาตาปิตโร มาคณฺฑิยสุตฺตเทสนาวสาเน อนาคามิผลํ ปตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ ตสฺสา จูฬปิตา มาคณฺฑิโย ตํ โกสมฺพิํ เนตฺวา รญฺโญ อทาสิฯ สา รญฺโญ เอกา มเหสีฯ

อถ โข โฆสิตเสฏฺฐิ กุกฺกุฏเสฏฺฐิ ปาวาริกเสฏฺฐีติ ตโย เสฏฺฐิโน โลเก ตถาคตุปฺปาทํ สุตฺวา เชตวนํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา อฑฺฒมาสํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สตฺถุ โกสมฺพิคมนํ อายาจิตฺวา โกสมฺพิํ คนฺตฺวา โฆสิตาราโม กุกฺกุฏาราโม ปาวาริการาโมติ ตโย ชนา ตโย อาราเม การาเปตฺวา อนุปุพฺเพน ตตฺถ อาคตํ สตฺถารํ ปฏิปาฏิยา เอเกกสฺมิํ ทิวเส เอเกกสฺมิํ วิหาเร วสาเปตฺวา เอเกโก สสงฺฆสฺส ภควโต มหาทานมทาสิฯ อเถกทิวสํ เตสํ อุปฏฺฐาโก สุมโน นาม มาลากาโร เสฏฺฐิโน อายาจิตฺวา สสงฺฆํ สตฺถารํ โภเชตุํ อตฺตโน ฆเร นิสีทาเปสิฯ ตสฺมิํ ขเณ สามาวติยา ปริจาริกา ขุชฺชุตฺตรา นาม ทาสี อฏฺฐ กหาปเณ คเหตฺวา ตสฺส ฆรํ อคมาสิฯ โส ‘‘สสงฺฆสฺส ตาว สตฺถุโน ปริเวสนสหายา โหหี’’ติ อาหฯ สา ตถา กตฺวา สตฺถุ ภตฺตกิจฺจาวสาเน ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โสตาปนฺนา หุตฺวา อญฺญทา จตฺตาโร กหาปเณ อตฺตโน อาทิยนฺตี อทินฺนํ อาทิยิตุํ อภพฺพตฺตา อฏฺฐหิ กหาปเณหิ ปุปฺผานิ อาทาย สามาวติยา อุปนาเมสิฯ ตาย ปุปฺผานํ พหุภาวการณํ ปุฏฺฐา มุสา ภณิตุํ อภพฺพตฺตา ยถาสภาวํ อาหฯ ‘‘อชฺช กสฺมา น คณฺหี’’ติ วุตฺตา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ธมฺมํ สุตฺวา อมตํ สจฺฉากาสิ’’นฺติ อาหฯ ‘‘อมฺม อุตฺตเร, ตํ ธมฺมํ อมฺหากมฺปิ กเถหี’’ติฯ ‘‘เตน หิ มํ นฺหาเปตฺวา สุทฺธํ วตฺถยุคํ ทตฺวา อุจฺเจ อาสเน นิสีทาเปตฺวา สพฺพา นีจาสเนสุ นิสีทถา’’ติ อาหฯ ตา สพฺพาปิ ตถา กริํสุฯ สา เสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา อริยสาวิกา เอกํ วตฺถํ นิวาเสตฺวา เอกํ อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา พีชนิํ คเหตฺวา ตาสํ ธมฺมํ เทเสสิฯ สามาวตี จ ปญฺจสตา จ อิตฺถิโย โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิํสุฯ

ตา สพฺพาปิ ขุชฺชุตฺตรํ วนฺทิตฺวา ‘‘อมฺม, อชฺชโต ปฏฺฐาย เวยฺยาวจฺจํ อกตฺวา อมฺหากํ มาตุฏฺฐาเน อาจริยฏฺฐาเน จ ฐตฺวา สตฺถารา เทสิตเทสิตํ ธมฺมํ สุตฺวา อมฺหากํ กเถหี’’ติ อาหํสุฯ สา ตถา กโรนฺตี อปรภาเค ติปิฏกธรา หุตฺวา สตฺถารา พหุสฺสุตานํ อุปาสิกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐปิตา อคฺคฏฺฐานํ ลภิฯ สามาวติมิสฺสิกา พุทฺธสฺส ทสฺสนํ ปิเหนฺติ, ทสพเล อนฺตรวีถิํ ปฏิปนฺเน วาตปาเนสุ อปฺปโหนฺเตสุ ภิตฺติํ ภินฺทิตฺวา สตฺถารํ โอโลเกนฺติ, วนฺทนปูชนญฺจ กโรนฺติฯ

มาคณฺฑิยา ตตฺถ คตา ตานิ ฉิทฺทานิ ทิสฺวา ตตฺถ การณํ ปุจฺฉนฺตี สตฺถุ อาคตภาวํ ญตฺวา ภควติ อาฆาเตน ตาสมฺปิ กุชฺฌิตฺวา ‘‘มหาราช, สามาวติมิสฺสิกานํ พหิทฺธา ปตฺถนา อตฺถิ, ภิตฺติํ ภินฺทิตฺวา สมณํ โคตมํ โอโลเกนฺติ, กติปาเหน ตํ มาเรสฺสนฺตี’’ติ ราชานํ อาหฯ ราชา ฉิทฺทานิ ทิสฺวาปิ ตสฺสา วจนํ น สทฺทหิ, อุทฺธจฺฉิทฺทกวาตปานานิ การาเปสิฯ ปุน มาคณฺฑิยา ราชานํ ตาสุ ภินฺทิตุกามา อฏฺฐ สชีวกุกฺกุเฏ อาหราเปตฺวา ‘‘มหาราช, ตาสํ วีมํสนตฺถํ อิเม กุกฺกุเฏ มาเรตฺวา ‘มมตฺถาย ปจาหี’ติ เปเสหี’’ติ อาหฯ ราชา ตถา เปเสสิฯ ตาย ‘‘ปาณาติปาตํ น กโรมา’’ติ วุตฺเต ปุน ‘‘ตสฺส สมณสฺส โคตมสฺส ปจิตฺวา เปเสหี’’ติ อาหฯ รญฺญา ตถา เปสิเต มาคณฺฑิยา อฏฺฐ มาริตกุกฺกุเฏ ตถา วตฺวา เปเสสิฯ สามาวตี ปจิตฺวา ทสพลสฺส ปาเหสิฯ มาคณฺฑิยา เตนปิ ราชานํ โกเปตุํ นาสกฺขิฯ

ราชา ปน ตีสุ มเหสีสุ เอเกกิสฺสา วสนฏฺฐาเน สตฺต สตฺต ทิวสานิ วสติฯ ราชา อตฺตโน คมนฏฺฐานํ หตฺถิกนฺตวีณํ อาทาย คจฺฉติฯ มาคณฺฑิยา รญฺโญ สามาวติยา ปาสาทคมนกาเล ทาฐา อคเทน โธวาเปตฺวา เวฬุปพฺเพ ปกฺขิปาเปตฺวา เอกํ กณฺหสปฺปโปตกํ อาหราเปตฺวา อนฺโตวีณาย ปกฺขิปิตฺวา มาลาคุฬเกน ฉิทฺทํ ปิทหิฯ ตํ รญฺโญ ตตฺถ คตกาเล อปราปรํ วิจรนฺตี วิย หุตฺวา วีณาฉิทฺทโต มาลาคุฬกํ อปเนสิฯ สปฺโป นิกฺขมิตฺวา ปสฺสสนฺโต ผณํ กตฺวา สยนปิฏฺเฐ นิปชฺชิฯ สา อาห – ‘‘ธี สปฺโป’’ติ มหาสทฺทมกาสิฯ ราชา สปฺปํ ทิสฺวา กุชฺฌิฯ สามาวตี รญฺโญ กุทฺธภาวํ ญตฺวา ปญฺจนฺนํ อิตฺถิสตานํ สญฺญมทาสิ ‘‘อชฺช โอธิสกเมตฺตาผรเณน ราชานํ ผรถา’’ติฯ สยมฺปิ ตถา อกาสิฯ

ราชา สหสฺสถามธนุํ อาทาย ชิยํ โปเฐตฺวา สามาวติํ ธุเร กตฺวา สพฺพา ตา อิตฺถิโย ปฏิปาฏิยา ฐปาเปตฺวา วิสปีตํ ขุรปฺปํ สนฺนยฺหิตฺวา ธนุํ ปูเรตฺวา อฏฺฐาสิฯ ขุรปฺปํ เนว ขิปิตุํ , น โอโรปิตุํ สกฺโกติ, คตฺเตหิ เสทา มุจฺจนฺติ, สรีรํ เวธติ, มุขโต เขโฬ ปตติ, คณฺหิตพฺพคหณํ น ปสฺสติ, อถ นํ สามาวตี ‘‘กิํ, มหาราช, กิลมสี’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, เทวิ, กิลมามิ, อวสฺสโย เม โหหี’’ติฯ ‘‘สาธุ, มหาราช, ขุรปฺปํ ปถวีมุขํ กโรหี’’ติฯ ราชา ตถา อกาสิฯ สา ‘‘รญฺโญ หตฺถโต ขุรปฺปํ มุจฺจตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ ขุรปฺปํ มุจฺจิฯ ราชา ตํขณญฺเญว อุทเก นิมุชฺชิตฺวา อลฺลวตฺโถ อลฺลเกโส สามาวติยา ปาเทสุ นิปติตฺวา ‘‘ขม, เทวิ, มยฺหํ –

‘สมฺมุยฺหามิ ปมุยฺหามิ, สพฺพา มุยฺหนฺติ เม ทิสา;

สามาวตี มํ ตายสฺสุ, ตฺวญฺจ เม สรณํ ภวา’’’ติฯ – อาห;

สามาวตี –

‘‘มา มํ ตฺวํ สรณํ คจฺฉ, ยมหํ สรณํ คตา;

สรณํ คจฺฉ ตํ พุทฺธํ, ตฺวญฺจ เม สรณํ ภวา’’ติฯ –

อาหฯ ราชา ‘‘เตน หิ ตํ สรณํ คจฺฉามิ สตฺถารญฺจ, วรญฺจ เต ทมฺมี’’ติ อาหฯ สา ‘‘วโร คหิโต โหตุ, มหาราชา’’ติ อาหฯ ราชา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา สรณํ คนฺตฺวา นิมนฺเตตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา ‘‘สามาวติํ วรํ คณฺหาหี’’ติ อาหฯ ‘‘สาธุ, มหาราช, อิมํ เม วรํ เทหิ, สตฺถา ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ อิธาคจฺฉตุ, ธมฺมํ โสสฺสามี’’ติ อาหฯ ราชา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ นิพทฺธํ อิธาคจฺฉถ, สามาวติมิสฺสิกา ‘ธมฺมํ โสสฺสามา’ติ วทนฺตี’’ติ อาหฯ สตฺถา ‘‘มหาราช, พุทฺธานํ นาม เอกฏฺฐานํ นิพทฺธํ คนฺตุํ น วฏฺฏติ, มหาชโนปิ ปจฺจาสีสตี’’ติ อาหฯ ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, ภิกฺขู อาณาเปถา’’ติฯ สตฺถา อานนฺทตฺเถรํ อาณาเปสิฯ เถโร ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อาทาย นิพทฺธํ ราชกุลํ คจฺฉติฯ ตาปิ เทวีปมุขา อิตฺถิโย เถรํ โภเชตฺวา ธมฺมํ สุณิํสุฯ สามาวติญฺจ สตฺถา เมตฺตาวิหารีนํ อุปาสิกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

เอวํ รญฺโญ ขุรปฺปํ มุญฺจิตุํ อวิสหนภาโว สามาวติยา อุปาสิกาย สมาธิวิปฺผารา อิทฺธีติ ฯ เอตฺถ จ อเวจฺจปฺปสาเทน วา โอกปฺปนปสาเทน วา รตนตฺตยสรณคมเนน วา รตนตฺตยํ อุปาสตีติ อุปาสิกาติ วุจฺจตีติฯ

[17] อริยิทฺธินิทฺเทเส อริยา อิทฺธีติ เจโตวสิปฺปตฺตานํ ขีณาสวอริยานํเยว สมฺภวโต อริยา อิทฺธีติ วุจฺจตีติฯ อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมิํ สาสเน ขีณาสโว ภิกฺขุฯ อนิฏฺเฐ วตฺถุสฺมินฺติ อารมฺมณปกติยา อมนาเป วตฺถุสฺมิํ สตฺเต วา สงฺขาเร วาฯ เมตฺตาย วา ผรตีติ สตฺโต เจ โหติ, เมตฺตาภาวนาย ผรติฯ ธาตุโต วา อุปสํหรตีติ สงฺขาโร เจ โหติ, ‘‘ธาตุมตฺต’’นฺติ ธาตุมนสิการํ อุปสํหรติฯ สตฺเตปิ ธาตูปสํหาโร วฏฺฏติฯ อสุภาย วา ผรตีติ สตฺโต เจ, อสุภภาวนาย ผรติฯ อนิจฺจโต วา อุปสํหรตีติ สงฺขาโร เจ, ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ มนสิการํ อุปสํหรติฯ ตทุภยนฺติ ตํ อุภยํฯ อุเปกฺขโกติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย อุเปกฺขโกฯ สโตติ สติเวปุลฺลปฺปตฺตตฺตาฯ สมฺปชาโนติ ปญฺญาย สมฺปชานการิตฺตาฯ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ การณวเสน จกฺขูติ ลทฺธโวหาเรน รูปทสฺสนสมตฺเถน จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวาฯ โปราณา ปนาหุ – ‘‘จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ อจิตฺตกตฺตา, จิตฺตํ น ปสฺสติ อจกฺขุกตฺตา, ทฺวารารมฺมณสงฺฆฏฺฏเน ปน ปสาทวตฺถุเกน จิตฺเตน ปสฺสติฯ อีทิสี ปเนสา ‘ธนุนา วิชฺฌตี’ติอาทีสุ วิย สสมฺภารกถา นาม โหติฯ ตสฺมา จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถ’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1352)ฯ อถ วา จกฺขุนา กรณภูเตน รูปํ ทิสฺวาติ อตฺโถฯ เนว สุมโน โหตีติ เคหสิตโสมนสฺสปฏิกฺเขโป, น กิริยภูตาย โสมนสฺสเวทนายฯ น ทุมฺมโนติ สพฺพโทมนสฺสปฏิกฺเขโปฯ อุเปกฺขโก วิหรตีติ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณาปาเถ ปริสุทฺธปกติภาวาวิชหนาการภูตาย ฉสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺตนโต ‘‘ฉฬงฺคุเปกฺขา’’ติ ลทฺธนามาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย อุเปกฺขโก วิหรติฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[18] กมฺมวิปากชิทฺธินิทฺเทเส สพฺเพสํ ปกฺขีนนฺติ สพฺเพสํ ปกฺขิชาตานํ ฌานาภิญฺญา วินาเยว อากาเสน คมนํฯ ตถา สพฺเพสํ เทวานํ อากาสคมนํ ทสฺสนาทีนิ จฯ เอกจฺจานํ มนุสฺสานนฺติ ปฐมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํฯ

เอกจฺจานํ วินิปาติกานนฺติ ปิยงฺกรมาตา ปุนพฺพสุมาตา ผุสฺสมิตฺตา ธมฺมคุตฺตาติเอวมาทีนํ สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาติกานํ อญฺเญสญฺจ เปตานํ นาคสุปณฺณานญฺจ อากาสคมนาทิกํ กมฺมวิปากชา อิทฺธิฯ

ปุญฺญวโต อิทฺธินิทฺเทเส ราชาติ ธมฺเมน ปเรสํ รญฺชนโต ราชาฯ รตนจกฺกํ วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตีฯ เวหาสํ คจฺฉตีติ อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ อุปโยควจนํฯ จตุรงฺคินิยาติ หตฺถิอสฺสรถปตฺติสงฺขาตจตุองฺควติยาฯ เสนาติ เตสํ สมูหมตฺตเมวฯ อนฺตมโสติ เหฏฺฐิมนฺตโตฯ อสฺสพนฺธา นาม อสฺสานํ รกฺขกาฯ โคปุริสา นาม คุนฺนํ รกฺขกาฯ อุปาทายาติ อวิสฺสชฺเชตฺวาฯ เอวํ เตสํ เวหาสคมนญฺจ ปุญฺญวโต อิทฺธีติ อตฺโถฯ

โชติกสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธีติ โชติโก นาม ปุพฺเพ ปจฺเจกพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ราชคหนคเร เสฏฺฐิฯ ตสฺส กิร ชาตทิวเส สกลนคเร สพฺพาวุธานิ ชลิํสุ, สพฺเพสํ กายารุฬฺหานิ อาภรณานิปิ ปชฺชลิตานิ วิย โอภาสํ มุญฺจิํสุ, นครํ เอกปชฺโชตํ อโหสิฯ อถสฺส นามคฺคหณทิวเส สกลนครสฺส เอกโชติภูตตฺตา โชติโกติ นามํ กริํสุฯ อถสฺส วยปฺปตฺตกาเล เคหกรณตฺถาย ภูมิตเล โสธิยมาเน สกฺโก เทวราชา อาคนฺตฺวา โสฬสกรีสมตฺเต ฐาเน ปถวิํ ภินฺทิตฺวา สตฺตรตนมยํ สตฺตภูมิกํ ปาสาทํ อุฏฺฐาเปสิ, ปาสาทํ ปริกฺขิปิตฺวา สตฺตรตนมเย สตฺตทฺวารโกฏฺฐกยุตฺเต สตฺตปากาเร อุฏฺฐาเปสิ, ปาการปริยนฺเต จตุสฏฺฐิ กปฺปรุกฺเข อุฏฺฐาเปสิ, ปาสาทสฺส จตูสุ กณฺเณสุ โยชนิกติคาวุติกทฺวิคาวุติกเอกคาวุติกา จตสฺโส นิธิกุมฺภิโย อุฏฺฐาเปสิฯ ปาสาทสฺส จตูสุ กณฺเณสุ ตรุณตาลกฺขนฺธปฺปมาณา จตสฺโส สุวณฺณมยา อุจฺฉุยฏฺฐิโย นิพฺพตฺติํสุฯ ตาสํ มณิมยานิ ปตฺตานิ สุวณฺณมยานิ ปพฺพานิ อเหสุํฯ สตฺตสุ ทฺวารโกฏฺฐเกสุ เอเกกสฺมิํ เอกทฺวิติจตุปญฺจฉสตฺตยกฺขสหสฺสปริวารา สตฺต ยกฺขา อารกฺขํ คณฺหิํสุฯ

พิมฺพิสารมหาราชา ปาสาทาทีนํ อุฏฺฐานํ สุตฺวา เสฏฺฐิฉตฺตํ ปหิณิฯ โส โชติกเสฏฺฐีติ สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ หุตฺวา อุตฺตรกุรุโต เทวตาหิ อาเนตฺวา สิริคพฺเภ นิสีทาปิตาย เอกญฺจ ตณฺฑุลนาฬิํ ตโย จ โชติปาสาเณ คเหตฺวา อาคตาย ภริยาย สทฺธิํ ตสฺมิํ ปาสาเท มหาสมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต วสิฯ

เตสํ ยาวชีวํ ตาย เอกตณฺฑุลนาฬิยา ภตฺตํ ปโหสิฯ สเจ กิร เต สกฏสตมฺปิ ตณฺฑุลานํ ปูเรตุกามา โหนฺติ, สา ตณฺฑุลนาฬิเยว หุตฺวา ติฏฺฐติฯ ภตฺตปจนกาเล ตณฺฑุเล อุกฺขลิยํ ปกฺขิปิตฺวา เตสํ ปาสาณานํ อุปริ ฐเปนฺติฯ ปาสาณา ตาวเทว ปชฺชลิตฺวา ภตฺเต ปกฺกมตฺเต นิพฺพายนฺติฯ เตเนว สญฺญาเณน ภตฺตสฺส ปกฺกภาวํ ชานนฺติฯ สูเปยฺยาทิปจนกาเลปิ เอเสว นโยฯ เอวํ เตสํ โชติปาสาเณหิ อาหาโร ปจฺจติ, มณิอาโลเกน วสนฺติฯ อคฺคิสฺส วา ทีปสฺส วา โอภาสเมว น ชานิํสุฯ โชติกสฺส กิร เอวรูปา สมฺปตฺตีติ สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ อโหสิฯ มหาชโน ยานาทีหิ ทสฺสนตฺถาย อาคจฺฉติฯ โชติกเสฏฺฐิ อาคตาคตานํ อุตฺตรกุรุตณฺฑุลานํ ภตฺตํ ทาเปติ, ‘‘กปฺปรุกฺเขหิ วตฺถาภรณานิ คณฺหนฺตู’’ติ อาณาเปติ, ‘‘คาวุติกนิธิกุมฺภิยา มุขํ วิวราเปตฺวา ยาปนมตฺตํ คณฺหนฺตู’’ติ อาณาเปติฯ สกลชมฺพุทีปวาสิเกสุ ธนํ คเหตฺวา คจฺฉนฺเตสุ นิธิกุมฺภิยา องฺคุลมตฺตมฺปิ อูนํ นาโหสีติ อยมสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ

ชฏิลสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธีติ ชฏิโล นาม กสฺสปสฺส ภควโต ธาตุเจติเย กตาธิกาโร ตกฺกสิลายํ เสฏฺฐิฯ ตสฺส กิร มาตา พาราณสิยํ เสฏฺฐิธีตา อภิรูปา อโหสิ ฯ ตํ ปนฺนรสโสฬสวสฺสุทฺเทสิกกาเล อารกฺขนตฺถาย สตฺตภูมิกสฺส ปาสาทสฺส อุปริตเล วาสยิํสุฯ ตํ เอกทิวสํ วาตปานํ วิวริตฺวา พหิ โอโลกิยมานํ อากาเสน คจฺฉนฺโต วิชฺชาธโร ทิสฺวา อุปฺปนฺนสิเนโห วาตปาเนน ปวิสิตฺวา ตาย สทฺธิํ สนฺถวมกาสิฯ สา เตน คพฺภํ คณฺหิฯ อถ นํ ทาสี ทิสฺวา ‘‘อมฺม, กิํ อิท’’นฺติ วตฺวา ‘‘โหตุ, กสฺสจิ มา อาจิกฺขี’’ติ วุตฺตา ภเยน ตุณฺหี อโหสิฯ สาปิ ทสเม มาเส ปุตฺตํ วิชายิตฺวา นวภาชนํ อาหราเปตฺวา ตตฺถ ตํ ทารกํ นิปชฺชาเปตฺวา ตํ ภาชนํ ปิทหิตฺวา อุปริ ปุปฺผทามานิ ฐเปตฺวา ‘‘อิมํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวา คนฺตฺวา คงฺคาย วิสฺสชฺเชหิ, ‘กิํ อิท’นฺติ จ ปุฏฺฐา ‘อยฺยาย เม พลิกมฺม’นฺติ วเทยฺยาสี’’ติ ทาสิํ อาณาเปสิฯ สา ตถา อกาสิฯ เหฏฺฐาคงฺคายปิ ทฺเว อิตฺถิโย นฺหายมานา ตํ ภาชนํ อุทเกน อาหริยมานํ ทิสฺวา เอกา ‘‘มยฺเหตํ ภาชน’’นฺติ อาหฯ

เอกา ‘‘ยํ เอตสฺส อนฺโต, ตํ มยฺห’’นฺติ วตฺวา ภาชเน สมฺปตฺเต ตํ อาทาย ถเล ฐเปตฺวา วิวริตฺวา ทารกํ ทิสฺวา เอกา ‘‘มม ภาชน’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘ทารโก มเมว โหตี’’ติ อาหฯ เอกา ‘‘ยํ ภาชนสฺส อนฺโต, ตํ มมา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘มม ทารโก’’ติ อาหฯ ตา วิวทมานา วินิจฺฉยํ คนฺตฺวา อมจฺเจสุ วินิจฺฉิตุํ อสกฺโกนฺเตสุ รญฺโญ สนฺติกํ อคมํสุฯ ราชา ตาสํ วจนํ สุตฺวา ‘‘ตฺวํ ทารกํ คณฺห, ตฺวํ ภาชน’’นฺติ อาหฯ ยาย ปน ทารโก ลทฺโธ, สา มหากจฺจายนตฺเถรสฺส อุปฏฺฐายิกา โหติฯ สา ตํ ทารกํ ‘‘เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพาเชสฺสามี’’ติ โปเสสิฯ ตสฺส ชาตทิวเส คพฺภมลสฺส โธวิตฺวา อนปนีตตฺตา เกสา ชฏิตา หุตฺวา อฏฺฐํสุฯ เตนสฺส ชฏิโลเตว นามํ อกํสุฯ

ตสฺส ปทสา วิจรณกาเล เถโร ตํ เคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ อุปาสิกา เถรํ นิสีทาเปตฺวา อาหารมทาสิฯ เถโร ทารกํ ทิสฺวา ‘‘อุปาสิเก, ทารโก เต ลทฺโธ’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, ภนฺเต, อิมาหํ ตุมฺหากํ สนฺติเก ปพฺพาเชสฺสนฺติ โปเสสิ’’นฺติ อาหฯ เถโร ‘‘สาธู’’ติ ตํ อาทาย คจฺฉนฺโต ‘‘อตฺถิ นุ โข อิมสฺส คิหิสมฺปตฺติํ อนุภวิตุํ ปุญฺญกมฺม’’นฺติ โอโลเกนฺโต ‘‘มหาปุญฺโญ สตฺโต มหาสมฺปตฺติํ อนุภวิสฺสติ, ทหโร เอว จ ตาว, ญาณมฺปิ ตาวสฺส ปริปากํ น คจฺฉตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตํ อาทาย ตกฺกสิลายํ เอกสฺส อุปฏฺฐากสฺส เคหํ อคมาสิฯ โส เถรํ วนฺทิตฺวา ฐิโต ทารกํ ทิสฺวา ‘‘ทารโก, ภนฺเต, ลทฺโธ’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, อุปาสก, ปพฺพชิสฺสติ, ทหโร ตาว ตว สนฺติเก โหตู’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ตํ ปุตฺตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ปฏิชคฺคิฯ ตสฺส ปน เคเห ทฺวาทส วสฺสานิ ภณฺฑกํ อุสฺสนฺนํ โหติฯ โส คามนฺตรํ คจฺฉนฺโต สพฺพมฺปิ ตํ ภณฺฑกํ อาปณํ อาหริตฺวา ตสฺส ตสฺส ภณฺฑกสฺส มูลํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิทญฺจิทญฺจ เอตฺตกํ นาม ธนํ คเหตฺวา ทเทยฺยาสี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ

ตํ ทิวสํ นครปริคฺคาหิกา เทวตา อนฺตมโส ชีรกมริจมตฺตเกนาปิ อตฺถิเก ตสฺเสว อาปณาภิมุเข กริํสุฯ โส ทฺวาทส วสฺสานิ อุสฺสนฺนภณฺฑกํ เอกทิวเสเนว วิกฺกิณิฯ กุฏุมฺพิโก อาคนฺตฺวา อาปเณ กิญฺจิ อทิสฺวา ‘‘สพฺพํ เต, ตาต, ภณฺฑกํ นาสิต’’นฺติ อาหฯ

‘‘น นาสิตํ, ตาต, สพฺพํ ตุมฺเหหิ วุตฺตนเยน วิกฺกิณิตํ, อิทํ อสุกสฺส มูลํ, อิทํ อสุกสฺส มูล’’นฺติ สพฺพมูลํ ตสฺเสว อปฺเปสิฯ กุฏุมฺพิโก ปสีทิตฺวา ‘‘อนคฺโฆ ปุริโส ยตฺถ กตฺถจิ ชีวิตุํ สมตฺโถ’’ติ อตฺตโน วยปฺปตฺตํ ธีตรํ ตสฺส ทตฺวา ‘‘เคหมสฺส กโรถา’’ติ ปุริเส อาณาเปตฺวา นิฏฺฐิเต เคเห ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห, อตฺตโน เคเห วสถา’’ติ อาหฯ อถสฺส เคหปวิสนกาเล เอเกน ปาเทน อุมฺมาเร อกฺกนฺตมตฺเต เคหสฺส ปจฺฉิมภาเค ภูมิฏฺฐาเน อสีติหตฺโถ สุวณฺณปพฺพโต อุฏฺฐหิฯ ราชา กิร ชฏิลสฺส เคเห ภูมิํ ภินฺทิตฺวา สุวณฺณปพฺพโต อุฏฺฐิโตติ สุตฺวา ตสฺส เสฏฺฐิฉตฺตํ เปเสสิฯ โส ชฏิลเสฏฺฐิ นาม อโหสีติ อยมสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ

เมณฺฑกสฺส เสฏฺฐิสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธีติ (มหาว. 296) เมณฺฑโก นาม วิปสฺสิมฺหิ ภควติ กตาธิกาโร มคธรฏฺเฐ ภทฺทิยนคเร เสฏฺฐิฯ ตสฺส กิร ปจฺฉิมเคเห อฏฺฐกรีสมตฺเต ฐาเน หตฺถิอสฺสอุสภปฺปมาณา สุวณฺณเมณฺฑกา ปถวิํ ภินฺทิตฺวา ปิฏฺฐิยา ปิฏฺฐิํ ปหรมานา อุฏฺฐหิํสุ, เตสํ มุเขสุ ปญฺจวณฺณานํ สุตฺตานํ เคณฺฑุกา ปกฺขิตฺตา โหนฺติฯ สปฺปิเตลมธุผาณิตาทีหิ จ วตฺถจฺฉาทนหิรญฺญสุวณฺณาทีหิ จ อตฺเถ สติ เตสํ มุขโต เคณฺฑุกํ อปเนนฺติฯ เอกสฺสปิ เมณฺฑกสฺส มุขโต สกลชมฺพุทีปวาสีนํ ปโหนกํ สปฺปิเตลมธุผาณิตวตฺถจฺฉาทนหิรญฺญสุวณฺณํ นิกฺขมติฯ ตโต ปฏฺฐาเยส เมณฺฑกเสฏฺฐีติ ปญฺญายีติ อยมสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ

โฆสิตสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธีติ โฆสิโต (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.260-261) นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺเธ กตาธิกาโร สกฺกรฏฺเฐ โกสมฺพิยํ เสฏฺฐิฯ โส กิร เทวโลกโต จวิตฺวา โกสมฺพิยํ นครโสภินิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติฯ สา ตํ วิชาตทิวเส สุปฺเป สยาเปตฺวา สงฺการกูเฏ ฉฑฺฑาเปสิฯ ทารกํ กากสุนขา ปริวาเรตฺวา นิสีทิํสุฯ เอโก ปุริโส ตํ ทิสฺวาว ปุตฺตสญฺญํ ปฏิลภิตฺวา ‘‘ปุตฺโต เม ลทฺโธ’’ติ เคหํ เนสิฯ ตทา โกสมฺพิกเสฏฺฐิ ปุโรหิตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ, อาจริย, อชฺช เต ติถิกรณนกฺขตฺตาทโย โอโลกิตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, มหาเสฏฺฐี’’ติ วุตฺเต ‘‘ชนปทสฺส กิํ ภวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อิมสฺมิํ นคเร อชฺช ชาตทารโก เชฏฺฐเสฏฺฐิ ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ

ตทา เสฏฺฐิโน ภริยา ครุคพฺภา โหติ, ตสฺมา โส สีฆํ เคหํ เปเสสิ ‘‘คจฺฉ, ชานาหิ นํ วิชาตา วา, น วา’’ติฯ ‘‘น วิชาตา’’ติ สุตฺวา เคหํ คนฺตฺวา กาฬิํ นาม ทาสิํ ปกฺโกสิตฺวา สหสฺสํ ทตฺวา ‘‘คจฺฉ, อิมสฺมิํ นคเร อุปธาเรตฺวา อชฺช ชาตทารกํ คณฺหิตฺวา เอหี’’ติ อาหฯ สา อุปธาเรนฺตี ตํ เคหํ คนฺตฺวา ตํ ทารกํ ตํ ทิวสํ ชาตํ ญตฺวา สหสฺสํ ทตฺวา อาเนตฺวา เสฏฺฐิโน ทสฺเสสิฯ เสฏฺฐิ ‘‘สเจ เม ธีตา ชายิสฺสติ, ตาย นํ สทฺธิํ นิวาเสตฺวา เสฏฺฐิฏฺฐานสฺส สามิกํ กริสฺสามิฯ สเจ ปุตฺโต ชายิสฺสติ, ฆาเตสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตํ เคเห วฑฺฒาเปสิฯ

อถสฺส ภริยา กติปาหจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิฯ เสฏฺฐิ ‘‘อิมสฺมิํ อสติ มม ปุตฺโต เสฏฺฐิฏฺฐานํ ลภิสฺสติฯ อิทาเนว นํ มาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ กาฬิํ อามนฺเตตฺวา ‘‘คจฺฉ เช, วชโต คุนฺนํ นิกฺขมนเวลาย วชทฺวารมชฺเฌ อิมํ ติริยํ นิปชฺชาเปหิ, คาวิโย นํ มทฺทิตฺวา มาเรสฺสนฺติ, มทฺทิตามทฺทิตภาวํ ปนสฺส ญตฺวา เอหี’’ติ อาหฯ สา คนฺตฺวา โคปาลเกน วชทฺวาเร วิวฏมตฺเตเยว ตํ ตถา นิปชฺชาเปสิฯ โคคณเชฏฺฐโก อุสโภ อญฺญสฺมิํ กาเล สพฺพปจฺฉา นิกฺขมนฺโตปิ ตํทิวสํ สพฺพปฐมํ นิกฺขมิตฺวา ทารกํ จตุนฺนํ ปาทานํ อนฺตเร กตฺวา อฏฺฐาสิฯ อเนกสตา คาโว อุสภสฺส ทฺเว ปสฺสานิ ฆํสนฺติโย นิกฺขมิํสุฯ โคปาลโกปิ ‘‘อยํ อุสโภ ปุพฺเพ สพฺพปจฺฉา นิกฺขมติ, อชฺช ปน ปฐมํ นิกฺขมิตฺวา ทฺวารมชฺเฌ นิจฺจโลว ฐิโต, กิํ นุ โข เอต’’นฺติ จินฺเตตฺวา คนฺตฺวา ตสฺส เหฏฺฐา นิปนฺนํ ทารกํ ทิสฺวา ปุตฺตสิเนหํ ปฏิลภิตฺวา ‘‘ปุตฺโต เม ลทฺโธ’’ติ เคหํ เนสิฯ

กาฬี คนฺตฺวา เสฏฺฐินา ปุจฺฉิตา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘คจฺฉ, นํ ปุน อิมํ สหสฺสํ ทตฺวา อาเนหี’’ติ วุตฺตา ปุน อาเนตฺวา อทาสิฯ อถ นํ เสฏฺฐิ อาห – ‘‘อมฺม กาฬิ, อิมสฺมิํ นคเร ปญฺจสกฏสตานิ ปจฺจูสกาเล อุฏฺฐาย วาณิชฺชาย คจฺฉนฺติ, ตฺวํ อิมํ เนตฺวา จกฺกมคฺเค นิปชฺชาเปหิ, โคณา วา นํ มทฺทิสฺสนฺติ, จกฺกํ วา ฉินฺทิสฺสติ, ปวตฺติญฺจสฺส ญตฺวา อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติฯ สา คนฺตฺวา จกฺกมคฺเค นิปชฺชาเปสิฯ สากฏิกเชฏฺฐโก ปุรโต อโหสิฯ อถสฺส โคณา ตํ ฐานํ ปตฺวา ธุรํ ฉฑฺเฑสุํ, ปุนปฺปุนํ อาโรเปตฺวา ปาชิยมานาปิ ปุรโต น คจฺฉิํสุฯ เอวํ ตสฺส เตหิ สทฺธิํ วายมนฺตสฺเสว อรุณํ อุฏฺฐหิฯ

โส ‘‘กิํ นาม โคณา กริํสู’’ติ มคฺคํ โอโลเกนฺโต ทารกํ ทิสฺวา ‘‘ภาริยํ วต กมฺม’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘ปุตฺโต เม ลทฺโธ’’ติ ตุฏฺฐมานโส ตํ เคหํ เนสิฯ

กาฬีปิ คนฺตฺวา เสฏฺฐินา ปุจฺฉิตา ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘คจฺฉ, นํ ปุน สหสฺสํ ทตฺวา อาเนหี’’ติ วุตฺตา ตถา อกาสิฯ อถ นํ เสฏฺฐิ อาห – ‘‘อิทานิ นํ อามกสุสานํ เนตฺวา คจฺฉนฺตเร นิปชฺชาเปหิ, ตตฺถ สุนขาทีหิ ขาทิโต, อมนุสฺเสน วา ปหโฏ มริสฺสติ, มตามตภาวญฺจสฺส ชานิตฺวา อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติฯ สา ตํ เนตฺวา ตตฺถ นิปชฺชาเปตฺวา เอกมนฺเต อฏฺฐาสิฯ ตํ สุนขาทโย วา อมนุสฺโส วา อุปสงฺกมิตุํ นาสกฺขิํสุฯ อเถโก อชปาโล อชา โคจรํ เนนฺโต สุสานปสฺเสน คจฺฉติฯ เอกา อชา ปณฺณานิ ขาทมานา คจฺฉนฺตรํ ปวิสิตฺวา ทารกํ ทิสฺวา ชณฺณุเกหิ ฐตฺวา ทารกสฺส ถนํ อทาสิฯ อชปาลเกน ‘‘เห เห’’ติ สทฺเท กเตปิ น นิกฺขมิฯ โส ‘‘ยฏฺฐิยา นํ ปหริตฺวา นีหริสฺสามี’’ติ คจฺฉนฺตรํ ปวิฏฺโฐ ชณฺณุเกหิ ฐตฺวา ทารกํ ขีรํ ปายนฺติํ ทิสฺวา ทารเก ปุตฺตสิเนหํ ปฏิลภิตฺวา ‘‘ปุตฺโต เม ลทฺโธ’’ติ อาทาย ปกฺกามิฯ

กาฬี คนฺตฺวา เสฏฺฐินา ปุจฺฉิตา ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘คจฺฉ, นํ ปุน สหสฺสํ ทตฺวา อาเนหี’’ติ วุตฺตา ตถา อกาสิฯ อย นํ เสฏฺฐิ อาห – ‘‘อมฺม, อิมํ อาทาย โจรปปาตปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา ปปาเต ขิป, ปพฺพตกุจฺฉิยํ ปฏิหญฺญมาโน ขณฺฑาขณฺฑิโก หุตฺวา ภูมิยํ ปติสฺสติ, มตามตภาวญฺจสฺส ญตฺวา อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติฯ สา ตํ ตถา เนตฺวา ปพฺพตมตฺถเก ฐตฺวา ขิปิฯ ตํ โข ปน ปพฺพตกุจฺฉิํ นิสฺสาย มหาเวฬุคุมฺโพ ปพฺพตานุสาเรเนว วฑฺฒิ, ตสฺส มตฺถกํ ฆนชาโต ชิญฺชุกคุมฺโพ อวตฺถริฯ ทารโก ปตนฺโต โกชเว วิย ตสฺมิํ ปติฯ ตํ ทิวสญฺจ นฬการเชฏฺฐกสฺส เวณุพลิ ปตฺโต โหติฯ โส ปุตฺเตน สทฺธิํ คนฺตฺวา ตํ เวฬุคุมฺพํ ฉินฺทิตุํ อารภิฯ ตสฺมิํ จลิเต ทารโก สทฺทมกาสิฯ โส ทารกสทฺโท วิยาติ เอเกน ปสฺเสน อภิรุหิตฺวา ตํ ทิสฺวา ‘‘ปุตฺโต เม ลทฺโธ’’ติ ตุฏฺฐจิตฺโต อาทาย คโตฯ กาฬี คนฺตฺวา เสฏฺฐินา ปุจฺฉิตา ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘คจฺฉ, นํ ปุน สหสฺสํ ทตฺวา อาเนหี’’ติ วุตฺตา ตถา อกาสิฯ

เสฏฺฐิโน อิทญฺจิทญฺจ กโรนฺตสฺเสว ทารโก วฑฺฒิโตฯ มหาโฆสวจนตฺตา จสฺส โฆสิโตเตว นามํ อโหสิฯ

โส เสฏฺฐิโน อกฺขิมฺหิ กณฺฏโก วิย ขายิ, อุชุกํ โอโลเกตุมฺปิ น วิสหิฯ อถสฺส มรณูปายํ จินฺเตนฺโต อตฺตโน กุมฺภการสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตสฺส ‘‘กทา อาวาปํ อาลิมฺเปสฺสสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สฺเว’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ อิทํ สหสฺสํ คณฺหิตฺวา มเมกํ กมฺมํ กโรหี’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ สามี’’ติ? ‘‘เอโก เม อวชาตปุตฺโต อตฺถิ, ตํ ตว สนฺติกํ เปสิสฺสามิ, อถ นํ คพฺภํ ปเวเสตฺวา ติณฺหาย วาสิยา ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา จาฏิยํ ปกฺขิปิตฺวา อาวาเป ปเวเสยฺยาสีติฯ อิทํ เต สหสฺสํ สจฺจการสทิสํ, อุตฺตริํ ปน เต กตฺตพฺพยุตฺตกํ ปจฺฉา กริสฺสามี’’ติฯ กุมฺภกาโร ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ

เสฏฺฐิ ปุนทิวเส โฆสิตํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘หิยฺโย มยา กุมฺภกาโร เอกํ กมฺมํ อาณตฺโต, เอหิ , ตฺวํ ตาต, ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอวํ วเทหิ ‘หิยฺโย กิร เม ปิตรา อาณตฺตํ กมฺมํ นิปฺผาเทหี’’’ติ ปหิณิฯ โส ‘‘สาธู’’ติ อคมาสิฯ ตํ ตตฺถ คจฺฉนฺตํ อิตโร เสฏฺฐิโน ปุตฺโต ทารเกหิ สทฺธิํ คุฬกกีฬํ กีฬนฺโต ทิสฺวา ปกฺโกสิตฺวา ‘‘กุหิํ คจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ปิตุ สาสนํ คเหตฺวา ‘‘กุมฺภการสฺส สนฺติก’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อหํ ตตฺถ คมิสฺสามิ, อิเม มํ ทารกา พหุลกฺขํ ชินิํสุ, ตํ เม ปฏิชินิตฺวา เทหี’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ ปิตุ ภายามี’’ติฯ ‘‘มา ภายิ, ภาติก, อหํ ตํ สาสนํ หริสฺสามี’’ติฯ ‘‘พหูหิ ชิโต ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ตาว เม ลกฺขํ ปฏิชินาหี’’ติฯ โฆสิโต กิร คุฬกกีฬายํ เฉโก, เตน นํ เอวํ นิพนฺธิฯ โสปิ ตํ ‘‘เตน หิ คนฺตฺวา กุมฺภการํ วเทหิ ‘ปิตรา กิร เม หิยฺโย เอกํ กมฺมํ อาณตฺตํ, ตํ นิปฺผาเทหี’’’ติ อุยฺโยเชสิฯ โส ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตถา อวจฯ อถ นํ กุมฺภกาโร เสฏฺฐินา วุตฺตนิยาเมน มาเรตฺวา อาวาเป ขิปิฯ โฆสิโตปิ ทิวสภาคํ กีฬิตฺวา สายนฺหสมเยว เคหํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ, ตาต, น คโตสี’’ติ วุตฺเต อตฺตโน อคตการณญฺจ กนิฏฺฐสฺส คตการณญฺจ อาโรเจสิฯ เสฏฺฐิ ‘‘ธี ธี’’ติ มหาวิรวํ วิรวิตฺวา สกลสรีเร ปกฺกุถิตโลหิโต วิย หุตฺวา ‘‘อมฺโภ กุมฺภการ, มา นาสยิ, มา นาสยี’’ติ พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺโต ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ กุมฺภกาโร ตํ ตถา อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘สามิ, มา สทฺทํ กริ, กมฺมํ นิปฺผนฺน’’นฺติ อาหฯ โส ปพฺพเตน วิย มหนฺเตน โสเกน อวตฺถโฏ หุตฺวา อนปฺปกํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทสิฯ

เอวํ สนฺเตปิ ปน เสฏฺฐิ ตํ อุชุกํ โอโลเกตุํ น สกฺโกติฯ ‘‘กินฺติ นํ มาเรยฺย’’นฺติ จินฺเตนฺโต ‘‘มม คามสเต อายุตฺตกสฺส สนฺติกํ เปเสตฺวา มาราเปสฺสามี’’ติ อุปายํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เม อวชาตปุตฺโต, อิมํ มาเรตฺวา วจฺจกูเป ขิปตุ, เอวญฺจ กเต อหํ มาตุลสฺส กตฺตพฺพยุตฺตกํ ชานิสฺสามี’’ติ ตสฺส ปณฺณํ ลิขิตฺวา ‘‘ตาต โฆสิต, อมฺหากํ คามสเต อายุตฺตโก อตฺถิ, อิมํ ปณฺณํ หริตฺวา ตสฺส เทหี’’ติ วตฺวา ปณฺณํ ตสฺส ทุสฺสนฺเต พนฺธิฯ โส ปน อกฺขรสมยํ น ชานาติฯ ทหรกาลโต ปฏฺฐาย หิ ตํ มาราเปนฺโตว เสฏฺฐิ มาเรตุํ นาสกฺขิ, กิํ อกฺขรสมยํ สิกฺขาเปสฺสติฯ โส อตฺตโน มรณปณฺณเมว ทุสฺสนฺเต พนฺธิตฺวา นิกฺขมนฺโต อาห – ‘‘ปาเถยฺยํ เม, ตาต, นตฺถี’’ติฯ ‘‘ปาเถยฺเยน กมฺมํ นตฺถิ, อนฺตรามคฺเค อสุกคาเม นาม มม สหายโก เสฏฺฐิ อตฺถิ, ตสฺส ฆเร ปาตราสํ กตฺวา ปุรโต คจฺฉา’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปิตรํ วนฺทิตฺวา นิกฺขนฺโต ตํ คามํ ปตฺวา เสฏฺฐิฆรํ ปุจฺฉิตฺวา คนฺตฺวา เสฏฺฐิชายํ ปสฺสิฯ ‘‘กุโต อาคโตสี’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อนฺโตนครโต’’ติ อาหฯ ‘‘กสฺส ปุตฺโตสี’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ สหายเสฏฺฐิโน, อมฺมา’’ติฯ ‘‘ตฺวํสิ โฆสิโต นามา’’ติ? ‘‘อาม, อมฺมา’’ติฯ ตสฺสา สห ทสฺสเนเนว ตสฺมิํ ปุตฺตสิเนโห อุปฺปชฺชิฯ เสฏฺฐิโน ปเนกา ธีตา อตฺถิ ปนฺนรสโสฬสวสฺสุทฺเทสิกา อภิรูปา ปาสาทิกา, ตํ รกฺขิตุํ เอกเมว เปสนการิกํ ทาสิํ ทตฺวา สตฺตภูมิกสฺส ปาสาทสฺส อุปริมตเล สิริคพฺเภ วสาเปนฺติฯ เสฏฺฐิธีตา ตสฺมิํ ขเณ ตํ ทาสิํ อนฺตราปณํ เปเสสิฯ อถ นํ เสฏฺฐิชายา ทิสฺวา ‘‘กุหิํ คจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อยฺยธีตาย เปสเนนา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิโต ตาว เอหิ, ติฏฺฐตุ เปสนํ, ปุตฺตสฺส เม ปีฐกํ อตฺถริตฺวา อุทกํ อาหริตฺวา ปาเท โธวิตฺวา เตลํ มกฺขิตฺวา สยนํ อตฺถริตฺวา เทหิ, ปจฺฉา เปสนํ กริสฺสสี’’ติ อาหฯ สา ตถา อกาสิฯ

อถ นํ จิเรนาคตํ เสฏฺฐิธีตา สนฺตชฺเชสิฯ อถ นํ สา อาห – ‘‘มา เม กุชฺฌิ, เสฏฺฐิปุตฺโต โฆสิโต อาคโต, ตสฺส อิทญฺจิทญฺจ กตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา อาคตามฺหี’’ติฯ เสฏฺฐิธีตาย ‘‘เสฏฺฐิปุตฺโต โฆสิโต’’ติ นามํ สุตฺวาว ปุพฺพสนฺนิวาสวเสน เปมํ ฉวิอาทีนิ ฉินฺทิตฺวา อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ ฐิตํฯ

อถ นํ ปุจฺฉิ ‘‘กุหิํ โส อมฺมา’’ติ? ‘‘สยเน นิปนฺโน นิทฺทายตี’’ติ ฯ ‘‘อตฺถิ ปนสฺส หตฺเถ กิญฺจี’’ติ? ‘‘ทุสฺสนฺเต ปณฺณํ อตฺถี’’ติฯ สา ‘‘กิํ ปณฺณํ นุ โข เอต’’นฺติ ตสฺมิํ นิทฺทายนฺเต มาตาปิตูนํ อญฺญวิหิตตาย อปสฺสนฺตานํ โอตริตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ ปณฺณํ โมเจตฺวา อาทาย อตฺตโน คพฺภํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย วาตปานํ วิวริตฺวา อกฺขรสมเย กุสลตาย ตํ ปณฺณํ วาเจตฺวา ‘‘อโห วต พาโล อตฺตโน มรณปณฺณํ ทุสฺสนฺเต พนฺธิตฺวา วิจรติ, สเจ มยา น ทิฏฺฐํ อสฺส, นตฺถิ ตสฺส ชีวิต’’นฺติฯ ตํ ปณฺณํ ผาเลตฺวา นาเสตฺวา เสฏฺฐิสฺส วจเนน อปรํ ปณฺณํ ลิขิ – ‘‘อยํ มม ปุตฺโต โฆสิโต นาม, คามสตโต ปณฺณาการํ อาหราเปตฺวา อิมสฺส ชนปทเสฏฺฐิโน ธีตรา สทฺธิํ มงฺคลํ กตฺวา อตฺตโน วสนคามสฺส มชฺเฌ ทฺวิภูมิกํ เคหํ กาเรตฺวา ปาการปริกฺเขเปน เจว ปุริสคุตฺตีหิ จ สุสํวิหิตารกฺขํ กโรตุ, มยฺหํ อิทญฺจิทญฺจ มยา กตนฺติ สาสนํ เปเสตุฯ เอวํ กเต อหํ มาตุลสฺส กตฺตพฺพยุตฺตกํ ชานิสฺสามี’’ติ ลิขิตฺวา จ ปณฺณํ สงฺฆริตฺวา ทุสฺสนฺเตเยวสฺส พนฺธิฯ

โส ทิวสภาคํ นิทฺทายิตฺวา อุฏฺฐาย ภุญฺชิตฺวา ปกฺกามิ, ปุนทิวเส ปาโตว ตํ คามํ คนฺตฺวา อายุตฺตกํ คามกิจฺจํ กโรนฺตเมว ปสฺสิฯ โส ตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ ตาตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ปิตรา เม ตุมฺหากํ ปณฺณํ เปสิต’’นฺติ วุตฺเต ปณฺณํ คเหตฺวา วาเจตฺวา ตุฏฺฐมานโส ‘‘ปสฺสถ, โภ, มม สามิโน มยิ สิเนหํ กตฺวา เชฏฺฐปุตฺตสฺส มงฺคลํ กโรตู’’ติ มม สนฺติกํ ปหิณิฯ ‘‘สีฆํ ทารุอาทีนิ อาหรถา’’ติ คหปติเก อาณาเปตฺวา คามมชฺเฌ วุตฺตปฺปการํ เคหํ การาเปตฺวา คามสตโต ปณฺณาการํ อาหราเปตฺวา ชนปทเสฏฺฐิโน ธีตรํ อาเนตฺวา มงฺคลํ กตฺวา เสฏฺฐิสฺส สาสนํ ปหิณิ ‘‘อิทญฺจิทญฺจ มยา กต’’นฺติฯ

ตํ สุตฺวา เสฏฺฐิโน ‘‘ยํ กาเรมิ, ตํ น โหติฯ ยํ น กาเรมิ, ตํ โหตี’’ติ มหนฺตํ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิฯ ปุตฺตโสเกน สทฺธิํ โส โสโก เอกโต หุตฺวา กุจฺฉิทาหํ อุปฺปาเทตฺวา อติสารํ ชเนสิฯ เสฏฺฐิธีตาปิ ‘‘สเจ โกจิ เสฏฺฐิโน สนฺติกา อาคจฺฉติ, มม อกเถตฺวา เสฏฺฐิปุตฺตสฺส ปฐมตรํ มา กเถถา’’ติ อาณาเปสิฯ

เสฏฺฐิปิ โข ‘‘น ทานิ ทุฏฺฐปุตฺตํ มม สาปเตยฺยสฺส สามิกํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกํ อายุตฺตกํ อาห – ‘‘มาตุล, ปุตฺตํ เม ทฏฺฐุกาโมมฺหิ, เอกํ ปาทมูลิกํ เปเสตฺวา เอกํ ปณฺณํ ลิขิตฺวา เปเสตฺวา มม ปุตฺตํ ปกฺโกสาเปหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปณฺณํ ทตฺวา เอกํ ปุริสํ เปเสสิฯ เสฏฺฐิธีตา เสฏฺฐิสฺส พลวคิลานกาเล โฆสิตกุมารํ อาทาย อคมาสิฯ เสฏฺฐิ กาลมกาสิฯ ราชา ปิตริ กาลงฺกเต ปิตรา ภุตฺตโภคํ ทตฺวา สพฺพสเตน เสฏฺฐิฏฺฐานํ อทาสิฯ โฆสิตเสฏฺฐิ นาม หุตฺวา มหาสมฺปตฺติยํ ฐิโต เสฏฺฐิธีตาย กาฬิยา วจเนน อาทิโต ปฏฺฐาย สตฺตสุ ฐาเนสุ อตฺตโน มรณมุตฺตภาวํ ญตฺวา เทวสิกํ สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา ทานํ ปฏฺฐเปสีติฯ เอวมสฺส สตฺตสุ ฐาเนสุ อโรคภาโว ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ ตตฺถ คหนฺติ เคหํ วุจฺจติ, คเห ปติ คหปติฯ มหาสาลกุเล อธิปติสฺเสตํ นามํฯ เกสุจิ โปตฺถเกสุ โฆสิตานนฺตรํ เมณฺฑโก ลิขิโตฯ

ปญฺจนฺนํ มหาปุญฺญานํ ปุญฺญวโต อิทฺธีติ เอตฺถ ปุญฺญิทฺธิ ปญฺจนฺนํ มหาปุญฺญานํ ทฏฺฐพฺพาติ อตฺโถฯ ปญฺจ มหาปุญฺญา นาม เมณฺฑกเสฏฺฐิ, ตสฺส ภริยา จนฺทปทุมา, ปุตฺโต ธนญฺจยเสฏฺฐิ, สุณิสา สุมนเทวี, โทโส ปุณฺโณ นามาติ อิเม ปญฺจ ชนา ปจฺเจกสมฺพุทฺเธ กตาธิการาฯ เตสุ เมณฺฑกเสฏฺฐิ อฑฺฒเตรสานิ โกฏฺฐสตานิ โสธาเปตฺวา สีสํ นฺหาโต ทฺวาเร นิสีทิตฺวา อุทฺธํ อุลฺโลเกติ, อากาสโต รตฺตสาลิธารา โอปติตฺวา สพฺพโกฏฺเฐ ปูเรติฯ ตสฺส ภริยา ตณฺฑุลํ เอกนาฬิมตฺตํ คเหตฺวา ภตฺตํ ปจาเปตฺวา เอกสฺมิํ สูปพฺยญฺชนเก สูปํ กาเรตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา ทฺวารโกฏฺฐเก ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘สพฺเพ ภตฺเตน อตฺถิกา อาคจฺฉนฺตู’’ติ โฆสาเปตฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา สุวณฺณกฏจฺฉุํ อาทาย อาคตาคตานํ อุปนีตภาชนานิ ปูเรตฺวา เทติ, สกลทิวสมฺปิ เทนฺติยา กฏจฺฉุนา สกิํ คหิตฏฺฐานมตฺตเมว ปญฺญายติฯ ตสฺส ปุตฺโต สีสํ นฺหาโต สหสฺสตฺถวิกํ อาทาย ‘‘กหาปเณหิ อตฺถิกา อาคจฺฉนฺตู’’ติ โฆสาเปตฺวา อาคตาคตานํ คหิตภาชนานิ ปูเรตฺวา เทติฯ ถวิกาย กหาปณสหสฺสเมว โหติฯ ตสฺส สุณิสา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา จตุโทณิกํ วีหิปิฏกํ อาทาย อาสเน นิสินฺนา ‘‘พีชภตฺเตน อตฺถิกา อาคจฺฉนฺตู’’ติ โฆสาเปตฺวา อาคตาคตานํ คหิตภาชนานิ ปูเรตฺวา เทติ, ปิฏกํ ยถาปูริตเมว โหติฯ

ตสฺส ทาโส สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต สุวณฺณยุเค สุวณฺณโยตฺเตหิ โคเณ โยเชตฺวา สุวณฺณปโตทยฏฺฐิํ อาทาย โคณานํ คนฺธปญฺจงฺคุลิกานิ ทตฺวา วิสาเณสุ สุวณฺณโกสเก ปฏิมุญฺจิตฺวา เขตฺตํ คนฺตฺวา ปาเชติ , อิโต ติสฺโส, อิโต ติสฺโส, มชฺเฌ เอกาติ สตฺต สีตาโย ภิชฺชิตฺวา คจฺฉนฺติฯ ชมฺพุทีปวาสิโน ภตฺตพีชหิรญฺญสุวณฺณาทีสุ ยถารุจิตํ เสฏฺฐิเคหโตเยว คณฺหิํสุฯ อนุกฺกเมน ปน ภทฺทิยนครํ อนุปฺปตฺเต ภควติ ภควโต ธมฺมเทสนาย ปญฺจ มหาปุญฺญา จ ธนญฺจยเสฏฺฐิสฺส ธีตา วิสาขา จ โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิํสุฯ อยํ ปน เนสํ ปญฺจนฺนํ มหาปุญฺญานํ ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ สงฺเขเปน ปน ปริปากคเต ปุญฺญสมฺภาเร อิชฺฌนกวิเสโส ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ

วิชฺชามยิทฺธินิทฺเทเส อิชฺฌนาการํ คนฺธาริวิชฺชํ วา อุปจารสิทฺธํ ปตฺถิตสิทฺธํ อญฺญํ วา วิชฺชํ ธาเรนฺตีติ วิชฺชาธราฯ วิชฺชํ ปริชปฺเปตฺวาติ ยโถปจารํ วิชฺชํ มุเขน ปริวตฺเตตฺวาฯ เสสํ วุตฺตตฺถเมวาติฯ

สมฺมาปโยคิทฺธินิทฺเทเส อิชฺฌนาการมตฺตํ ปุจฺฉิตฺวา อญฺญสฺส วิเสสสฺส อภาวโต ‘‘กตมา’’ติ อปุจฺฉิตฺวา ปการมตฺตเมว ปุจฺฉนฺเตน ‘‘กถ’’นฺติ ปุจฺฉา กตา, ตเถว ‘‘เอว’’นฺติ นิคมนํ กตํฯ เอตฺถ จ ปฏิปตฺติสงฺขาตสฺเสว สมฺมาปโยคสฺส ทีปนวเสน ปุริมปาฬิสทิสาว ปาฬิ อาคตาฯ อฏฺฐกถายํ ปน สกฏพฺยูหาทิกรณวเสน ยํกิญฺจิ สํวิทหนํ ยํกิญฺจิ สิปฺปกมฺมํ ยํกิญฺจิ เวชฺชกมฺมํ ติณฺณํ เวทานํ อุคฺคหณํ ติณฺณํ ปิฏกานํ อุคฺคหณํ, อนฺตมโส กสนวปนาทีนิ อุปาทาย ตํ ตํ กมฺมํ กตฺวา นิพฺพตฺตวิเสโส ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธีติ อาคตาติฯ

อิทฺธิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อภิสมยกถา