สงฺขารวิปริณามลกฺขณสุญฺญานิ ปน อิตเรน อิตเรน อสมฺมิสฺสวเสน สภาคานิ, วิกฺขมฺภนาทีนิ ปญฺจ กุสลปกฺเขน สุญฺญตฺตา สภาคานิ, เอสนาทีนิ จตฺตาริ, ขนฺติอาทีนิ จ ตีณิ อกุสลปกฺเขน สุญฺญตฺตา สภาคานิ, เอกตฺตนานตฺตสุญฺญานิ อญฺญมญฺญปฏิปกฺขวเสน สภาคานิฯ

สพฺเพ ธมฺมา สมาเสน, ติธา ทฺเวธา ตเถกธา;

สุญฺญาติ สุญฺญตฺถวิทู, วณฺณยนฺตีธ สาสเนฯ

กถํ? สพฺเพ ตาว โลกิยา ธมฺมา ธุวสุภสุขอตฺตวิรหิตตฺตา ธุวสุภสุขอตฺตสุญฺญาฯ มคฺคผลธมฺมา ธุวสุขตฺตวิรหิตตฺตา ธุวสุขตฺตสุญฺญาฯ อนิจฺจตฺตาเยว สุเขน สุญฺญาฯ อนาสวตฺตา น สุเภน สุญฺญาฯ นิพฺพานธมฺโม อตฺตสฺเสว อภาวโต อตฺตสุญฺโญฯ โลกิยโลกุตฺตรา ปน สพฺเพปิ สงฺขตา ธมฺมา สตฺตสฺส กสฺสจิ อภาวโต สตฺตสุญฺญาฯ อสงฺขโต นิพฺพานธมฺโม เตสํ สงฺขารานมฺปิ อภาวโต สงฺขารสุญฺโญฯ สงฺขตาสงฺขตา ปน สพฺเพปิ ธมฺมา อตฺตสงฺขาตสฺส ปุคฺคลสฺส อภาวโต อตฺตสุญฺญาติฯ

สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคอฏฺฐกถาย

สุญฺญกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ยุคนทฺธวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ มชฺฌิมวคฺคสฺส อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ

(3) ปญฺญาวคฺโค

1. มหาปญฺญากถา

มหาปญฺญากถาวณฺณนา

[1] อิทานิ วิเสสโต ปญฺญาปทฏฺฐานภูตาย สุญฺญกถาย อนนฺตรํ กถิตาย ปญฺญากถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ อาทิโต ตาว สตฺตสุ อนุปสฺสนาสุ เอเกกมูลกา สตฺต ปญฺญา ปุจฺฉาปุพฺพงฺคมํ กตฺวา นิทฺทิฏฺฐา, ปุน สตฺตานุปสฺสนามูลกา เอเกกุตฺตรมูลกา จ ติสฺโส ปญฺญา ปุจฺฉํ อกตฺวาว นิทฺทิฏฺฐา, เอวมาทิโต ทสปญฺญาปาริปูรี นิทฺทิฏฺฐาฯ ตตฺถ อนิจฺจานุปสฺสนา ตาว ยสฺมา อนิจฺจโต ทิฏฺเฐสุ สงฺขาเรสุ ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺข’’นฺติ ทุกฺขโต จ ‘‘ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา’’ติ อนตฺตโต จ ชวติ, ตสฺมา สา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติฯ สา หิ สกวิสเยสุ ชวตีติ ชวนา, ชวนา จ สา ปญฺญา จาติ ชวนปญฺญาฯ ทุกฺขานุปสฺสนา สมาธินฺทฺริยนิสฺสิตตฺตา พลวตี หุตฺวา ปณิธิํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ, ตสฺมา นิพฺเพธิกปญฺญํ ปริปูเรติฯ สา หิ นิพฺพิชฺฌตีติ นิพฺเพธิกา, นิพฺเพธิกา จ สา ปญฺญา จาติ นิพฺเพธิกปญฺญาฯ อนตฺตานุปสฺสนา สุญฺญตาทสฺสเนน วุทฺธิปฺปตฺติยา มหตฺตปฺปตฺตตฺตา มหาปญฺญํ ปริปูเรติฯ สา หิ วุทฺธิปฺปตฺตตฺตา มหตี จ สา ปญฺญา จาติ มหาปญฺญาฯ นิพฺพิทานุปสฺสนา ยสฺมา ติสฺสนฺนํเยว อนุปสฺสนานํ ปุริมโตปิ อาเสวนาย พลปฺปตฺตาวตฺถตฺตา สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนสมตฺถา หุตฺวา ติกฺขา โหติ, ตสฺมา ติกฺขปญฺญํ ปริปูเรติฯ วิราคานุปสฺสนาปิ ยสฺมา ติสฺสนฺนํเยว อนุปสฺสนานํ ปุริมโตปิ อาเสวนาพลปฺปตฺตานํ วุทฺธตราวตฺถตฺตา สพฺพสงฺขาเรหิ วิรชฺชนสมตฺถา หุตฺวา วิปุลา โหติ, ตสฺมา วิปุลปญฺญํ ปริปูเรติฯ

นิโรธานุปสฺสนาปิ ยสฺมา ติสฺสนฺนํเยว อนุปสฺสนานํ ปุริมโตปิ อาเสวนาพลปฺปตฺตานํ วุทฺธตราวตฺถตฺตา วยลกฺขณวเสน สพฺพสงฺขารานํ นิโรธทสฺสนสมตฺถา หุตฺวา คมฺภีรา โหติ, ตสฺมา คมฺภีรปญฺญํ ปริปูเรติฯ นิโรโธ หิ อุตฺตานปญฺเญหิ อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐตฺตา คมฺภีโร, ตสฺมิํ คมฺภีเร คาธปฺปตฺตา ปญฺญาปิ คมฺภีราฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาปิ ยสฺมา ติสฺสนฺนํเยว อนุปสฺสนานํ ปุริมโตปิ อาเสวนาพลปฺปตฺตานํ วุทฺธตราวตฺถตฺตา วยลกฺขณวเสน สพฺพสงฺขารปฏินิสฺสชฺชนสมตฺถา หุตฺวา อสามนฺตา โหติ, วุทฺธิปริยนฺตปฺปตฺตตฺตา ฉหิ ปญฺญาหิ ทูเร โหตีติ อตฺโถฯ

ตสฺมา สยํ อสามนฺตตฺตา อสามนฺตปญฺญํ ปริปูเรติฯ สา หิ เหฏฺฐิมปญฺญาหิ ทูรตฺตา อสามนฺตา, อสมีปา วา ปญฺญาติ อสามนฺตปญฺญาฯ ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺตีติ ปณฺฑิตภาวํ ปริปูเรนฺติฯ ยสฺมา ยถาวุตฺตา สตฺต ปญฺญา ปริปุณฺณา ภาเวตฺวา ปณฺฑิตลกฺขณปฺปตฺโต สิขปฺปตฺตวุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาสงฺขาเตหิ สงฺขารุเปกฺขานุโลมโคตฺรภุญาเณหิ ปณฺฑิโต หุตฺวา ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต โหติ, ตสฺมา ‘‘ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ

อฏฺฐ ปญฺญาติ ปณฺฑิจฺจสงฺขาตาย ปญฺญาย สห สพฺพา อฏฺฐ ปญฺญาฯ ปุถุปญฺญํ ปริปูเรนฺตีติ ยสฺมา เตน ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต หุตฺวา โส ปณฺฑิโต โคตฺรภุญาณานนฺตรํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา โลกุตฺตรภาวปฺปตฺติยา โลกิยโต ปุถุภูตตฺตา วิสุํภูตตฺตา ปุถุปญฺญาติสงฺขาตํ มคฺคผลปญฺญํ ปาปุณาติ, ตสฺมา ‘‘อฏฺฐ ปญฺญา ปุถุปญฺญํ ปริปูเรนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ

อิมา นว ปญฺญาติอาทีสุ ตสฺเสว กเมน อธิคตมคฺคผลสฺส อริยปุคฺคลสฺส ปณีตโลกุตฺตรธมฺโมปโยเคน ปณีตจิตฺตสนฺตานตฺตา ปหฏฺฐากาเรเนว จ ปวตฺตมานจิตฺตสนฺตานสฺส ผลานนฺตรํ โอติณฺณภวงฺคโต วุฏฺฐิตสฺส มคฺคปจฺจเวกฺขณา, ตโต จ ภวงฺคํ โอตริตฺวา วุฏฺฐิตสฺส ผลปจฺจเวกฺขณา, อิมินาว นเยน ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณา, อวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณา, นิพฺพานปจฺจเวกฺขณาติ ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณา ปวตฺตนฺติฯ ตาสุ ปจฺจเวกฺขณาสุ มคฺคปจฺจเวกฺขณา ผลปจฺจเวกฺขณา จ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา โหติฯ กถํ? ‘‘ยํกิญฺจิ ปจฺจยสมฺภูตํ นิพฺพานํ ภาสิตตฺโถ วิปาโก กิริยาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อตฺโถ’’ติ อภิธมฺเม ปาฬิํ อนุคนฺตฺวา ตทฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ นิพฺพานสฺส จ อตฺถตฺตา ตทารมฺมณํ มคฺคผลญาณํ ‘‘อตฺเถสุ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 718; ปฏิ. ม. 1.110) วจนโต อตฺถปฏิสมฺภิทา โหติฯ ตสฺส อตฺถปฏิสมฺภิทาภูตสฺส มคฺคผลญาณสฺส ปจฺจเวกฺขณญาณํ ‘‘ญาเณสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’ติ วจนโต ปฏิภานปฏิสมฺภิทา โหติฯ สา จ ปจฺจเวกฺขณปญฺญา หาสากาเรน ปวตฺตมานจิตฺตสนฺตานสฺส หาสปญฺญา นาม โหติฯ ตสฺมา นว ปญฺญา หาสปญฺญํ ปริปูเรนฺตีติ จ หาสปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ จ วุตฺตํฯ สพฺพปฺปการาปิ ปญฺญา ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ปากฏกรณสงฺขาเตน ปญฺญาปนฏฺเฐน ปญฺญา, เตน เตน วา ปกาเรน ธมฺเม ชานาตีติ ปญฺญาฯ

ตสฺสาติ ตสฺส วุตฺตปฺปการสฺส อริยปุคฺคลสฺสฯ กรณตฺเถ สามิวจนํฯ อตฺถววตฺถานโตติ ยถาวุตฺตสฺส ปญฺจวิธสฺส อตฺถสฺส ววตฺถาปนวเสนฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ สมณกรณียกถายํ ‘‘เหตุผลํ นิพฺพานํ วจนตฺโถ อถ วิปากํ กิริยาติ อตฺเถ ปญฺจ ปเภเท ปฐมนฺตปเภทคตํ ญาณ’’นฺติฯ อธิคตา โหตีติ ปฏิลทฺธา โหติฯ สาเยว ปฏิลาภสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกตาฯ ปฏิลาภผสฺเสเนว ผสฺสิตา ปญฺญายฯ ธมฺมววตฺถานโตติ ‘‘โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ อริยมคฺโค ภาสิตํ กุสลํ อกุสลนฺติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺโม’’ติ อภิธมฺเม ปาฬิยานุสาเรน วุตฺตานํ ปญฺจนฺนํ ธมฺมานํ ววตฺถาปนวเสนฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ สมณกรณียกถายํ ‘‘เหตุ อริยมคฺโค วจนํ กุสลญฺจ อกุสลญฺจาติ ธมฺเม ปญฺจ ปเภเท ทุติยนฺตปเภทคตํ ญาณ’’นฺติฯ นิรุตฺติววตฺถานโตติ เตสํ เตสํ อตฺถธมฺมานํ อนุรูปนิรุตฺตีนํ ววตฺถาปนวเสนฯ ปฏิภานววตฺถานโตติ ปฏิภานสงฺขาตานํ ติณฺณํ ปฏิสมฺภิทาญาณานํ ววตฺถาปนวเสนฯ ตสฺสิมาติ นิคมนวจนเมตํฯ

[2] เอวํ สพฺพสงฺคาหกวเสน อนุปสฺสนานํ วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วตฺถุเภทวเสน ทสฺเสนฺโต รูเป อนิจฺจานุปสฺสนาติอาทิมาหฯ ตํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวฯ ปุน รูปาทีสุเยว อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนวเสน ชวนปญฺญํ ทสฺเสตุกาโม เกวลํ รูปาทิวเสน จ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนรูปาทิวเสน จ ปุจฺฉํ กตฺวา ปุจฺฉากเมเนว วิสฺสชฺชนํ อกาสิฯ ตตฺถ สุทฺธรูปาทิวิสฺสชฺชเนสุ ปฐมํ นิทฺทิฏฺฐา เอว ปญฺญา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนมูลเกสุ สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ เตสุ อตีตาทีสุ ชวนวเสน ชวนปญฺญาติ นิทฺทิฏฺฐาฯ

[3] ปุน อเนกสุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมํ ปญฺญาปเภทํ ทสฺเสตุกาโม ปฐมํ ตาว สุตฺตนฺเต อุทฺทิสิฯ ตตฺถ สปฺปุริสสํเสโวติ เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการานํ สปฺปุริสานํ ภชนํฯ สทฺธมฺมสฺสวนนฺติ เตสํ สปฺปุริสานํ สนฺติเก สีลาทิปฏิปตฺติทีปกสฺส สทฺธมฺมวจนสฺส สวนํฯ โยนิโสมนสิกาโรติ สุตานํ ธมฺมานํ อตฺถูปปริกฺขณวเสน อุปาเยน มนสิกาโรฯ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺตีติ โลกุตฺตรธมฺเม อนุคตสฺส สีลาทิปฏิปทาธมฺมสฺส ปฏิปชฺชนํฯ

ปญฺญาปฏิลาภาย ปญฺญาวุทฺธิยา ปญฺญาเวปุลฺลาย ปญฺญาพาหุลฺลายาติ อิมานิ จตฺตาริ ปญฺญาวเสน ภาววจนานิฯ เสสานิ ทฺวาทส ปุคฺคลวเสน ภาววจนานิฯ

1. โสฬสปญฺญานิทฺเทสวณฺณนา

[4] สุตฺตนฺตนิทฺเทเส ฉนฺนํ อภิญฺญาญาณานนฺติ อิทฺธิวิธทิพฺพโสตเจโตปริยปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุอาสวานํ ขยญาณานํฯ เตสตฺตตีนํ ญาณานนฺติ ญาณกถาย นิทฺทิฏฺฐานํ สาวกสาธารณานํ ญาณานํฯ สตฺตสตฺตตีนํ ญาณานนฺติ เอตฺถ –

‘‘สตฺตสตฺตริ โว, ภิกฺขเว, ญาณวตฺถูนิ เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามีติฯ กตมานิ, ภิกฺขเว, สตฺตสตฺตริ ญาณวตฺถูนิ? ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํฯ ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ญาณํฯ ภวปจฺจยา ชาตีติ ญาณํ…เป.… อุปาทานปจฺจยา ภโวติ ญาณํ… ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ ญาณํ… เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ ญาณํ… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ ญาณํ… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ ญาณํ… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ ญาณํ… วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ ญาณํ… สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติ ญาณํ… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ญาณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ ญาณํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ญาณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ ญาณํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ญาณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ ญาณํฯ ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ญาณํฯ อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตสตฺตริ ญาณวตฺถูนี’’ติ (สํ. นิ. 2.34) –