เมนู

เตน อาสวา ขีณาติ เตน โลกิยโลกุตฺตเรน ญาเณน อาสวา ขีณาติ ตํ ญาณํ ขีณาสวพลํ ฯ โลกิเยนาปิ หิ ญาเณน อาสวา ขีณา นาม วิปสฺสนาย อภาเว โลกุตฺตรมคฺคาภาวโตฯ เอวํ ขีณาสวสฺส พลนฺติ ขีณาสวพลํฯ ตสฺส อิชฺฌตีติ อิทฺธิพลนฺติ ตสฺส อิทฺธิมโต อิชฺฌตีติ อิทฺธิเยว พลํ อิทฺธิพลํฯ อปฺปเมยฺยฏฺเฐนาติ ยสฺมา สาวกา ฐานาฏฺฐานาทีนิ เอกเทเสน ชานนฺติ, สพฺพากาเรน ปชานนํเยว สนฺธาย ‘‘ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ ตีสุ วิชฺชาสุ ‘‘ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ น วุตฺตํ, อญฺญตฺถ ปน วุตฺตตฺตา ตาสุปิ วุตฺตเมว โหติฯ อญฺญตฺถาติ เสเสสุ สตฺตสุ ญาณพเลสุ จ อภิธมฺเม (วิภ. 760) จ ทสสุปิ พเลสุฯ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ ปน สพฺพถาปิ สาวเกหิ อสาธารณเมวฯ ตสฺมา ทสปิ พลานิ สาวเกหิ อสาธารณานีติฯ อธิมตฺตฏฺเฐน อตุลิยฏฺเฐน อปฺปเมยฺยานิ, ตสฺมาเยว จ ‘‘อปฺปเมยฺยฏฺเฐน ตถาคตพล’’นฺติ วุตฺตนฺติฯ

พลกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สุญฺญกถา

สุญฺญกถาวณฺณนา

[46] อิทานิ โลกุตฺตรพลปริโยสานาย พลกถาย อนนฺตรํ กถิตาย โลกุตฺตรสุญฺญตาปริโยสานาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย สุญฺญตากถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ สุตฺตนฺเต ตาว อถาติ วจโนปาทาเน นิปาโตฯ เอเตน อายสฺมาติอาทิวจนสฺส อุปาทานํ กตํ โหติฯ โขติ ปทปูรณตฺเถ นิปาโตฯ เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํฯ ตสฺมา ยตฺถ ภควา, ตตฺถ อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เยน วา การเณน ภควา เทวมนุสฺเสหิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, เตเนว การเณน อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เกน จ การเณน ภควา อุปสงฺกมิตพฺโพ? นานปฺปการคุณวิเสสาธิคมาธิปฺปาเยน, สาทุผลูปโภคาธิปฺปาเยน ทิชคเณหิ นิจฺจผลิตมหารุกฺโข วิย, เตน การเณน อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อุปสงฺกมีติ จ คโตติ วุตฺตํ โหติฯ อุปสงฺกมิตฺวาติ อุปสงฺกมนปริโยสานทีปนํฯ อถ วา เอวญฺจ คโต ตโต อาสนฺนตรํ ฐานํ ภควโต สมีปสงฺขาตํ คนฺตฺวาติปิ วุตฺตํ โหติฯ

อภิวาเทตฺวาติ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวาฯ อิทานิ เยนฏฺเฐน โลเก อคฺคปุคฺคลสฺส อุปฏฺฐานํ อาคโต, ตํ ปุจฺฉิตุกาโม ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลิํ สิรสิ ปติฏฺฐเปตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตนฺติ จ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.70) วิยฯ ตสฺมา ยถา นิสินฺโน เอกมนฺตํ นิสินฺโน โหติ, ตถา นิสีทีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ อุปโยควจนํฯ นิสีทีติ นิสชฺชํ กปฺเปสิฯ ปณฺฑิตา หิ เทวมนุสฺสา ครุฏฺฐานียํ อุปสงฺกมิตฺวา อาสนกุสลตาย เอกมนฺตํ นิสีทนฺติ, อยญฺจ เถโร เตสํ อญฺญตโร, ตสฺมา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ

กถํ นิสินฺโน ปน เอกมนฺตํ นิสินฺโน โหตีติ? ฉ นิสชฺชโทเส วชฺเชตฺวาฯ เสยฺยถิทํ – อติทูรํ อจฺจาสนฺนํ อุปริวาตํ อุนฺนตปฺปเทสํ อติสมฺมุขํ อติปจฺฉาติฯ อติทูเร นิสินฺโน หิ สเจ กเถตุกาโม โหติ, อุจฺจาสทฺเทน กเถตพฺพํ โหติฯ อจฺจาสนฺเน นิสินฺโน สงฺฆฏฺฏนํ กโรติฯ อุปริวาเต นิสินฺโน สรีรคนฺเธน พาธติฯ อุนฺนตปฺปเทเส นิสินฺโน อคารวํ ปกาเสติฯ อติสมฺมุขา นิสินฺโน สเจ ทฏฺฐุกาโม โหติ, จกฺขุนา จกฺขุํ อาหจฺจ ทฏฺฐพฺพํ โหติฯ อติปจฺฉา นิสินฺโน สเจ ทฏฺฐุกาโม โหติ, คีวํ ปสาเรตฺวา ทฏฺฐพฺพํ โหติฯ ตสฺมา อยมฺปิ เอเต ฉ นิสชฺชโทเส วชฺเชตฺวา นิสีทิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอกมนฺตํ นิสีที’’ติฯ เอตทโวจาติ เอตํ อโวจฯ

สุญฺโญ โลโก สุญฺโญ โลโกติ, ภนฺเต, วุจฺจตีติ อิมสฺมิํ สาสเน ปฏิปนฺเนหิ เตหิ เตหิ ภิกฺขูหิ ‘‘สุญฺโญ โลโก สุญฺโญ โลโก’’ติ กถียตีติ อตฺโถฯ ตหิํ ตหิํ ตาทิสานํ วจนานํ พหุกตฺตา เตสํ สพฺเพสํ สงฺคณฺหนตฺถํ อาเมฑิตวจนํ กตํฯ เอวญฺหิ วุตฺเต สพฺพานิ ตานิ วจนานิ สงฺคหิตานิ โหนฺติฯ กิตฺตาวตาติ กิตฺตเกน ปริมาเณนฯ นุ-อิติ สํสยตฺเถ นิปาโตฯ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาติ ‘‘การโก เวทโก สยํวสี’’ติ เอวํ โลกปริกปฺปิเตน อตฺตนา จ อตฺตาภาวโตเยว อตฺตโน สนฺตเกน ปริกฺขาเรน จ สุญฺญํฯ สพฺพํ จกฺขาทิ โลกิยํ ธมฺมชาตํ, ตํเยว ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโก นามฯ ยสฺมา จ อตฺตา จ เอตฺถ นตฺถิ, อตฺตนิยญฺจ เอตฺถ นตฺถิ, ตสฺมา สุญฺโญ โลโกติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ

โลกุตฺตโรปิ จ ธมฺโม อตฺตตฺตนิเยหิ สุญฺโญ เอว, ปุจฺฉานุรูเปน ปน โลกิโยว ธมฺโม วุตฺโตฯ สุญฺโญติ จ ธมฺโม นตฺถีติ วุตฺตํ น โหติ, ตสฺมิํ ธมฺเม อตฺตตฺตนิยสารสฺส นตฺถิภาโว วุตฺโต โหติฯ โลเก จ ‘‘สุญฺญํ ฆรํ, สุญฺโญ ฆโฏ’’ติ วุตฺเต ฆรสฺส ฆฏสฺส จ นตฺถิภาโว วุตฺโต น โหติ, ตสฺมิํ ฆเร ฆเฏ จ อญฺญสฺส นตฺถิภาโว วุตฺโต โหติฯ ภควตา จ ‘‘อิติ ยญฺหิ โข ตตฺถ น โหติ, เตน ตํ สุญฺญํ สมนุปสฺสติฯ ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺฐํ โหติ, ตํ สนฺตํ อิทมตฺถีติ ปชานาตี’’ติ อยเมว อตฺโถ วุตฺโตฯ ตถา ญายคนฺเถ จ สทฺทคนฺเถ จ อยเมว อตฺโถฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺตนฺเต อนตฺตลกฺขณเมว กถิตํฯ

[47] สุตฺตนฺตนิทฺเทเส สุญฺญสุญฺญนฺติอาทีนิ ปญฺจวีสติ มาติกาปทานิ สุญฺญสมฺพนฺเธน อุทฺทิสิตฺวา เตสํ นิทฺเทโส กโตฯ ตตฺถ มาติกาย ตาว สุญฺญสงฺขาตํ สุญฺญํ, น อญฺเญน อุปปเทน วิเสสิตนฺติ สุญฺญสุญฺญํฯ อสุกนฺติ อนิทฺทิฏฺฐตฺตา เจตฺถ สุญฺญตฺตเมว วา อเปกฺขิตฺวา นปุํสกวจนํ กตํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ สงฺขาโรเยว เสสสงฺขาเรหิ สุญฺโญติ สงฺขารสุญฺญํฯ ชราภงฺควเสน วิรูโป ปริณาโม วิปริณาโม, เตน วิปริณาเมน สุญฺญํ วิปริณามสุญฺญํฯ อคฺคญฺจ ตํ อตฺตตฺตนิเยหิ, สพฺพสงฺขาเรหิ วา สุญฺญญฺจาติ อคฺคสุญฺญํฯ ลกฺขณเมว เสสลกฺขเณหิ สุญฺญนฺติ ลกฺขณสุญฺญํฯ เนกฺขมฺมาทินา วิกฺขมฺภเนน สุญฺญํฯ วิกฺขมฺภนสุญฺญํฯ ตทงฺคสุญฺญาทีสุปิ จตูสุ เอเสว นโยฯ อชฺฌตฺตญฺจ ตํ อตฺตตฺตนิยาทีหิ สุญฺญญฺจาติ อชฺฌตฺตสุญฺญํฯ พหิทฺธา จ ตํ อตฺตตฺตนิยาทีหิ สุญฺญญฺจาติ พหิทฺธาสุญฺญํฯ ตทุภยํ อตฺตตฺตนิยาทีหิ สุญฺญนฺติ ทุภโตสุญฺญํฯ สมาโน ภาโค เอตสฺสาติ สภาคํ, สภาคญฺจ ตํ อตฺตตฺตนิยาทีหิ สุญฺญญฺจาติ สภาคสุญฺญํ, สทิสสุญฺญนฺติ อตฺโถฯ วิคตํ สภาคํ วิสภาคํ, วิสภาคญฺจ ตํ อตฺตตฺตนิยาทีหิ สุญฺญญฺจาติ วิสภาคสุญฺญํ, วิสทิสสุญฺญนฺติ อตฺโถฯ เกสุจิ โปตฺถเกสุ สภาคสุญฺญํ วิสภาคสุญฺญํ นิสฺสรณสุญฺญานนฺตรํ ลิขิตํฯ เนกฺขมฺมาทิเอสนา กามจฺฉนฺทาทินา สุญฺญาติ เอสนาสุญฺญํฯ ปริคฺคหสุญฺญาทีสุ ตีสุปิ เอเสว นโยฯ เอการมฺมเณ ปติฏฺฐิตตฺตา นานารมฺมณวิกฺเขปาภาวโต เอกตฺตญฺจ ตํ นานตฺเตน สุญฺญญฺจาติ เอกตฺตสุญฺญํ

ตพฺพิปรีเตน นานตฺตญฺจ ตํ เอกตฺเตน สุญฺญญฺจาติ นานตฺตสุญฺญํฯ เนกฺขมฺมาทิขนฺติ กามจฺฉนฺทาทินา สุญฺญาติ ขนฺติสุญฺญํฯ อธิฏฺฐานสุญฺเญ ปริโยคาหนสุญฺเญ จ เอเสว นโยฯ ปริโยคหนสุญฺญนฺติปิ ปาโฐฯ สมฺปชานสฺสาติ สมฺปชญฺเญน สมนฺนาคตสฺส ปรินิพฺพายนฺตสฺส อรหโตฯ ปวตฺตปริยาทานนฺติ อนุปาทาปรินิพฺพานํฯ สพฺพสุญฺญตานนฺติ สพฺพสุญฺญานํฯ ปรมตฺถสุญฺญนฺติ สพฺพสงฺขาราภาวโต อุตฺตมตฺถภูตํ สุญฺญํฯ

[48] มาติกานิทฺเทเส นิจฺเจน วาติ ภงฺคํ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตมานสฺส กสฺสจิ นิจฺจสฺส อภาวโต นิจฺเจน จ สุญฺญํฯ ธุเวน วาติ วิชฺชมานกาเลปิ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย ถิรสฺส กสฺสจิ อภาวโต ธุเวน จ สุญฺญํฯ สสฺสเตน วาติ อพฺโพจฺฉินฺนสฺส สพฺพกาเล วิชฺชมานสฺส กสฺสจิ อภาวโต สสฺสเตน จ สุญฺญํฯ อวิปริณามธมฺเมน วาติ ชราภงฺควเสน อวิปริณามปกติกสฺส กสฺสจิ อภาวโต อวิปริณามธมฺเมน จ สุญฺญํฯ สุตฺตนฺเต อตฺตสุญฺญตาย เอว วุตฺตายปิ นิจฺจสุญฺญตญฺจ สุขสุญฺญตญฺจ ทสฺเสตุํ อิธ นิจฺเจน วาติอาทีนิปิ วุตฺตานิฯ อนิจฺจสฺเสว หิ ปีฬาโยเคน ทุกฺขตฺตา นิจฺจสุญฺญตาย วุตฺตาย สุขสุญฺญตาปิ วุตฺตาว โหติฯ รูปาทโย ปเนตฺถ ฉ วิสยา, จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ฉ วิญฺญาณานิ, จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ฉ ผสฺสา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนาทโย ฉ เวทนา ฉ สงฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ

ปุญฺญาภิสงฺขาโรติอาทีสุ ปุนาติ อตฺตโน การกํ, ปูเรติ จสฺส อชฺฌาสยํ, ปุชฺชญฺจ ภวํ นิพฺพตฺเตตีติ ปุญฺญํ, อภิสงฺขโรติ วิปากํ กฏตฺตารูปญฺจาติ อภิสงฺขาโร, ปุญฺญํ อภิสงฺขาโร ปุญฺญาภิสงฺขาโรฯ ปุญฺญปฏิปกฺขโต อปุญฺญํ อภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโรฯ น อิญฺชํ อเนญฺชํ, อเนญฺชํ ภวํ อภิสงฺขโรตีติ อาเนญฺชาภิสงฺขาโรฯ ปุญฺญาภิสงฺขาโร ทานสีลภาวนาวเสน ปวตฺตา อฏฺฐ กามาวจรกุสลเจตนา, ภาวนาวเสเนว ปวตฺตา ปญฺจ รูปาวจรกุสลเจตนาติ เตรส เจตนา โหนฺติ, อปุญฺญาภิสงฺขาโร ปาณาติปาตาทิวเสน ปวตฺตา ทฺวาทส อกุสลเจตนา, อาเนญฺชาภิสงฺขาโร ภาวนาวเสเนว ปวตฺตา จตสฺโส อรูปาวจรเจตนาติ ตโยปิ สงฺขารา เอกูนติํส เจตนา โหนฺติฯ กายสงฺขาโรติอาทีสุ กายโต วา ปวตฺโต, กายสฺส วา สงฺขาโรติ กายสงฺขาโรฯ วจีสงฺขารจิตฺตสงฺขาเรสุปิ เอเสว นโยฯ

อยํ ติโก กมฺมายูหนกฺขเณ ปุญฺญาภิสงฺขาราทีนํ ทฺวารโต ปวตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺโตฯ กายวิญฺญตฺติํ สมุฏฺฐาเปตฺวา หิ กายทฺวารโต ปวตฺตา อฏฺฐ กามาวจรกุสลเจตนา, ทฺวาทส อกุสลเจตนา, อภิญฺญาเจตนา จาติ เอกวีสติ เจตนา กายสงฺขาโร นาม, ตา เอว จ วจีวิญฺญตฺติํ สมุฏฺฐาเปตฺวา วจีทฺวารโต ปวตฺตา วจีสงฺขาโร นาม, มโนทฺวาเร ปวตฺตา ปน สพฺพาปิ เอกูนติํส เจตนา จิตฺตสงฺขาโร นามฯ อตีตา สงฺขาราติอาทีสุ สพฺเพปิ สงฺขตธมฺมา สกกฺขณํ ปตฺวา นิรุทฺธา อตีตา สงฺขารา, สกกฺขณํ อปฺปตฺตา อนาคตา สงฺขารา, สกกฺขณํ ปตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนา สงฺขาราติฯ

วิปริณามสุญฺเญ ปจฺจุปฺปนฺนํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส ตสฺส วิปริณาโม สุเขน วตฺตุํ สกฺกาติ ปฐมํ ปจฺจุปฺปนฺนธมฺมา ทสฺสิตาฯ ตตฺถ ชาตํ รูปนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํฯ สภาเวน สุญฺญนฺติ เอตฺถ สยํ ภาโว สภาโว, สยเมว อุปฺปาโทติ อตฺโถฯ สโต วา ภาโว สภาโว, อตฺตโตเยว อุปฺปาโทติ อตฺโถฯ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตฺตา ปจฺจยํ วินา สยเมว ภาโว, อตฺตโต เอว วา ภาโว เอตสฺมิํ นตฺถีติ สภาเวน สุญฺญํ, สยเมว ภาเวน, อตฺตโต เอว วา ภาเวน สุญฺญนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา สกสฺส ภาโว สภาโวฯ ปถวีธาตุอาทีสุ หิ อเนเกสุ รูปารูปธมฺเมสุ เอเกโก ธมฺโม ปรํ อุปาทาย สโก นามฯ ภาโวติ จ ธมฺมปริยายวจนเมตํฯ เอกสฺส จ ธมฺมสฺส อญฺโญ ภาวสงฺขาโต ธมฺโม นตฺถิ, ตสฺมา สกสฺส อญฺเญน ภาเวน สุญฺญํ, สโก อญฺเญน ภาเวน สุญฺโญติ อตฺโถฯ เตน เอกสฺส ธมฺมสฺส เอกสภาวตา วุตฺตา โหติฯ อถ วา สภาเวน สุญฺญนฺติ สุญฺญสภาเวเนว สุญฺญํฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? สุญฺญสุญฺญตาย เอว สุญฺญํ, น อญฺญาหิ ปริยายสุญฺญตาหิ สุญฺญนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

สเจ ปน เกจิ วเทยฺยุํ ‘‘สโก ภาโว สภาโว, เตน สภาเวน สุญฺญ’’นฺติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ภาโวติ ธมฺโม, โส ปรํ อุปาทาย สปเทน วิเสสิโต สภาโว นาม โหติฯ ธมฺมสฺส กสฺสจิ อวิชฺชมานตฺตา ‘‘ชาตํ รูปํ สภาเวน สุญฺญ’’นฺติ รูปสฺส อวิชฺชมานตา วุตฺตา โหตีติฯ เอวํ สติ ‘‘ชาตํ รูป’’นฺติวจเนน วิรุชฺฌติฯ น หิ อุปฺปาทรหิตํ ชาตํ นาม โหติฯ

นิพฺพานญฺหิ อุปฺปาทรหิตํ, ตํ ชาตํ นาม น โหติ, ชาติชรามรณานิ จ อุปฺปาทรหิตานิ ชาตานิ นาม น โหนฺติฯ เตเนเวตฺถ ‘‘ชาตา ชาติ สภาเวน สุญฺญา , ชาตํ ชรามรณํ สภาเวน สุญฺญ’’นฺติ เอวํ อนุทฺธริตฺวา ภวเมว อวสานํ กตฺวา นิทฺทิฏฺฐํฯ ยทิ อุปฺปาทรหิตสฺสาปิ ‘‘ชาต’’นฺติวจนํ ยุชฺเชยฺย, ‘‘ชาตา ชาติ, ชาตํ ชรามรณ’’นฺติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺยฯ ยสฺมา อุปฺปาทรหิเตสุ ชาติชรามรเณสุ ‘‘ชาต’’นฺติวจนํ น วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘สภาเวน สุญฺญํ อวิชฺชมาน’’นฺติ วจนํ อวิชฺชมานสฺส อุปฺปาทรหิตตฺตา ‘‘ชาต’’นฺติวจเนน วิรุชฺฌติฯ อวิชฺชมานสฺส จ ‘‘สุญฺญ’’นฺติวจนํ เหฏฺฐา วุตฺเตน โลกวจเนน จ ภควโต วจเนน จ ญายสทฺทคนฺถวจเนน จ วิรุชฺฌติ, อเนกาหิ จ ยุตฺตีหิ วิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ วจนํ กจวรมิว ฉฑฺฑิตพฺพํฯ ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ, อหมฺปิ ตํ อตฺถีติ วทามิฯ ยํ, ภิกฺขเว, นตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ, อหมฺปิ ตํ นตฺถีติ วทามิฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ, ยมหํ อตฺถีติ วทามิ? รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ, อหมฺปิ ตํ อตฺถีติ วทามี’’ติอาทีหิ (สํ. นิ. 3.94) อเนเกหิ พุทฺธวจนปฺปมาเณหิ อเนกาหิ จ ยุตฺตีหิ ธมฺมา สกกฺขเณ วิชฺชมานา เอวาติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

วิคตํ รูปนฺติ อุปฺปชฺชิตฺวา ภงฺคํ ปตฺวา นิรุทฺธํ อตีตํ รูปํฯ วิปริณตญฺเจว สุญฺญญฺจาติ ชราภงฺควเสน วิรูปํ ปริณามํ ปตฺตญฺจ วตฺตมานสฺเสว วิปริณามสพฺภาวโต อตีตสฺส วิปริณามาภาวโต เตน วิปริณาเมน สุญฺญญฺจาติ อตฺโถฯ ชาตา เวทนาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ชาติชรามรณํ ปน อนิปฺผนฺนตฺตา สกภาเวน อนุปลพฺภนียโต อิธ น ยุชฺชติ, ตสฺมา ‘‘ชาตา ชาติ, ชาตํ ชรามรณ’’นฺติอาทิเก ทฺเว นเย ปหาย ภวาทิกเมว นยํ ปริโยสานํ กตฺวา ฐปิตํฯ

อคฺคนฺติ อคฺเค ภวํฯ เสฏฺฐนฺติ อติวิย ปสํสนียํฯ วิสิฏฺฐนฺติ อติสยภูตํฯ วิเสฏฺฐนฺติปิ ปาโฐฯ ติธาปิ ปสตฺถํ นิพฺพานํ สมฺมาปฏิปทาย ปฏิปชฺชิตพฺพโต ปทํ นามฯ ยทิทนฺติ ยํ อิทํฯ อิทานิ วตฺตพฺพํ นิพฺพานํ นิทสฺเสติฯ

ยสฺมา นิพฺพานํ อาคมฺม สพฺพสงฺขารานํ สมโถ โหติ, ขนฺธูปธิกิเลสูปธิอภิสงฺขารูปธิกามคุณูปธิสงฺขาตานํ อุปธีนํ ปฏินิสฺสคฺโค โหติ, ตณฺหานํ ขโย วิราโค นิโรโธ จ โหติ, ตสฺมา สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธติ วุจฺจติฯ นิพฺพานนฺติ สภาวลกฺขเณน นิคมิตํฯ

ลกฺขเณสุ หิ ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, พาลสฺส พาลลกฺขณานิ พาลนิมิตฺตานิ พาลาปทานานิฯ กตมานิ ตีณิ? อิธ, ภิกฺขเว, พาโล ทุจฺจินฺติตจินฺตี จ โหติ ทุพฺภาสิตภาสี จ ทุกฺกฏกมฺมการี จฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ พาลสฺส พาลลกฺขณานิ พาลนิมิตฺตานิ พาลาปทานานี’’ติ (อ. นิ. 3.3; ม. นิ. 3.246) วุตฺตํฯ ปณฺฑิเตหิ พาลสฺส พาโลติ สลฺลกฺขณโต ติวิธํ พาลลกฺขณํฯ ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตสฺส ปณฺฑิตลกฺขณานิ ปณฺฑิตนิมิตฺตานิ ปณฺฑิตาปทานานิฯ กตมานิ ตีณิ? อิธ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต สุจินฺติตจินฺตี จ โหติ สุภาสิตภาสี จ สุกตกมฺมการี จฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ ปณฺฑิตสฺส ปณฺฑิตลกฺขณานิ ปณฺฑิตนิมิตฺตานิ ปณฺฑิตาปทานานี’’ติ (อ. นิ. 3.3; ม. นิ. 3.253) วุตฺตํฯ ปณฺฑิเตหิ ปณฺฑิตสฺส ปณฺฑิโตติ สลฺลกฺขณโต ติวิธํ ปณฺฑิตลกฺขณํ

‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิฯ กตมานิ ตีณิ? อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย ปญฺญายติ, ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานี’’ติ (อ. นิ. 3.47-48) วุตฺตํฯ อุปฺปาโท เอว สงฺขตมิติ ลกฺขณนฺติ สงฺขตลกฺขณํฯ เอวมิตรทฺวเยปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิมินา อุปฺปาทกฺขเณ เสสทฺวินฺนํ, ฐิติกฺขเณ เสสทฺวินฺนํ, ภงฺคกฺขเณ จ เสสทฺวินฺนํ อภาโว ทสฺสิโตฯ ยํ ปเนตฺถ เปยฺยาลมุเขน ชาติยา จ ชรามรณสฺส จ อุปฺปาทาทิลกฺขณํ วุตฺตํ, ตํ วิปริณามสุญฺญตาย ชาติชรามรณานิ หิตฺวา ภวปริโยสานสฺเสว นยสฺส วจเนน จ อุปฺปาทาทีนํ อุปฺปาทาทิอวจนสมเยน จ วิรุชฺฌติฯ ลกฺขณโสเต ปติตตฺตา ปน โสตปติตํ กตฺวา ลิขิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยถา จ อภิธมฺเม (ธ. ส. 562-565) อเหตุกวิปากมโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ สงฺคหวาเร ลพฺภมานมฺปิ ฌานงฺคํ ปญฺจวิญฺญาณโสเต ปติตฺวา คตนฺติ น อุทฺธฏนฺติ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ โสตปติตตา เวทิตพฺพาฯ อถ วา ชาติชรามรณวนฺตานํ สงฺขารานํ อุปฺปาทาทโย ‘‘ชาติชรามรณํ อนิจฺจโต’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. 1.73; 2.4) วิย เตสํ วิย กตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท วิกฺขมฺภิโต เจว สุญฺโญ จาติ กามจฺฉนฺโท เนกฺขมฺเมน วิกฺขมฺภิโต เจว เนกฺขมฺมสฺส ตตฺถ อภาวโต เตเนว วิกฺขมฺภนสงฺขาเตน เนกฺขมฺเมน สุญฺโญ จฯ เอวํ เสเสสุปิ โยชนา กาตพฺพาฯ ตทงฺคปฺปหานสมุจฺเฉทปฺปหาเนสุปิ เจตฺถ ตทงฺควเสน จ สมุจฺเฉทวเสน จ ปหีนํ ทูรีกตเมว โหตีติ อิมินา ทูรีกรณฏฺเฐน วิกฺขมฺภนํ วุตฺตํฯ

เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท ตทงฺคสุญฺโญติ เนกฺขมฺเมน ปหีโน กามจฺฉนฺโท เตน เนกฺขมฺมสงฺขาเตน องฺเคน สุญฺโญฯ อถ วา โย โกจิ กามจฺฉนฺโท เนกฺขมฺมสฺส ตตฺถ อภาวโต เนกฺขมฺเมน เตน องฺเคน สุญฺโญฯ เอวํ เสเสสุปิ โยชนา กาตพฺพาฯ ตสฺส ตสฺส องฺคสฺส ตตฺถ ตตฺถ อภาวมตฺเตเนว เจตฺถ อุปจารปฺปนาฌานวเสน จ วิปสฺสนาวเสน จ ตทงฺคสุญฺญตา นิทฺทิฏฺฐาฯ ปหานทีปกสฺส วจนสฺส อภาเวน ปน วิวฏฺฏนานุปสฺสนํเยว ปริโยสานํ กตฺวา วิปสฺสนา นิทฺทิฏฺฐา, จตฺตาโร มคฺคา น นิทฺทิฏฺฐาฯ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท สมุจฺฉินฺโน เจว สุญฺโญ จาติอาทีสุ วิกฺขมฺภเน วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตทงฺควิกฺขมฺภนวเสน ปหีนานิปิ เจตฺถ สมุทาจาราภาวโต สมุจฺฉินฺนานิ นาม โหนฺตีติ อิมินา ปริยาเยน สมุจฺเฉโท วุตฺโต, ตํตํสมุจฺเฉทกิจฺจสาธนวเสน วา มคฺคสมฺปยุตฺตเนกฺขมฺมาทิวเสน วุตฺตนฺติปิ เวทิตพฺพํฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณสุญฺเญสุ จ อิธ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปหาเนสุ ปเนตฺถ ปฏิปฺปสฺสทฺธิมตฺตตฺตํ นิสฺสฏมตฺตตฺตญฺจ คเหตฺวา วุตฺตํฯ ปญฺจสุปิ เอเตสุ สุญฺเญสุ เนกฺขมฺมาทีนิเยว วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณนาเมน วุตฺตานิฯ อชฺฌตฺตนฺติ อชฺฌตฺตภูตํฯ พหิทฺธาติ พหิทฺธาภูตํฯ ทุภโตสุญฺญนฺติ อุภยสุญฺญํฯ ปจฺจตฺตาทีสุปิ หิ โต-อิติวจนํ โหติเยวฯ

ฉ อชฺฌตฺติกายตนาทีนิ ฉอชฺฌตฺติกายตนาทีนํ ภาเวน สภาคานิฯ ปเรหิ วิสภาคานิฯ วิญฺญาณกายาติอาทีสุ เจตฺถ กายวจเนน วิญฺญาณาทีนิเยว วุตฺตานิฯ เนกฺขมฺเมสนาทีสุ เนกฺขมฺมาทีนิเยว ตทตฺถิเกหิ วิญฺญูหิ เอสียนฺตีติ เอสนาฯ

อถ วา ปุพฺพภาเค เนกฺขมฺมาทีนํ เอสนาปิ กามจฺฉนฺทาทีหิ สุญฺญา, กิํ ปน เนกฺขมฺมาทีนีติปิ วุตฺตํ โหติ? ปริคฺคหาทีสุ เนกฺขมฺมาทีนิเยว ปุพฺพภาเค เอสิตานิ อปรภาเค ปริคฺคยฺหนฺตีติ ปริคฺคโหติ, ปริคฺคหิตานิ ปตฺติวเสน ปฏิลพฺภนฺตีติ ปฏิลาโภติ, ปฏิลทฺธานิ ญาณวเสน ปฏิวิชฺฌียนฺตีติ ปฏิเวโธติ จ วุตฺตานิฯ เอกตฺตสุญฺญญฺจ นานตฺตสุญฺญญฺจ สกิํเยว ปุจฺฉิตฺวา เอกตฺตสุญฺญํ วิสฺสชฺเชตฺวา นานตฺตสุญฺญํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว สกิํ นิคมนํ กตํฯ กสฺมา น วิสฺสชฺชิตนฺติ เจ? วุตฺตปริยาเยเนเวตฺถ โยชนา ญายตีติ น วิสฺสชฺชิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อยํ ปเนตฺถ โยชนา – เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํ, กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ, กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ, เนกฺขมฺเมกตฺเตน สุญฺญนฺติฯ เอวํ เสเสสุปิ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

ขนฺติอาทีสุ เนกฺขมฺมาทีนิเยว ขมนโต รุจฺจนโต ขนฺตีติ, โรจิตานิเยว ปวิสิตฺวา ติฏฺฐนโต อธิฏฺฐานนฺติ, ปวิสิตฺวา ฐิตานํ ยถารุจิเมว เสวนโต ปริโยคาหนนฺติ จ วุตฺตานิฯ อิธ สมฺปชาโนติอาทิโก ปรมตฺถสุญฺญนิทฺเทโส ปรินิพฺพานญาณนิทฺเทเส วณฺณิโตเยวฯ

อิเมสุ จ สพฺเพสุ สุญฺเญสุ สงฺขารสุญฺญํ วิปริณามสุญฺญํ ลกฺขณสุญฺญญฺจ ยถาวุตฺตานํ ธมฺมานํ อญฺญมญฺญอสมฺมิสฺสตาทสฺสนตฺถํฯ ยตฺถ ปน อกุสลปกฺขิกานํ กุสลปกฺขิเกน สุญฺญตา วุตฺตา, เตน อกุสเล อาทีนวทสฺสนตฺถํฯ ยตฺถ ปน กุสลปกฺขิกานํ อกุสลปกฺขิเกน สุญฺญตา วุตฺตา, เตน กุสเล อานิสํสทสฺสนตฺถํฯ ยตฺถ อตฺตตฺตนิยาทีหิ สุญฺญตา วุตฺตา, ตํ สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพิทาชนนตฺถํฯ อคฺคสุญฺญํ ปรมตฺถสุญฺญญฺจ นิพฺพาเน อุสฺสาหชนนตฺถํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เตสุ อคฺคสุญฺญญฺจ ปรมตฺถสุญฺญญฺจาติ ทฺเว สุญฺญานิ อตฺถโต เอกเมว นิพฺพานํ อคฺคปรมตฺถวเสน สอุปาทิเสสอนุปาทิเสสวเสน จ ทฺวิธา กตฺวา วุตฺตํฯ ตานิ ทฺเว อตฺตตฺตนิยสุญฺญโต สงฺขารสุญฺญโต จ สภาคานิฯ ‘‘สุญฺญสุญฺญํ อชฺฌตฺตสุญฺญํ พหิทฺธาสุญฺญํ ทุภโตสุญฺญํ สภาคสุญฺญํ วิสภาคสุญฺญ’’นฺติ อิมานิ ฉ สุญฺญานิ สุญฺญสุญฺญเมว โหติฯ อชฺฌตฺตาทิเภทโต ปน ฉธา วุตฺตานิฯ ตานิ ฉ จ อตฺตตฺตนิยาทิสุญฺญโต สภาคานิฯ สงฺขารวิปริณามลกฺขณสุญฺญานิ, วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณสุญฺญานิ, เอสนาปริคฺคหปฏิลาภปฏิเวธสุญฺญานิ, เอกตฺตนานตฺตสุญฺญานิ, ขนฺติอธิฏฺฐานปริโยคาหนสุญฺญานิ จาติ สตฺตรส สุญฺญานิ อตฺตนิ อวิชฺชมาเนหิ เตหิ เตหิ ธมฺเมหิ สุญฺญตฺตา อวิชฺชมานานํ วเสน วิสุํ วิสุํ วุตฺตานิฯ

สงฺขารวิปริณามลกฺขณสุญฺญานิ ปน อิตเรน อิตเรน อสมฺมิสฺสวเสน สภาคานิ, วิกฺขมฺภนาทีนิ ปญฺจ กุสลปกฺเขน สุญฺญตฺตา สภาคานิ, เอสนาทีนิ จตฺตาริ, ขนฺติอาทีนิ จ ตีณิ อกุสลปกฺเขน สุญฺญตฺตา สภาคานิ, เอกตฺตนานตฺตสุญฺญานิ อญฺญมญฺญปฏิปกฺขวเสน สภาคานิฯ

สพฺเพ ธมฺมา สมาเสน, ติธา ทฺเวธา ตเถกธา;

สุญฺญาติ สุญฺญตฺถวิทู, วณฺณยนฺตีธ สาสเนฯ

กถํ? สพฺเพ ตาว โลกิยา ธมฺมา ธุวสุภสุขอตฺตวิรหิตตฺตา ธุวสุภสุขอตฺตสุญฺญาฯ มคฺคผลธมฺมา ธุวสุขตฺตวิรหิตตฺตา ธุวสุขตฺตสุญฺญาฯ อนิจฺจตฺตาเยว สุเขน สุญฺญาฯ อนาสวตฺตา น สุเภน สุญฺญาฯ นิพฺพานธมฺโม อตฺตสฺเสว อภาวโต อตฺตสุญฺโญฯ โลกิยโลกุตฺตรา ปน สพฺเพปิ สงฺขตา ธมฺมา สตฺตสฺส กสฺสจิ อภาวโต สตฺตสุญฺญาฯ อสงฺขโต นิพฺพานธมฺโม เตสํ สงฺขารานมฺปิ อภาวโต สงฺขารสุญฺโญฯ สงฺขตาสงฺขตา ปน สพฺเพปิ ธมฺมา อตฺตสงฺขาตสฺส ปุคฺคลสฺส อภาวโต อตฺตสุญฺญาติฯ

สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคอฏฺฐกถาย

สุญฺญกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ยุคนทฺธวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ มชฺฌิมวคฺคสฺส อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ

(3) ปญฺญาวคฺโค

1. มหาปญฺญากถา

มหาปญฺญากถาวณฺณนา