เมนู

ปญฺญาปฏิลาภาย ปญฺญาวุทฺธิยา ปญฺญาเวปุลฺลาย ปญฺญาพาหุลฺลายาติ อิมานิ จตฺตาริ ปญฺญาวเสน ภาววจนานิฯ เสสานิ ทฺวาทส ปุคฺคลวเสน ภาววจนานิฯ

1. โสฬสปญฺญานิทฺเทสวณฺณนา

[4] สุตฺตนฺตนิทฺเทเส ฉนฺนํ อภิญฺญาญาณานนฺติ อิทฺธิวิธทิพฺพโสตเจโตปริยปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุอาสวานํ ขยญาณานํฯ เตสตฺตตีนํ ญาณานนฺติ ญาณกถาย นิทฺทิฏฺฐานํ สาวกสาธารณานํ ญาณานํฯ สตฺตสตฺตตีนํ ญาณานนฺติ เอตฺถ –

‘‘สตฺตสตฺตริ โว, ภิกฺขเว, ญาณวตฺถูนิ เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามีติฯ กตมานิ, ภิกฺขเว, สตฺตสตฺตริ ญาณวตฺถูนิ? ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํฯ ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ญาณํฯ ภวปจฺจยา ชาตีติ ญาณํ…เป.… อุปาทานปจฺจยา ภโวติ ญาณํ… ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ ญาณํ… เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ ญาณํ… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ ญาณํ… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ ญาณํ… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ ญาณํ… วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ ญาณํ… สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติ ญาณํ… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ญาณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ ญาณํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ญาณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ ญาณํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ญาณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ ญาณํฯ ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ญาณํฯ อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตสตฺตริ ญาณวตฺถูนี’’ติ (สํ. นิ. 2.34) –

เอวํ ภควตา นิทานวคฺเค วุตฺตานิ สตฺตสตฺตติ ญาณานิฯ ‘‘ชรามรเณ ญาณํ, ชรามรณสมุทเย ญาณํ, ชรามรณนิโรเธ ญาณํ, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณ’’นฺติ (สํ. นิ. 2.33) อิมินา นเยน เอกาทสสุ องฺเคสุ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา วุตฺตานิ จตุจตฺตารีส ญาณวตฺถูนิ ปน อิธ น คหิตานิฯ อุภยตฺถ จ ญาณานิเยว หิตสุขสฺส วตฺถูนีติ ญาณวตฺถูนิฯ ลาโภติอาทีสุ ลาโภเยว อุปสคฺเคน วิเสเสตฺวา ปฏิลาโภติ วุตฺโตฯ ปุน ตสฺเสว อตฺถวิวรณวเสน ปตฺติ สมฺปตฺตีติ วุตฺตํฯ ผสฺสนาติ อธิคมวเสน ผุสนาฯ สจฺฉิกิริยาติ ปฏิลาภสจฺฉิกิริยาฯ อุปสมฺปทาติ นิปฺผาทนาฯ

สตฺตนฺนญฺจ เสกฺขานนฺติ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขนฺตีติ เสกฺขสญฺญิตานํ โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐาทีนํ สตฺตนฺนํฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จาติ นิพฺพานคามินิยา ปฏิปทาย ยุตฺตตฺตา สุนฺทรฏฺเฐน กลฺยาณสญฺญิตสฺส ปุถุชฺชนสฺสฯ วฑฺฒิตํ วฑฺฒนํ เอตายาติ วฑฺฒิตวฑฺฒนาฯ ยถาวุตฺตานํ อฏฺฐนฺนมฺปิ ปญฺญานํ วเสน วิเสสโต จ อรหโต ปญฺญาวเสน ปญฺญาวุทฺธิยาฯ ตถา ปญฺญาเวปุลฺลายฯ มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติอาทีสุ ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต อริยสาวโก อตฺถาทโย อารมฺมณกรเณน ปริคฺคณฺหาติฯ สพฺพาปิ มหาปญฺญา อริยสาวกานํเยวฯ ตสฺสา จ ปญฺญาย วิสยา เหฏฺฐา วุตฺตตฺถา เอวฯ

ปุถุนานาขนฺเธสูติอาทีสุ นานาสทฺโท ปุถุสทฺทสฺส อตฺถวจนํฯ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญาติ เตสุ ตถาวุตฺเตสุ ขนฺธาทีสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ กตฺวา ตํ ญาณํ ปุถุปญฺญา นามาติ อตฺโถฯ นานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสูติ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วเสน ปจฺจยพหุตฺตา วุตฺตํฯ นานาสุญฺญตมนุปลพฺเภสูติ อุปลพฺภนํ อุปลพฺโภ, คหณนฺติ อตฺโถฯ น อุปลพฺโภ อนุปลพฺโภ, อนุปลพฺภานํ พหุตฺตา พหุวจเนน อนุปลพฺภา, ปญฺจวีสติสุญฺญตาวเสน วา นานาสุญฺญตาสุ อตฺตตฺตนิยาทีนํ อนุปลพฺภา นานาสุญฺญตานุปลพฺภา, เตสุฯ ‘‘นานาสุญฺญตานุปลพฺเภสู’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อทุกฺขมสุขา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา 2) วิย ม-กาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโตฯ อิมา ปญฺจ ปญฺญา กลฺยาณปุถุชฺชเนหิ สาธารณา, นานาอตฺถาทีสุ ปญฺญา อริยานํเยวฯ ปุถุชฺชนสาธารเณ ธมฺเมติ โลกิยธมฺเมฯ

อิมินา อวสานปริยาเยน โลกิยโต ปุถุภูตนิพฺพานารมฺมณตฺตา ปุถุภูตา วิสุํภูตา ปญฺญาติ ปุถุปญฺญา นามาติ วุตฺตํ โหติฯ

วิปุลปญฺญา มหาปญฺญานเยน เวทิตพฺพาฯ ยถาวุตฺเต ธมฺเม ปริคฺคณฺหนฺตสฺส คุณมหนฺตตาย เตสํ ธมฺมานํ ปริคฺคาหิกาย จ ปญฺญาย มหนฺตตา, เตสํ ธมฺมานํ สยเมว มหนฺตตฺตา อุฬารตฺตา ธมฺมานญฺจ ปญฺญาย จ วิปุลตา เวทิตพฺพาฯ คมฺภีรปญฺญา ปุถุปญฺญานเยน เวทิตพฺพาฯ เต จ ธมฺมา เต จ อนุปลพฺภา สา จ ปญฺญา ปกติชเนน อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐตฺตา คมฺภีราฯ

ยสฺส ปุคฺคลสฺสาติ อริยปุคฺคลสฺเสวฯ อญฺโญ โกจีติ ปุถุชฺชโนฯ อภิสมฺภวิตุนฺติ สมฺปาปุณิตุํฯ อนภิสมฺภวนีโยติ สมฺปาปุณิตุํ อสกฺกุเณยฺโยฯ อญฺเญหีติ ปุถุชฺชเนเหวฯ อฏฺฐมกสฺสาติ อรหตฺตผลฏฺฐโต ปฏฺฐาย คณิยมาเน อฏฺฐมภูตสฺส โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐสฺสฯ ทูเรติ วิปฺปกฏฺเฐฯ วิทูเรติ วิเสเสน วิปฺปกฏฺเฐฯ สุวิทูเรติ สุฏฺฐุ วิเสเสน วิปฺปกฏฺเฐฯ น สนฺติเกติ น สมีเปฯ น สามนฺตาติ น สมีปภาเคฯ อิมานิ ทฺเว ปฏิเสธสหิตานิ วจนานิ ทูรภาวสฺเสว นิยมนานิฯ อุปาทายาติ ปฏิจฺจฯ โสตาปนฺนสฺสาติ โสตาปตฺติผลฏฺฐสฺสฯ เอเตเนว ตํตํมคฺคปญฺญา ตํตํผลปญฺญาย ทูเรติ วุตฺตํ โหติฯ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธติ อุปสคฺเคน วิเสสิตํฯ อิตรทฺวยํ ปน สุทฺธเมว อาคตํฯ

[5] ‘‘ปจฺเจกพุทฺธสฺส สเทวกสฺส จ โลกสฺส ปญฺญา ตถาคตสฺส ปญฺญาย ทูเร’’ติอาทีนิ วตฺวา ตเมว ทูรฏฺฐํ อเนกปฺปการโต ทสฺเสตุกาโม ปญฺญาปเภทกุสโลติอาทิมาห ฯ ตตฺถ ปญฺญาปเภทกุสโลติ อตฺตโน อนนฺตวิกปฺเป ปญฺญาปเภเท เฉโกฯ ปภินฺนญาโณติ อนนฺตปฺปเภทปตฺตญาโณฯ เอเตน ปญฺญาปเภทกุสลตฺเตปิ สติ ตาสํ ปญฺญานํ อนนฺตเภทตฺตํ ทสฺเสติฯ อธิคตปฏิสมฺภิโทติ ปฏิลทฺธอคฺคจตุปฏิสมฺภิทาญาโณฯ จตุเวสารชฺชปฺปตฺโตติ จตฺตาริ วิสารทภาวสงฺขาตานิ ญาณานิ ปตฺโตฯ ยถาห –

‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต ‘อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา’ติ, ตตฺร วต มํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมิํ สห ธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ, ภิกฺขเว, น สมนุปสฺสามิ, เอตมหํ, ภิกฺขเว, นิมิตฺตํ อสมนุปสฺสนฺโต เขมปฺปตฺโต อภยปฺปตฺโต เวสารชฺชปฺปตฺโต วิหรามิฯ ขีณาสวสฺส เต ปฏิชานโต ‘อิเม อาสวา อปริกฺขีณา’ติ, ‘เย โข ปน เต อนฺตรายิกา ธมฺมา วุตฺตา, เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายา’ติ, ‘ยสฺส โข ปน เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, โส น นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’ติ, ตตฺร วต มํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมิํ สห ธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ, ภิกฺขเว, น สมนุปสฺสามิ, เอตมหํ, ภิกฺขเว, นิมิตฺตํ อสมนุปสฺสนฺโต เขมปฺปตฺโต อภยปฺปตฺโต เวสารชฺชปฺปตฺโต วิหรามี’’ติ (อ. นิ. 4.8; ม. นิ. 1.150)ฯ

ทสพลพลธารีติ ทส พลานิ เอเตสนฺติ ทสพลา, ทสพลานํ พลานิ ทสพลพลานิ, ตานิ ทสพลพลานิ ธารยตีติ ทสพลพลธารี, ทสพลญาณพลธารีติ อตฺโถฯ เอเตหิ ตีหิ วจเนหิ อนนฺตปฺปเภทานํ เนยฺยานํ ปเภทมุขมตฺตํ ทสฺสิตํฯ โสเยว ปญฺญาปโยควเสน อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเฐน ปุริสาสโภฯ อสนฺตาสฏฺเฐน ปุริสสีโหฯ มหนฺตฏฺเฐน ปุริสนาโคฯ ปชานนฏฺเฐน ปุริสาชญฺโญฯ โลกกิจฺจธุรวหนฏฺเฐน ปุริสโธรยฺโห

อถ เตชาทิกํ อนนฺตญาณโต ลทฺธํ คุณวิเสสํ ทสฺเสตุกาโม เตสํ เตชาทีนํ อนนฺตญาณมูลกภาวํ ทสฺเสนฺโต อนนฺตญาโณติ วตฺวา อนนฺตเตโชติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนนฺตญาโณติ คณนวเสน จ ปภาววเสน จ อนฺตวิรหิตญาโณฯ อนนฺตเตโชติ เวเนยฺยสนฺตาเน โมหตมวิธมเนน อนนฺตญาณเตโชฯ อนนฺตยโสติ ปญฺญาคุเณเหว โลกตฺตยวิตฺถตานนฺตกิตฺติโฆโสฯ อฑฺโฒติ ปญฺญาธนสมิทฺธิยา สมิทฺโธฯ มหทฺธโนติ ปญฺญาธนวฑฺฒตฺเตปิ ปภาวมหตฺเตน มหนฺตํ ปญฺญาธนมสฺสาติ มหทฺธโน ฯ มหาธโนติปิ ปาโฐฯ ธนวาติ ปสํสิตพฺพปญฺญาธนวตฺตา นิจฺจยุตฺตปญฺญาธนวตฺตา อติสยภูตปญฺญาธนวตฺตา ธนวาฯ เอเตสุปิ หิ ตีสุ อตฺเถสุ อิทํ วจนํ สทฺทวิทู อิจฺฉนฺติฯ

เอวํ ปญฺญาคุเณน ภควโต อตฺตสมฺปตฺติสิทฺธิํ ทสฺเสตฺวา ปุน ปญฺญาคุเณเนว โลกหิตสมฺปตฺติสิทฺธิํ ทสฺเสนฺโต เนตาติอาทิมาหฯ ตตฺถ เวเนยฺเย สํสารสงฺขาตภยฏฺฐานโต นิพฺพานสงฺขาตเขมฏฺฐานํ เนตาฯ ตตฺถ นยนกาเล เอว สํวรวินยปหานวินยวเสน เวเนยฺเย วิเนตาฯ ธมฺมเทสนากาเล เอว สํสยจฺเฉทเนน อนุเนตาฯ สํสยํ ฉินฺทิตฺวา ปญฺญาเปตพฺพํ อตฺถํ ปญฺญาเปตาฯ ตถา ปญฺญาปิตานํ นิจฺฉยกรเณน นิชฺฌาเปตาฯ ตถา นิชฺฌายิตสฺส อตฺถสฺส ปฏิปตฺติปโยชนวเสน เปกฺเขตาฯ ตถาปฏิปนฺเน ปฏิปตฺติผเลน ปสาเทตาฯ โส หิ ภควาติ เอตฺถ หิ-กาโร อนนฺตรํ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส การโณปเทเส นิปาโตฯ อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตาติ สกสนฺตาเน น อุปฺปนฺนปุพฺพสฺส ฉอสาธารณญาณเหตุภูตสฺส อริยมคฺคสฺส โพธิมูเล โลกหิตตฺถํ สกสนฺตาเน อุปฺปาเทตาฯ อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตาติ เวเนยฺยสนฺตาเน อสญฺชาตปุพฺพสฺส สาวกปารมิญาณเหตุภูตสฺส อริยมคฺคสฺส ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปภุติ ยาวชฺชกาลา เวเนยฺยสนฺตาเน สญฺชเนตาฯ สาวกเวเนยฺยานมฺปิ หิ สนฺตาเน ภควโต วุตฺตวจเนเนว อริยมคฺคสฺส สญฺชนนโต ภควา สญฺชเนตา นาม โหติฯ อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตาติ อฏฺฐธมฺมสมนฺนาคตานํ พุทฺธภาวาย กตาภินีหารานํ โพธิสตฺตานํ พุทฺธภาวาย พฺยากรณํ ทตฺวา อนกฺขาตปุพฺพสฺส ปารมิตามคฺคสฺส, ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากรณมตฺเตเนว วา โพธิมูเล อุปฺปชฺชิตพฺพสฺส อริยมคฺคสฺส อกฺขาตาฯ อยํ นโย ปจฺเจกโพธิสตฺตพฺยากรเณปิ ลพฺภติเยวฯ

มคฺคญฺญูติ ปจฺจเวกฺขณาวเสน อตฺตนา อุปฺปาทิตอริยมคฺคสฺส ญาตาฯ มคฺควิทูติ เวเนยฺยสนฺตาเน ชเนตพฺพสฺส อริยมคฺคสฺส กุสโลฯ มคฺคโกวิโทติ โพธิสตฺตานํ อกฺขาตพฺพมคฺเค วิจกฺขโณฯ อถ วา อภิสมฺโพธิปฏิปตฺติมคฺคญฺญู, ปจฺเจกโพธิปฏิปตฺติมคฺควิทู, สาวกโพธิปฏิปตฺติมคฺคโกวิโทฯ อถ วา ‘‘เอเตน มคฺเคน อตํสุ ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติเยว ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ (สํ. นิ. 5.409) วจนโต ยถาโยคํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ มคฺควเสน จ สุญฺญตานิมิตฺตอปฺปณิหิตมคฺควเสน จ อุคฺฆฏิตญฺญูวิปญฺจิตญฺญูเนยฺยปุคฺคลานํ มคฺควเสน จ ยถากฺกเมนตฺถโยชนํ กโรนฺติฯ

มคฺคานุคามี จ ปนาติ ภควตา คตมคฺคานุคามิโน หุตฺวา ฯ เอตฺถ จ-สทฺโท เหตุอตฺเถ นิปาโตฯ เอเตน จ ภควโต มคฺคุปฺปาทนาทิคุณาธิคมาย เหตุ วุตฺโต โหติฯ ปน-สทฺโท กตตฺเถ นิปาโตฯ เตน ภควตา กตมคฺคกรณํ วุตฺตํ โหติฯ ปจฺฉา สมนฺนาคตาติ ปฐมํ คตสฺส ภควโต ปจฺฉาคตสีลาทิคุเณน สมนฺนาคตาฯ อิติ เถโร ‘‘อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา’’ติอาทีหิ ยสฺมา สพฺเพปิ ภควโต สีลาทโย คุณา อรหตฺตมคฺคเมว นิสฺสาย อาคตา, ตสฺมา อรหตฺตมคฺคเมว นิสฺสาย คุณํ กเถสิฯ

ชานํ ชานาตีติ ชานิตพฺพํ ชานาติ, สพฺพญฺญุตาย ยํกิญฺจิ ปญฺญาย ชานิตพฺพํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ปญฺจเนยฺยปถภูตํ ปญฺญาย ชานาตีติ อตฺโถฯ ปสฺสํ ปสฺสตีติ ปสฺสิตพฺพํ ปสฺสติ, สพฺพทสฺสาวิตาย ตํเยว เนยฺยปถํ จกฺขุนา ทิฏฺฐํ วิย กโรนฺโต ปญฺญาจกฺขุนา ปสฺสตีติ อตฺโถฯ ยถา วา เอกจฺโจ วิปรีตํ คณฺหนฺโต ชานนฺโตปิ น ชานาติ, ปสฺสนฺโตปิ น ปสฺสติ, น เอวํ ภควาฯ ภควา ปน ยถาสภาวํ คณฺหนฺโต ชานนฺโต ชานาติเยว, ปสฺสนฺโต ปสฺสติเยวฯ สฺวายํ ทสฺสนปริณายกฏฺเฐน จกฺขุภูโตฯ วิทิตตาทิอตฺเถน ญาณภูโตฯ อวิปรีตสภาวฏฺเฐน วา ปริยตฺติธมฺมปวตฺตนโต หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย นิจฺฉาริตธมฺมมโยติ วา ธมฺมภูโตฯ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูโตฯ อถ วา จกฺขุ วิย ภูโตติ จกฺขุภูโตฯ ญาณํ วิย ภูโตติ ญาณภูโตฯ ธมฺโม วิย ภูโตติ ธมฺมภูโตฯ พฺรหฺมา วิย ภูโตติ พฺรหฺมภูโตฯ สฺวายํ ธมฺมสฺส วจนโต, วตฺตนโต วา วตฺตาฯ นานปฺปกาเรหิ วจนโต, วตฺตนโต วา ปวตฺตาฯ อตฺถํ นีหริตฺวา นีหริตฺวา นยนโต อตฺถสฺส นินฺเนตาฯ อมตาธิคมาย ปฏิปตฺติเทสนโต, อมตปฺปกาสนาย วา ธมฺมเทสนาย อมตสฺส อธิคมาปนโต อมตสฺส ทาตาฯ โลกุตฺตรธมฺมสฺส อุปฺปาทิตตฺตา เวเนยฺยานุรูเปน ยถาสุขํ โลกุตฺตรธมฺมสฺส ทาเนน จ, ธมฺเมสุ จ อิสฺสโรติ ธมฺมสฺสามีฯ ตถาคตปทํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถํฯ

อิทานิ ‘‘ชานํ ชานาตี’’ติอาทีหิ วุตฺตํ คุณํ สพฺพญฺญุตาย วิเสเสตฺวา ทสฺเสตุกาโม สพฺพญฺญุตํ สาเธนฺโต นตฺถีติอาทิมาหฯ เอวํภูตสฺส หิ ตสฺส ภควโต ปารมิตาปุญฺญพลปฺปภาวนิปฺผนฺเนน อรหตฺตมคฺคญาเณน สพฺพธมฺเมสุ สวาสนสฺส สมฺโมหสฺส วิหตตฺตา อสจฺฉิกตํ นาม นตฺถิฯ อสมฺโมหโต สพฺพธมฺมานํ ญาตตฺตา อญฺญาตํ นาม นตฺถิฯ

ตเถว จ สพฺพธมฺมานํ จกฺขุนา วิย ญาณจกฺขุนา ทิฏฺฐตฺตา อทิฏฺฐํ นาม นตฺถิฯ ญาเณน ปน ปตฺตตฺตา อวิทิตํ นาม นตฺถิฯ อสมฺโมหสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกตตฺตา อสจฺฉิกตํ นาม นตฺถิฯ อสมฺโมหปญฺญาย ผุฏฺฐตฺตา ปญฺญาย อผสฺสิตํ นาม นตฺถิฯ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนํ กาลํ วา ธมฺมํ วาฯ อุปาทายาติ อาทาย, อนฺโตกตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘อุปาทายา’’ติ วจเนเนว กาลวินิมุตฺตํ นิพฺพานมฺปิ คหิตเมว โหติฯ ‘‘อตีตา’’ทิวจนานิ จ ‘‘นตฺถี’’ติอาทิวจเนเนว ฆฏียนฺติ, ‘‘สพฺเพ’’ติอาทิวจเนน วาฯ สพฺเพ ธมฺมาติ สพฺพสงฺขตาสงฺขตธมฺมปริยาทานํฯ สพฺพากาเรนาติ สพฺพธมฺเมสุ เอเกกสฺเสว ธมฺมสฺส อนิจฺจาการาทิสพฺพาการปริยาทานํ ญาณมุเขติ ญาณาภิมุเขฯ อาปาถํ อาคจฺฉนฺตีติ โอสรณํ อุเปนฺติฯ ‘‘ชานิตพฺพ’’นฺติปทํ ‘‘เนยฺย’’นฺติปทสฺส อตฺถวิวรณตฺถํ วุตฺตํฯ

อตฺตตฺโถ วาติอาทีสุ วา-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ อตฺตตฺโถติ อตฺตโน อตฺโถฯ ปรตฺโถติ ปเรสํ ติณฺณํ โลกานํ อตฺโถฯ อุภยตฺโถติ อตฺตโน จ ปเรสญฺจาติ สกิํเยว อุภินฺนํ อตฺโถฯ ทิฏฺฐธมฺมิโกติ ทิฏฺฐธมฺเม นิยุตฺโต, ทิฏฺฐธมฺมปฺปโยชโน วา อตฺโถฯ สมฺปราเย นิยุตฺโต, สมฺปรายปฺปโยชโน วา สมฺปรายิโกฯ อุตฺตาโนติอาทีสุ โวหารวเสน วตฺตพฺโพ สุขปติฏฺฐตฺตา อุตฺตาโนฯ โวหารํ อติกฺกมิตฺวา วตฺตพฺโพ สุญฺญตาปฏิสํยุตฺโต ทุกฺขปติฏฺฐตฺตา คมฺภีโรฯ โลกุตฺตโร อจฺจนฺตติโรกฺขตฺตา คูฬฺโหฯ อนิจฺจตาทิโก ฆนาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ปฏิจฺฉนฺโนฯ อปฺปจุรโวหาเรน วตฺตพฺโพ ยถารุตํ อคฺคเหตฺวา อธิปฺปายสฺส เนตพฺพตฺตา เนยฺโยฯ ปจุรโวหาเรน วตฺตพฺโพ วจนมตฺเตน อธิปฺปายสฺส นีตตฺตา นีโตฯ สุปริสุทฺธสีลสมาธิวิปสฺสนตฺโถ ตทงฺควิกฺขมฺภนวเสน วชฺชวิรหิตตฺตา อนวชฺโชฯ กิเลสสมุจฺเฉทนโต อริยมคฺคตฺโถ นิกฺกิเลโสฯ กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อริยผลตฺโถ โวทาโนฯ สงฺขตาสงฺขเตสุ อคฺคธมฺมตฺตา นิพฺพานํ ปรมตฺโถฯ ปริวตฺตตีติ พุทฺธญาณสฺส วิสยภาวโต อพหิภูตตฺตา อนฺโตพุทฺธญาเณ พฺยาปิตฺวา วา สมนฺตา วา อาลิงฺคิตฺวา วา วิเสเสน วา วตฺตติฯ

สพฺพํ กายกมฺมนฺติอาทีหิ ภควโต ญาณมยตํ ทสฺเสติฯ ญาณานุปริวตฺตตีติ ญาณํ อนุปริวตฺตติ, ญาณวิรหิตํ น โหตีติ อตฺโถฯ อปฺปฏิหตนฺติ นิราวรณตํ ทสฺเสติฯ

ปุน สพฺพญฺญุตํ อุปมาย สาเธตุกาโม ยาวตกนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ชานิตพฺพนฺติ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺโต เนยฺยาวสานมสฺส อตฺถีติ เนยฺยปริยนฺติกํฯ อสพฺพญฺญูนํ ปน เนยฺยาวสานเมว นตฺถิฯ ญาณปริยนฺติเกปิ เอเสว นโยฯ ปุริมยมเก วุตฺตตฺถเมว อิมินา ยมเกน วิเสเสตฺวา ทสฺเสติ, ตติยยมเกน ปฏิเสธวเสน นิยมิตฺวา ทสฺเสติ ฯ เอตฺถ จ เนยฺยํ ญาณสฺส ปถตฺตา เนยฺยปโถฯ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโนติ เนยฺยญฺจ ญาณญฺจ เขเปตฺวา ฐานโต อญฺญมญฺญสฺส ปริยนฺเต ฐานสีลาฯ อาวชฺชนปฺปฏิพทฺธาติ มโนทฺวาราวชฺชนายตฺตา, อาวชฺชิตานนฺตรเมว ชานาตีติ อตฺโถฯ อากงฺขปฺปฏิพทฺธาติ รุจิอายตฺตา, อาวชฺชนานนฺตรํ ชวนญาเณน ชานาตีติ อตฺโถฯ อิตรานิ ทฺเว ปทานิ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปทานํ ยถากฺกเมน อตฺถปฺปกาสนตฺถํ วุตฺตานิฯ พุทฺโธ อาสยํ ชานาตีติอาทีนิ ญาณกถายํ วณฺณิตานิฯ มหานิทฺเทเส ปน ‘‘ภควา อาสยํ ชานาตี’’ติ (มหานิ. 69) อาคตํฯ ตตฺถ ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต’’ติ (มหานิ. 69) อาคตฏฺฐาเน จ อิธ กตฺถจิ ‘‘พุทฺธสฺสา’’ติ อาคตํฯ

อนฺตมโสติ อุปริมนฺเตนฯ ติมิติมิงฺคลนฺติ เอตฺถ ติมิ นาม เอกา มจฺฉชาติ, ติมิํ คิลิตุํ สมตฺถา ตโต มหนฺตสรีรา ติมิงฺคลา นาม เอกา มจฺฉชาติ, ติมิงฺคลมฺปิ คิลิตุํ สมตฺถา ปญฺจโยชนสติกสรีรา ติมิติมิงฺคลา นาม เอกา มจฺฉชาติฯ อิธ ชาติคฺคหเณน เอกวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ครุฬํ เวนเตยฺยนฺติ เอตฺถ ครุโฬติ ชาติวเสน นามํ, เวนเตยฺโยติ โคตฺตวเสนฯ ปเทเสติ เอกเทเสฯ สาริปุตฺตสมาติ สพฺพพุทฺธานํ ธมฺมเสนาปติตฺเถเร คเหตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เสสสาวกา หิ ปญฺญาย ธมฺมเสนาปติตฺเถเรน สมา นาม นตฺถิฯ ยถาห – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ มหาปญฺญานํ ยทิทํ สาริปุตฺโต’’ติ (อ. นิ. 1.188-189)ฯ อฏฺฐกถายญฺจ วุตฺตํ –

‘‘โลกนาถํ ฐเปตฺวาน, เย จญฺเญ สนฺติ ปาณิโน;

ปญฺญาย สาริปุตฺตสฺส, กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสิ’’นฺติฯ (วิสุทฺธิ. 1.171);

ผริตฺวาติ พุทฺธญาณํ สพฺพเทวมนุสฺสานมฺปิ ปญฺญํ ปาปุณิตฺวา ฐานโต เตสํ ปญฺญํ ผริตฺวา พฺยาปิตฺวา ติฏฺฐติฯ

อติฆํสิตฺวาติ พุทฺธญาณํ สพฺพเทวมนุสฺสานมฺปิ ปญฺญํ อติกฺกมิตฺวา เตสํ อวิสยภูตมฺปิ สพฺพํ เนยฺยํ ฆํสิตฺวา ภญฺชิตฺวา ติฏฺฐติฯ มหานิทฺเทเส ปน (มหานิ. 69) ‘‘อภิภวิตฺวา’’ติ ปาโฐ, มทฺทิตฺวาติปิ อตฺโถฯ เยปิ เตติอาทีหิ เอวํ ผริตฺวา อติฆํสิตฺวา ฐานสฺส ปจฺจกฺขการณํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ปณฺฑิตาติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตาฯ นิปุณาติ สณฺหสุขุมพุทฺธิโน สุขุเม อตฺถนฺตเร ปฏิวิชฺฌนสมตฺถาฯ กตปรปฺปวาทาติ ญาตปรปฺปวาทา เจว ปเรหิ สทฺธิํ กตวาทปริจยา จฯ วาลเวธิรูปาติ วาลเวธิธนุคฺคหสทิสาฯ โวภินฺทนฺตา มญฺเญ จรนฺติ ปญฺญาคเตน ทิฏฺฐิคตานีติ วาลเวธี วิย วาลํ สุขุมานิปิ ปเรสํ ทิฏฺฐิคมนานิ อตฺตโน ปญฺญาคมเนน ภินฺทนฺตา วิย จรนฺตีติ อตฺโถฯ อถ วา ‘‘คูถคตํ มุตฺตคต’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 9.11) วิย ปญฺญา เอว ปญฺญาคตานิ, ทิฏฺฐิโย เอว ทิฏฺฐิคตานิฯ

ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวาติ ทฺวิปทมฺปิ ติปทมฺปิ จตุปฺปทมฺปิ ปุจฺฉํ รจยิตฺวาฯ เตสํ ปญฺหานํ อติพหุกตฺตา สพฺพสงฺคหตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํฯ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ อตฺถชาตานีติ ปาฐเสโสฯ เตสํ ตถา วินยํ ทิสฺวา ‘‘อตฺตนา อภิสงฺขตปญฺหํ ปุจฺฉตู’’ติ เอวํ ภควตา อธิปฺเปตตฺตา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติฯ อญฺเญสํ ปน ปุจฺฉาย โอกาสเมว อทตฺวา ภควา อุปสงฺกมนฺตานํ ธมฺมํ เทเสติฯ ยถาห –

‘‘เต ปญฺหํ อภิสงฺขโรนฺติ ‘อิมํ มยํ ปญฺหํ สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสาม, สเจ โน สมโณ โคตโม เอวํ ปุฏฺโฐ เอวํ พฺยากริสฺสติ, เอวมสฺส มยํ วาทํ อาโรเปสฺสามฯ เอวํ เจปิ โน ปุฏฺโฐ เอวํ พฺยากริสฺสติ, เอวํปิสฺส มยํ วาทํ อาโรเปสฺสามา’ติฯ เต เยน สมโณ โคตโม, เตนุปสงฺกมนฺติ, เต สมโณ โคตโม ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสติ สมาทเปติ สมุตฺเตเชติ สมฺปหํเสติฯ เต สมเณน โคตเมน ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺสิตา สมาทปิตา สมุตฺเตชิตา สมฺปหํสิตา น เจว สมณํ โคตมํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, กุโตสฺส วาทํ อาโรเปสฺสนฺติ? อญฺญทตฺถุ สมณสฺเสว โคตมสฺส สาวกา สมฺปชฺชนฺตี’’ติ (ม. นิ. 1.289)ฯ

กสฺมา ปญฺหํ น ปุจฺฉนฺตีติ เจ? ภควา กิร ปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสนฺโต ปริสาย อชฺฌาสยํ โอโลเกติฯ ตโต ปสฺสติ ‘‘อิเม ปณฺฑิตา คูฬฺหํ รหสฺสํ ปญฺหํ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อาคตา’’ติฯ

โส เตหิ อปุฏฺโฐเยว ‘‘ปญฺหปุจฺฉาย เอตฺตกา โทสา, วิสฺสชฺชเน เอตฺตกา, อตฺเถ ปเท อกฺขเร เอตฺตกาติ อิเม ปญฺเห ปุจฺฉนฺโต เอวํ ปุจฺเฉยฺย, วิสฺสชฺเชนฺโต เอวํ วิสฺสชฺเชยฺยา’’ติ อิติ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อานีเต ปญฺเห ธมฺมกถาย อนฺตเร ปกฺขิปิตฺวา วิทํเสติฯ เต ปณฺฑิตา ‘‘เสยฺยา วต โน, เย มยํ อิเม ปญฺเห น ปุจฺฉิมฺหฯ สเจปิ มยํ ปุจฺเฉยฺยาม, อปฺปติฏฺฐิเต โน กตฺวา สมโณ โคตโม ขิเปยฺยา’’ติ อตฺตมนา ภวนฺติฯ อปิจ พุทฺธา นาม ธมฺมํ เทเสนฺตา ปริสํ เมตฺตาย ผรนฺติฯ เมตฺตาย จ ผรเณน ทสพเลสุ มหาชนสฺส จิตฺตํ ปสีทติฯ พุทฺธา นาม รูปคฺคปฺปตฺตา โหนฺติ ทสฺสนสมฺปนฺนา มธุรสฺสรา มุทุชิวฺหา สุผุสิตทนฺตาวรณา อมเตน หทยํ สิญฺจนฺตา วิย ธมฺมํ กเถนฺติฯ ตตฺร เนสํ เมตฺตาผรเณน ปสนฺนจิตฺตานํ เอวํ โหติ – เอวรูปํ อทฺเวชฺฌกถํ อโมฆกถํ นิยฺยานิกกถํ กเถนฺเตน ภควตา สทฺธิํ น สกฺขิสฺสาม ปจฺจนีกคฺคาหํ คณฺหิตุนฺติ อตฺตโน ปสนฺนภาเวเนว ปญฺหํ น ปุจฺฉนฺตีติฯ

กถิตา วิสชฺชิตา จาติ เอวํ ตุมฺเห ปุจฺฉถาติ ปุจฺฉิตปญฺหานํ อุจฺจารเณน เต ปญฺหา ภควตา กถิตา เอว โหนฺติฯ ยถา จ เต วิสชฺเชตพฺพา, ตถา วิสชฺชิตา เอว โหนฺติฯ นิทฺทิฏฺฐการณาติ อิมินา การเณน อิมินา เหตุนา เอวํ โหตีติ เอวํ สเหตุกํ กตฺวา วิสชฺชเนน ภควตา นิทฺทิฏฺฐการณา เอว โหนฺติ เต ปญฺหาฯ อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺตีติ เต ขตฺติยปณฺฑิตาทโย ภควโต ปญฺหวิสชฺชเนเนว ภควโต สมีเป ขิตฺตกา ปาทขิตฺตกา สมฺปชฺชนฺติ, สาวกา วา สมฺปชฺชนฺติ อุปาสกา วาติ อตฺโถ, สาวกสมฺปตฺติํ วา ปาปุณนฺติ อุปาสกสมฺปตฺติํ วาติ วุตฺตํ โหติฯ อถาติ อนนฺตรตฺเถ, เตสํ อุปกฺขิตฺตกสมฺปตฺติสมนนฺตรเมวาติ อตฺโถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ฐาเน, ตสฺมิํ อธิกาเร วาฯ อติโรจตีติ อติวิย โชเตติ ปกาสติฯ ยทิทํ ปญฺญายาติ ยายํ ภควโต ปญฺญา, ตาย ปญฺญาย ภควาว อติโรจตีติ อตฺโถฯ อิติสทฺโท การณตฺเถ, อิมินา การเณน อคฺโค อสามนฺตปญฺโญติ อตฺโถฯ

[6] ราคํ อภิภุยฺยตีติ ภูริปญฺญาติ สา สา มคฺคปญฺญา อตฺตนา วชฺฌํ ราคํ อภิภุยฺยติ อภิภวติ มทฺทตีติ ภูริปญฺญาฯ

ภูรีติ หิ ผุฏฏฺโฐ วิสทตฺโถ ฯ ยา จ ผุฏา, สา ปฏิปกฺขํ อภิภวติ น อผุฏา, ตสฺมา ภูริปญฺญาย อภิภวนตฺโถ วุตฺโตฯ อภิภวิตาติ สา สา ผลปญฺญา ตํ ตํ ราคํ อภิภวิตวตี มทฺทิตวตีติ ภูริปญฺญาฯ อภิภวตาติ วา ปาโฐฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ราคาทีสุ ปน รชฺชนลกฺขโณ ราโคฯ ทุสฺสนลกฺขโณ โทโสฯ มุยฺหนลกฺขโณ โมโหฯ กุชฺฌนลกฺขโณ โกโธฯ อุปนนฺธนลกฺขโณ อุปนาโหฯ ปุพฺพกาลํ โกโธ, อปรกาลํ อุปนาโหฯ ปรคุณมกฺขนลกฺขโณ มกฺโขฯ ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปฬาโสฯ ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา อิสฺสาฯ อตฺตโน สมฺปตฺตินิคูหณลกฺขณํ มจฺฉริยํฯ อตฺตนา กตปาปปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายาฯ อตฺตโน อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ สาเฐยฺยํฯ จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตภาวลกฺขโณ ถมฺโภฯ กรณุตฺตริยลกฺขโณ สารมฺโภฯ อุนฺนติลกฺขโณ มาโนฯ อพฺภุนฺนติลกฺขโณ อติมาโนฯ มตฺตภาวลกฺขโณ มโทฯ ปญฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตโวสคฺคลกฺขโณ ปมาโท

ราโค อริ, ตํ อริํ มทฺทนิปญฺญาติอาทีหิ กิํ วุตฺตํ โหติ? ราคาทิโก กิเลโส จิตฺตสนฺตาเน ภูโต อรีติ ภู-อริ, ปทสนฺธิวเสน อ-การ โลปํ กตฺวา ภูรีติ วุตฺโตฯ ตสฺส ภูริสฺส มทฺทนี ปญฺญา ภูริมทฺทนิปญฺญาติ วตฺตพฺเพ มทฺทนิ สทฺท โลปํ กตฺวา ‘‘ภูริปญฺญา’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตํ อริํ มทฺทนีติ จ เตสํ อรีนํ มทฺทนีติ ปทจฺเฉโท กาตพฺโพฯ ปถวีสมายาติ วิตฺถตวิปุลฏฺเฐเนว ปถวีสมายฯ วิตฺถตายาติ ปชานิตพฺเพ วิสเย ปตฺถฏาย, น เอกเทเส วตฺตมานายฯ วิปุลายาติ โอฬาริกภูตายฯ มหานิทฺเทเส ปน ‘‘วิปุลาย วิตฺถตายา’’ติ (มหานิ. 27) อาคตํฯ สมนฺนาคโตติ ปุคฺคโลฯ อิติสทฺโท การณตฺเถ, อิมินา การเณน ปุคฺคลสฺส ภูริปญฺญาย สมนฺนาคตตฺตา ตสฺส ปญฺญา ภูริปญฺญา นามาติ ภูเต อตฺเถ รมตีติ อตฺโถฯ ภูริปญฺญสฺส ปญฺญา ภูริปญฺญปญฺญาติ วตฺตพฺเพ เอกสฺส ปญฺญาสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘ภูริปญฺญา’’ติ วุตฺตํฯ ภูริสมา ปญฺญาติ วา ภูริปญฺญาฯ อปิจาติ อญฺญปริยายทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ปญฺญายเมตนฺติ ปญฺญาย เอตํฯ อธิวจนนฺติ อธิกวจนํฯ ภูรีติ ภูเต อตฺเถ รมตีติ ภูริฯ

เมธาติ อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หิํสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเฐน วา เมธาฯ ปริณายิกาติ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สตฺตํ หิตปฏิปตฺติยํ สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ยาถาวลกฺขณปฏิเวเธ จ ปริเนตีติ ปริณายิกาฯ อิเมเหว อญฺญานิปิ ปญฺญาปริยายวจนานิ วุตฺตานิ โหนฺติฯ

ปญฺญาพาหุลฺลนฺติ ปญฺญา พหุลา อสฺสาติ ปญฺญาพหุโล, ตสฺส ภาโว ปญฺญาพาหุลฺลํฯ ตญฺจ พหุลํ ปวตฺตมานา ปญฺญา เอวฯ อิเธกจฺโจติอาทีสุ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา อริโย วาฯ ปญฺญา ครุกา อสฺสาติ ปญฺญาครุโกฯ ปญฺญา จริตํ ปวตฺตํ อสฺสาติ ปญฺญาจริโตฯ ปญฺญา อาสโย อสฺสาติ ปญฺญาสโยฯ ปญฺญาย อธิมุตฺโตติ ปญฺญาธิมุตฺโตฯ ปญฺญา เอว ธชภูตา อสฺสาติ ปญฺญาธโชฯ ปญฺญา เอว เกตุภูตา อสฺสาติ ปญฺญาเกตุฯ ปญฺญา เอว อธิปติ ปญฺญาธิปติ, ปญฺญาธิปติโต อาคตตฺตา ปญฺญาธิปเตยฺโยฯ ธมฺมสภาววิจินนํ พหุลมสฺสาติ วิจยพหุโลฯ นานปฺปกาเรน ธมฺมสภาววิจินนํ พหุลมสฺสาติ ปวิจยพหุโลฯ ปญฺญาย โอคาเหตฺวา ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส ขายนํ ปากฏกรณํ โอกฺขายนํ, โอกฺขายนํ พหุลมสฺสาติ โอกฺขายนพหุโลฯ ปญฺญาย ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส สมฺมา เปกฺขณา สมฺเปกฺขา, สมฺเปกฺขาย อยนํ ปวตฺตนํ สมฺเปกฺขายนํ, สมฺเปกฺขายนํ ธมฺโม ปกติ อสฺสาติ สมฺเปกฺขายนธมฺโมฯ ตํ ตํ ธมฺมํ วิภูตํ ปากฏํ กตฺวา วิหรตีติ วิภูตวิหารี, วิภูโต วิหาโร วา อสฺส อตฺถีติ วิภูตวิหารีฯ สา ปญฺญา จริตํ, ครุกา, พหุลา อสฺสาติ ตจฺจริโต ตคฺครุโก ตพฺพหุโลฯ ตสฺสํ ปญฺญายํ นินฺโน, โปโณ, ปพฺภาโร, อธิมุตฺโตติ ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโตฯ สา ปญฺญา อธิปติ ตทธิปติ, ตโต อาคโต ตทธิปเตยฺโยฯ ‘‘ปญฺญาครุโก’’ติอาทีนิ ‘‘กามํ เสวนฺตํเยว ชานาติ อยํ ปุคฺคโล กามครุโก’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. 1.113) วิย ปุริมชาติโต ปภุติ วุตฺตานิฯ ‘‘ตจฺจริโต’’ติอาทีนิ อิมิสฺสา ชาติยา วุตฺตานิฯ

สีฆปญฺญา จ ลหุปญฺญา จ หาสปญฺญา จ ชวนปญฺญา จ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาฯ ขิปฺปฏฺเฐน สีฆปญฺญาฯ ลหุกฏฺเฐน ลหุปญฺญาฯ หาสพหุลฏฺเฐน หาสปญฺญาฯ วิปสฺสนูปคสงฺขาเรสุ จ วิสงฺขาเร จ ชวนฏฺเฐน ชวนปญฺญาฯ สีฆํ สีฆนฺติ พหุนฺนํ สีลาทีนํ สงฺคหตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํฯ สีลานีติ จาริตฺตวาริตฺตวเสน ปญฺญตฺตานิ ปาติโมกฺขสํวรสีลานิฯ

อินฺทฺริยสํวรนฺติ จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ ราคปฏิฆปฺปเวสํ อกตฺวา สติกวาเฏน วารณํ ถกนํฯ โภชเน มตฺตญฺญุตนฺติ ปจฺจเวกฺขิตปริโภควเสน โภชเน ปมาณญฺญุภาวํฯ ชาคริยานุโยคนฺติ ทิวสสฺส ตีสุ โกฏฺฐาเสสุ, รตฺติยา ปฐมปจฺฉิมโกฏฺฐาเสสุ จ ชาครติ น นิทฺทายติ, สมณธมฺมเมว จ กโรตีติ ชาคโร, ชาครสฺส ภาโว, กมฺมํ วา ชาคริยํ, ชาคริยสฺส อนุโยโค ชาคริยานุโยโคฯ ตํ ชาคริยานุโยคํฯ สีลกฺขนฺธนฺติ เสกฺขํ อเสกฺขํ วา สีลกฺขนฺธํฯ เอวมิตเรปิ ขนฺธา เวทิตพฺพาฯ ปญฺญากฺขนฺธนฺติ มคฺคปญฺญญฺจ เสกฺขาเสกฺขานํ โลกิยปญฺญญฺจฯ วิมุตฺติกฺขนฺธนฺติ ผลวิมุตฺติํฯ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธนฺติ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ

หาสพหุโลติ มูลปทํฯ เวทพหุโลติ ตสฺสา เอว ปีติยา สมฺปยุตฺตโสมนสฺสเวทนาวเสน นิทฺเทสปทํฯ ตุฏฺฐิพหุโลติ นาติพลวปีติยา ตุฏฺฐาการวเสนฯ ปาโมชฺชพหุโลติ พลวปีติยา ปมุทิตภาววเสนฯ

[7] ยํ กิญฺจิ รูปนฺติอาทิ สมฺมสนญาณนิทฺเทเส วุตฺตตฺถํฯ ตุลยิตฺวาติ กลาปสมฺมสนวเสน ตุเลตฺวาฯ ตีรยิตฺวาติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาวเสน ตีรยิตฺวาฯ วิภาวยิตฺวาติ ภงฺคานุปสฺสนาทิวเสน ปากฏํ กตฺวาฯ วิภูตํ กตฺวาติ สงฺขารุเปกฺขานุโลมวเสน ผุฏํ กตฺวาฯ ติกฺขปญฺญา โลกุตฺตรา เอวฯ อุปฺปนฺนนฺติ สมถวิปสฺสนาวเสน วิกฺขมฺภนตทงฺควเสน ปหีนมฺปิ อริยมคฺเคน อสมูหตตฺตา อุปฺปตฺติธมฺมตํ อนตีตตาย อสมูหตุปฺปนฺนนฺติ วุจฺจติ, ตํ อิธ อธิปฺเปตํฯ นาธิวาเสตีติ สนฺตานํ อาโรเปตฺวา น วาเสติฯ ปชหตีติ สมุจฺเฉทวเสน ปชหติฯ วิโนเทตีติ ขิปติฯ พฺยนฺตีกโรตีติ วิคตนฺตํ กโรติฯ อนภาวํ คเมตีติ อนุ อภาวํ คเมติ, วิปสฺสนานุกฺกเมน อริยมคฺคํ ปตฺวา สมุจฺเฉทวเสเนว อภาวํ คมยตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ กามปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก กามวิตกฺโกฯ ‘‘อิเม สตฺตา มรนฺตู’’ติ ปเรสํ มรณปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโกฯ ‘‘อิเม สตฺตา วิหิํสียนฺตู’’ติ ปเรสํ วิหิํสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก วิหิํสาวิตกฺโกฯ ปาปเกติ ลามเกฯ อกุสเล ธมฺเมติ อโกสลฺลสมฺภูเต ธมฺเมฯ

นิพฺเพธิกปญฺญาติ นิพฺพิทาพหุลสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปนฺนมคฺคปญฺญา เอวฯ อุพฺเพคพหุโลติ ญาณภยวเสน ภยพหุโลฯ

อุตฺตาสพหุโลติ พลวภยพหุโล ฯ อิทํ ปุริมสฺเสว อตฺถวิวรณํฯ อุกฺกณฺฐนพหุโลติ สงฺขารโต อุทฺธํ วิสงฺขาราภิมุขตาย อุกฺกณฺฐนพหุโลฯ อนภิรติพหุโลติ อุกฺกณฺฐนวเสเนว อภิรติอภาวํ ทีเปติฯ อิทานิปิ ตมตฺถํ ทฺวีหิ วจเนหิ วิวรติฯ ตตฺถ พหิมุโขติ สงฺขารโต พหิภูตนิพฺพานาภิมุโขฯ น รมตีติ นาภิรมติฯ อนิพฺพิทฺธปุพฺพนฺติ อนมตคฺเค สํสาเร อนฺตํ ปาเปตฺวา อนิพฺพิทฺธปุพฺพํฯ อปฺปทาลิตปุพฺพนฺติ ตสฺเสว อตฺถวจนํ, อนฺตกรเณเนว อปทาลิตปุพฺพนฺติ อตฺโถฯ โลภกฺขนฺธนฺติ โลภราสิํ, โลภโกฏฺฐาสํ วาฯ อิมาหิ โสฬสหิ ปญฺญาหิ สมนฺนาคโตติ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน อรหาเยว วุตฺโตฯ อุปริ ‘‘เอโก เสกฺขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต’’ติ (ปฏิ. ม. 3.8) วุตฺตตฺตา โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโนปิ ลพฺภนฺติเยวฯ

2. ปุคฺคลวิเสสนิทฺเทสวณฺณนา

[8] ทฺเว ปุคฺคลาติอาทีหิ ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตปุคฺคลวิเสสปฏิปาฏิํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ปุพฺพโยโคติ อตีตชาตีสุ ปฏิสมฺภิทปฺปตฺติเหตุภูโต ปุญฺญปโยโคฯ เตนาติ เตน ปุพฺพโยคการเณนฯ เอวํ เสเสสุปิฯ อติเรโก โหตีติ อติริตฺโต โหติ, อติเรกโยคโต วา ‘‘อติเรโก’’ติ วุตฺโตฯ อธิโก โหตีติ อคฺโค โหติฯ วิเสโส โหตีติ วิสิฏฺโฐ โหติ, วิเสสโยคโต วา วิเสโสฯ ญาณํ ปภิชฺชตีติ ปฏิสมฺภิทาญาณปฺปเภทํ ปาปุณาติฯ

พหุสฺสุโตติ พุทฺธวจนวเสนฯ เทสนาพหุโลติ ธมฺมเทสนาวเสนฯ ครูปนิสฺสิโตติ ปญฺญาย อธิกํ ครุํ อุปนิสฺสิโตฯ วิหารพหุโลติ วิปสฺสนาวิหารพหุโล, ผลสมาปตฺติวิหารพหุโล วาฯ ปจฺจเวกฺขณาพหุโลติ วิปสฺสนาวิหาเร สติ วิปสฺสนาปจฺจเวกฺขณาพหุโล, ผลสมาปตฺติวิหาเร สติ ผลสมาปตฺติปจฺจเวกฺขณาพหุโลฯ เสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโตติ เสโข หุตฺวา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโตฯ เอวํ อเสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโตฯ สาวกปารมิปฺปตฺโตติ เอตฺถ มหาปญฺญานํ อคฺคสฺส มหาสาวกสฺส สตฺตสฏฺฐิยา สาวกญาณานํ ปารคมนํ ปารมี, สาวกสฺส ปารมี สาวกปารมี, ตํ สาวกปารมิํ ปตฺโตติ สาวกปารมิปฺปตฺโตฯ สาวกปารมิตาปฺปตฺโตติ วา ปาโฐฯ