เมนู

พลกถาวณฺณนา

[44] อิทานิ โลกุตฺตรกถาย อนนฺตรํ กถิตาย โลกุตฺตรกถาวติยา สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย พลกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ อาทิโต สุตฺตนฺตวเสน ปญฺจ พลานิ ทสฺเสตฺวา ตทญฺญานิปิ พลานิ ทสฺเสตุกาโม อปิจ อฏฺฐสฏฺฐิ พลานีติอาทิมาหฯ สพฺพานิปิ ตํตํปฏิปกฺเขหิ อกมฺปิยฏฺเฐน พลานิ นาม โหนฺติฯ หิริพลนฺติอาทีสุ ปาปโต หิรียนฺติ เอตายาติ หิรี, ลชฺชาเยตํ นามํฯ ปาปโต โอตฺตปฺปนฺติ เอเตนาติ โอตฺตปฺปํ, ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ นามํฯ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา หิรี, พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํฯ อตฺตาธิปติ หิรี, โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ ฯ ลชฺชาสภาวสณฺฐิตา หิรี, ภยสภาวสณฺฐิตํ โอตฺตปฺปํฯ สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํฯ สา เอว หิรี อหิริเกน น กมฺปตีติ หิริพลํฯ ตเทว โอตฺตปฺปํ อโนตฺตปฺเปน น กมฺปตีติ โอตฺตปฺปพลํฯ อปฺปฏิสงฺขาเนน น กมฺปตีติ ปฏิสงฺขานพลํฯ อุปปริกฺขณปญฺญาเยตํ นามํฯ วีริยสีเสน สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนพลํ ภาวนาพลํฯ ตถาปวตฺตานํ จตุนฺนํ ขนฺธานเมตํ นามํฯ ปริสุทฺธานิ สีลาทีนิ อนวชฺชพลํฯ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ สงฺคหพลํฯ สงฺคเห พลนฺติปิ ปาโฐฯ ทุกฺขมานํ อธิวาสนํ ขนฺติพลํฯ ธมฺมกถาย ปเรสํ โตสนํ ปญฺญตฺติพลํฯ อธิตสฺส อตฺถสฺส อธิคมาปนํ นิชฺฌตฺติพลํฯ กุสเลสุ พหุภาโว อิสฺสริยพลํฯ กุสเลสุ ยถารุจิ ปติฏฺฐานํ อธิฏฺฐานพลํฯ หิริพลาทีนํ อตฺโถ มาติกาปเทสุ พฺยญฺชนวเสน วิเสสโต ยุชฺชมานํ คเหตฺวา วุตฺโตฯ สมถพลํ วิปสฺสนาพลนฺติ พลปฺปตฺตา สมถวิปสฺสนา เอวฯ

มาติกานิทฺเทเส อสฺสทฺธิเย น กมฺปตีติ สทฺธาพลนฺติ มูลพลฏฺฐํ วตฺวา ตเมว อปเรหิ นวหิ ปริยาเยหิ วิเสเสตฺวา ทสฺเสสิฯ โย หิ ธมฺโม อกมฺปิโย พลปฺปตฺโต โหติ, โส สหชาเต อุปตฺถมฺเภติ, อตฺตโน ปฏิปกฺเข กิเลเส ปริยาทิยติ, ปฏิเวธสฺส อาทิภูตํ สีลํ ทิฏฺฐิญฺจ วิโสเธติ, จิตฺตํ อารมฺมเณ ปติฏฺฐาเปติ, จิตฺตํ ปภสฺสรํ กโรนฺโต โวทาเปติ, วสิํ ปาเปนฺโต วิเสสํ อธิคมาเปติ, ตโต อุตฺตริํ ปาเปนฺโต อุตฺตริปฏิเวธํ กาเรติ, กเมน อริยมคฺคํ ปาเปตฺวา สจฺจาภิสมยํ กาเรติ, ผลปฺปตฺติยา นิโรเธ ปติฏฺฐาเปติฯ ตสฺมา นวธา พลฏฺโฐ วิเสสิโตฯ เอส นโย วีริยพลาทีสุ จตูสุฯ

กามจฺฉนฺทํ หิรียตีติ เนกฺขมฺมยุตฺโต โยคี เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต หิรียติฯ โอตฺตปฺเปปิ เอเสว นโยฯ เอเตหิ สพฺพากุสเลหิปิ หิรียนา โอตฺตปฺปนา วุตฺตาเยว โหนฺติฯ พฺยาปาทนฺติอาทีนมฺปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปฏิสงฺขาตีติ อสมฺโมหวเสน อาทีนวโต อุปปริกฺขติฯ ภาเวตีติ วฑฺเฒติฯ วชฺชนฺติ ราคาทิวชฺชํฯ สงฺคณฺหาตีติ พนฺธติฯ ขมตีติ ตสฺส โยคิสฺส ขมติ รุจฺจติฯ ปญฺญาเปตีติ โตเสติฯ นิชฺฌาเปตีติ จินฺตาเปติฯ

วสํ วตฺเตตีติ จิตฺเต ปหุ หุตฺวา จิตฺตํ อตฺตโน วสํ กตฺวา ปวตฺเตติฯ อธิฏฺฐาตีติ วิทหติฯ ภาวนาพลาทีนิ สพฺพานิปิ เนกฺขมฺมาทีนิเยวฯ มาติกาวณฺณนาย อญฺญถา วุตฺโต, อตฺโถ ปน พฺยญฺชนวเสเนว ปากฏตฺตา อิธ น วุตฺโตติ เวทิตพฺพํฯ สมถพลํ วิปสฺสนาพลญฺจ วิตฺถารโต นิทฺทิสิตฺวา อวสาเน อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปตีติอาทิ จ อวิชฺชาสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปตีติอาทิ จ สมถพลวิปสฺสนาพลานํ ลกฺขณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ

เสขาเสขพเลสุ สมฺมาทิฏฺฐิํ สิกฺขตีติ เสขพลนฺติ เสขปุคฺคโล สมฺมาทิฏฺฐิํ สิกฺขตีติ เสโข, สา สมฺมาทิฏฺฐิ ตสฺส เสขสฺส พลนฺติ เสขพลนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ สิกฺขิตตฺตา อเสขพลนฺติ อเสขปุคฺคโล ตตฺถ สมฺมาทิฏฺฐิยา สิกฺขิตตฺตา น สิกฺขตีติ อเสโข, สาเยว สมฺมาทิฏฺฐิ ตสฺส อเสขสฺส พลนฺติ อเสขพลํฯ เอเสว นโย สมฺมาสงฺกปฺปาทีสุฯ สมฺมาญาณนฺติ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ ตมฺปิ หิ โลกิกมฺปิ โหนฺตํ เสขสฺส ปวตฺตตฺตา เสขพลํ, อเสขสฺส ปวตฺตตฺตา อเสขพลนฺติ วุตฺตํฯ สมฺมาวิมุตฺตีติ อฏฺฐ มคฺคงฺคานิ ฐเปตฺวา เสสา ผลสมฺปยุตฺตา ธมฺมา ฯ เกจิ ปน ‘‘ฐเปตฺวา โลกุตฺตรวิมุตฺติํ อวเสสา วิมุตฺติโย สมฺมาวิมุตฺตี’’ติ วทนฺติฯ ตสฺส เสขาเสขพลตฺตํ วุตฺตนยเมวฯ

ขีณาสวพเลสุ สพฺพานิปิ ญาณพลานิฯ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโนติ กรณตฺเถ สามิวจนํ, ขีณาสเวน ภิกฺขุนาติ อตฺโถฯ อนิจฺจโตติ หุตฺวา อภาวากาเรน อนิจฺจโตฯ ยถาภูตนฺติ ยถาสภาวโตฯ ปญฺญายาติ สหวิปสฺสนาย มคฺคปญฺญายฯ อนิจฺจโต สุทิฏฺฐา ทุกฺขโต อนตฺตโต สุทิฏฺฐา โหนฺติ ตมฺมูลกตฺตาฯ นฺติ ภาวนปุํสกวจนํ, เยน การเณนาติ วา อตฺโถฯ อาคมฺมาติ ปฏิจฺจฯ ปฏิชานาตีติ สมฺปฏิจฺฉติ ปฏิญฺญํ กโรติฯ องฺคารกาสูปมาติ มหาภิตาปฏฺเฐน องฺคารกาสุยา อุปมิตาฯ กามาติ วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จฯ

วิเวกนินฺนนฺติ ผลสมาปตฺติวเสน อุปธิวิเวกสงฺขาตนิพฺพานนินฺนํฯ ตโย หิ วิเวกา – กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก อุปธิวิเวโกติฯ กายวิเวโก จ วิเวกฏฺฐกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํฯ จิตฺตวิเวโก จ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํฯ อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานํ, นิสฺสรณวิเวกสงฺขาตนิพฺพานนินฺนํ วาฯ

ปญฺจ หิ วิเวกา – วิกฺขมฺภนวิเวโก ตทงฺควิเวโก สมุจฺเฉทวิเวโก ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก นิสฺสรณวิเวโกติฯ วิเวกนินฺนนฺติ วิเวเก นินฺนํฯ วิเวกโปณนฺติ วิเวเก นตํฯ วิเวกปพฺภารนฺติ วิเวกสีสภารํฯ ทฺเวปิ ปุริมสฺเสว เววจนานิฯ วิเวกฏฺฐนฺติ กิเลเสหิ วชฺชิตํ, ทูรีภูตํ วาฯ เนกฺขมฺมาภิรตนฺติ นิพฺพาเน อภิรตํ, ปพฺพชฺชาย อภิรตํ วาฯ พฺยนฺตีภูตนฺติ วิคตนฺตีภูตํ, เอกเทเสนาปิ อนลฺลีนํ วิปฺปมุตฺตํ วิสํสฏฺฐํฯ สพฺพโสติ สพฺพถาฯ อาสวฏฺฐานิเยหิ ธมฺเมหีติ สํโยควเสน อาสวานํ การณภูเตหิ กิเลสธมฺเมหีติ อตฺโถฯ อถ วา พฺยนฺตีภูตนฺติ วิคตนิกนฺติภูตํ, นิตฺตณฺหนฺติ อตฺโถฯ กุโต? สพฺพโส อาสวฏฺฐานิเยหิ ธมฺเมหิ สพฺเพหิ เตภูมกธมฺเมหีติ อตฺโถฯ อิธ ทสหิ ขีณาสวพเลหิ ขีณาสวสฺส โลกิยโลกุตฺตโร มคฺโค กถิโตฯ ‘‘อนิจฺจโต สพฺเพ สงฺขารา’’ติ ทุกฺขปริญฺญาพลํ, ‘‘องฺคารกาสูปมา กามา’’ติ สมุทยปหานพลํ, ‘‘วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหตี’’ติ นิโรธสจฺฉิกิริยาพลํ, ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทิ สตฺตวิธํ มคฺคภาวนาพลนฺติปิ วทนฺติฯ ทส อิทฺธิพลานิ อิทฺธิกถาย อาวิ ภวิสฺสนฺติฯ

ตถาคตพลนิทฺเทเส ตถาคตพลานีติ อญฺเญหิ อสาธารณานิ ตถาคตสฺเสว พลานิฯ ยถา วา ปุพฺพพุทฺธานํ พลานิ ปุญฺญุสฺสยสมฺปตฺติยา อาคตานิ, ตถา อาคตพลานีติปิ อตฺโถฯ ตตฺถ ทุวิธํ ตถาคตพลํ – กายพลํ ญาณพลญฺจฯ เตสุ กายพลํ หตฺถิกุลานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ วุตฺตญฺเหตํ โปราเณหิ –

‘‘กาฬาวกญฺจ คงฺเคยฺยํ, ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ;

คนฺธมงฺคลเหมญฺจ, อุโปสถฉทฺทนฺติเม ทสา’’ติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 760; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.148; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.22);

อิมานิ ทส หตฺถิกุลานิฯ ตตฺถ กาฬาวกนฺติ ปกติหตฺถิกุลํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยํ ทสนฺนํ ปุริสานํ กายพลํ, ตํ เอกสฺส กาฬาวกสฺส หตฺถิโน พลํฯ ยํ ทสนฺนํ กาฬาวกานํ พลํ, ตํ เอกสฺส คงฺเคยฺยสฺส พลํฯ ยํ ทสนฺนํ คงฺเคยฺยานํ, ตํ เอกสฺส ปณฺฑรสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ ปณฺฑรานํ , ตํ เอกสฺส ตมฺพสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ ตมฺพานํ, ตํ เอกสฺส ปิงฺคลสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ ปิงฺคลานํ, ตํ เอกสฺส คนฺธหตฺถิโนฯ ยํ ทสนฺนํ คนฺธหตฺถีนํ, ตํ เอกสฺส มงฺคลหตฺถิโนฯ ยํ ทสนฺนํ มงฺคลหตฺถีนํ, ตํ เอกสฺส เหมวตสฺสฯ

ยํ ทสนฺนํ เหมวตานํ, ตํ เอกสฺส อุโปสถสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ อุโปสถานํ, ตํ เอกสฺส ฉทฺทนฺตสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ, ตํ เอกสฺส ตถาคตสฺส พลํฯ นารายนสงฺฆาตพลนฺติปิ อิทเมว วุจฺจติฯ ตเทตํ ปกติหตฺถิโน คณนาย หตฺถีนํ โกฏิสหสฺสสฺส, ปุริสคณนาย ทสนฺนํ ปุริสโกฏิสหสฺสานํ พลํ โหติฯ อิทํ ตาว ตถาคตสฺส กายพลํ

ญาณพลํ ปน อิธ ตาว อญฺญตฺถ จ ปาฬิยํ อาคตเมว ทสพลญาณํ, มชฺฌิเม (ม. นิ. 1.150) อาคตํ จตุเวสารชฺชญาณํ, อฏฺฐสุ ปริสาสุ อกมฺปนญาณํ, จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ, ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณํ, สํยุตฺตเก (สํ. นิ. 2.33-34) อาคตานิ เตสตฺตติ ญาณานิ, สตฺตสตฺตติ ญาณานีติ เอวมญฺญานิปิ อเนกานิ ญาณสหสฺสานิฯ เอตํ ญาณพลํ นามฯ อิธาปิ ญาณพลเมว อธิปฺเปตํฯ ญาณญฺหิ อกมฺปิยฏฺเฐน อุปตฺถมฺภนฏฺเฐน จ พลนฺติ วุตฺตํฯ

ฐานญฺจ ฐานโตติ การณญฺจ การณโตฯ การณญฺหิ ยสฺมา ตตฺถ ผลํ ติฏฺฐติ ตทายตฺตวุตฺติตาย อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จ, ตสฺมา ฐานนฺติ วุจฺจติฯ ตํ ภควา เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ เหตู ปจฺจยา อุปฺปาทาย, ตํ ตํ ฐานนฺติ, เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ น เหตู น ปจฺจยา อุปฺปาทาย, ตํ ตํ อฏฺฐานนฺติ ปชานนฺโต ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ปชานาติฯ ยมฺปีติ เยน ญาเณนฯ อิทมฺปีติ อิทมฺปิ ฐานาฏฺฐานญาณํ, ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ นาม โหตีติ อตฺโถฯ เอวํ เสสปเทสุปิ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

อาสภํ ฐานนฺติ เสฏฺฐฏฺฐานํ อุตฺตมฏฺฐานํ, อาสภา วา ปุพฺพพุทฺธา, เตสํ ฐานนฺติ อตฺโถฯ อปิจ ควสตเชฏฺฐโก อุสโภ, ควสหสฺสเชฏฺฐโก วสโภ, วชสตเชฏฺฐโก วา อุสโภ, วชสหสฺสเชฏฺฐโก วสโภ, สพฺพควเสฏฺโฐ สพฺพปริสฺสยสโห เสโต ปาสาทิโก มหาภารวโห อสนิสตสทฺเทหิปิ อสนฺตสนีโย นิสโภ, โส อิธ อุสโภติ อธิปฺเปโตฯ อิทมฺปิ หิ ตสฺส ปริยายวจนํฯ อุสภสฺส อิทนฺติ อาสภํฯ ฐานนฺติ จตูหิ ปาเทหิ ปถวิํ อุปฺปีเฬตฺวา อวฏฺฐานํฯ

อิทํ ปน อาสภํ วิยาติ อาสภํ ยเถว หิ นิสภสงฺขาโต อุสโภ อุสภพเลน สมนฺนาคโต จตูหิ ปาเทหิ ปถวิํ อุปฺปีเฬตฺวา อจลฏฺฐาเนน ติฏฺฐติ, เอวํ ตถาคโตปิ ทสหิ ตถาคตพเลหิ สมนฺนาคโต จตูหิ เวสารชฺชปาเทหิ อฏฺฐปริสปถวิํ อุปฺปีเฬตฺวา สเทวเก โลเก เกนจิ ปจฺจตฺถิเกน ปจฺจามิตฺเตน อกมฺปิโย อจลฏฺฐาเนน ติฏฺฐติ, เอวํ ติฏฺฐมาโน จ ตํ อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาติ อุปคจฺฉติ น ปจฺจกฺขาติ, อตฺตนิ อาโรเปติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาตี’’ติ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.22; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.148)ฯ

ปริสาสูติ ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติสมณจาตุมหาราชิกตาวติํสมารพฺรหฺมานํ วเสน อฏฺฐสุ ปริสาสุฯ สีหนาทํ นทตีติ เสฏฺฐนาทํ อฉมฺภิตนาทํ นทติ, สีหนาทสทิสํ วา นาทํ นทติฯ อยมตฺโถ สีหนาทสุตฺเตน (ม. นิ. 1.146 อาทโย; ที. นิ. 1.381 อาทโย) ทีเปตพฺโพฯ ยถา วา สีโห สหนโต หนนโต จ สีโหติ วุจฺจติ, เอวํ ตถาคโต โลกธมฺมานํ สหนโต ปรปฺปวาทานํ หนนโต สีโหติ วุจฺจติฯ เอวํ วุตฺตสฺส สีหสฺส นาทํ สีหนาทํฯ ตตฺถ ยถา สีโห สีหพเลน สมนฺนาคโต สพฺพตฺถ วิสารโท วิคตโลมหํโส สีหนาทํ นทติ, เอวํ ตถาคตสีโหปิ ตถาคตพเลหิ สมนฺนาคโต อฏฺฐสุ ปริสาสุ วิสารโท วิคตโลมหํโส ‘‘อิติ รูป’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 3.78) นเยน นานาวิธเทสนาวิลาสสมฺปนฺนํ สีหนาทํ นทติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปริสาสุ สีหนาทํ นทตี’’ติฯ

พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตีติ เอตฺถ พฺรหฺมนฺติ เสฏฺฐํ อุตฺตมํ วิสุทฺธํฯ จกฺกสทฺโท ปนายํ –

สมฺปตฺติยํ ลกฺขเณ จ, รถงฺเค อิริยาปเถ;

ทาเน รตนธมฺมูร, จกฺกาทีสุ จ ทิสฺสติ;

ธมฺมจกฺเก อิธ มโต, ตมฺปิ ทฺเวธา วิภาวเยฯ

‘‘จตฺตาริมานิ , ภิกฺขเว, จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสาน’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 4.31) หิ อยํ สมฺปตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘เหฏฺฐา ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานิ โหนฺตี’’ติ (ที. นิ. 2.35) เอตฺถ ลกฺขเณฯ ‘‘จกฺกํว วหโต ปท’’นฺติ (ธ. ป. 1) เอตฺถ รถงฺเคฯ ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺติ (สํ. นิ. 1.29) เอตฺถ อิริยาปเถฯ

‘‘ททํ ภุญฺช มา จ ปมาโท , จกฺกํ วตฺตย โกสลาธิปา’’ติ (ชา. 1.7.149) เอตฺถ ทาเนฯ ‘‘ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุรโหสี’’ติ (ที. นิ. 2.243) เอตฺถ รตนจกฺเกฯ ‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺก’’นฺติ (สุ. นิ. 562) เอตฺถ ธมฺมจกฺเกฯ ‘‘อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติ (ชา. 1.1.104; 1.5.103) เอตฺถ อุรจกฺเกฯ ‘‘ขุรปริยนฺเตน เจปิ จกฺเกนา’’ติ (ที. นิ. 1.166) เอตฺถ ปหรณจกฺเกฯ ‘‘อสนิวิจกฺก’’นฺติ (ที. นิ. 3.61; สํ. นิ. 2.162) เอตฺถ อสนิมณฺฑเลฯ อิธ ปนายํ ธมฺมจกฺเก มโตฯ

ตํ ปเนตํ ธมฺมจกฺกํ ทุวิธํ โหติ ปฏิเวธญาณญฺจ เทสนาญาณญฺจฯ ตตฺถ ปญฺญาปภาวิตํ อตฺตโน อริยผลาวหํ ปฏิเวธญาณํ, กรุณาปภาวิตํ สาวกานํ อริยผลาวหํ เทสนาญาณํฯ ตตฺถ ปฏิเวธญาณํ อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปนฺนนฺติ ทุวิธํฯ ตญฺหิ อภินิกฺขมนโต ยาว อรหตฺตมคฺคา อุปฺปชฺชมานํ นาม, ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ นามฯ ตุสิตภวนโต วา ยาว โพธิปลฺลงฺเก อรหตฺตมคฺคา อุปฺปชฺชมานํ นาม, ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ นามฯ ทีปงฺกรทสพลโต วา ปฏฺฐาย ยาว อรหตฺตมคฺคา อุปฺปชฺชมานํ นาม, ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ นามฯ เทสนาญาณมฺปิ ปวตฺตมานํ ปวตฺตนฺติ ทุวิธํฯ ตญฺหิ ยาว อญฺญาตโกณฺฑญฺญตฺเถรสฺส อรหตฺตมคฺคา ปวตฺตมานํ นาม, ผลกฺขเณ ปวตฺตํ นามฯ ตตฺถ ปฏิเวธญาณํ โลกุตฺตรํ, เทสนาญาณํ โลกิยํฯ อุภยมฺปิ ปเนตํ อญฺเญหิ อสาธารณํ, พุทฺธานํเยว โอรสญาณํฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตี’’ติฯ

กมฺมสมาทานานนฺติ สมาทิยิตฺวา กตานํ กุสลากุสลกมฺมานํ, กมฺมเมว วา กมฺมสมาทานํฯ ฐานโส เหตุโสติ ปจฺจยโต เจว เหตุโต จฯ ตตฺถ คติอุปธิกาลปโยคา วิปากสฺส ฐานํฯ กมฺมํ เหตุฯ

สพฺพตฺถคามินินฺติ สพฺพคติคามินิญฺจ อคติคามินิญฺจฯ ปฏิปทนฺติ มคฺคํฯ ยถาภูตํ ปชานาตีติ พหูสุปิ มนุสฺเสสุ เอกเมว ปาณํ ฆาเตนฺเตสุ อิมสฺส เจตนา นิรยคามินี ภวิสฺสติ, อิมสฺส ติรจฺฉานโยนิคามินีติ อิมินา นเยน เอกวตฺถุสฺมิมฺปิ กุสลากุสลเจตนาสงฺขาตานํ ปฏิปตฺตีนํ อวิปรีตโต สภาวํ ชานาติฯ

อเนกธาตุนฺติ จกฺขุธาตุอาทีหิ, กามธาตุอาทีหิ วา ธาตูหิ พหุธาตุํฯ นานาธาตุนฺติ ตาสํเยว ธาตูนํ วิลกฺขณตฺตา นานปฺปการธาตุํ โลกนฺติ ขนฺธายตนธาตุโลกํฯ ยถาภูตํ ปชานาตีติ ตาสํ ตาสํ ธาตูนํ อวิปรีตโต สภาวํ ปฏิวิชฺฌติฯ

นานาธิมุตฺติกตนฺติ หีนปณีตาทิอธิมุตฺตีหิ นานาธิมุตฺติกภาวํฯ

ปรสตฺตานนฺติ ปธานสตฺตานํฯ ปรปุคฺคลานนฺติ ตโต ปเรสํ หีนสตฺตานํฯ เอกตฺถเมว วา เอตํ ปททฺวยํ เวเนยฺยวเสน ภควตา ทฺเวธา วุตฺตํฯ อิธาปิ ภควตา วุตฺตนเยเนว วุตฺตํฯ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตนฺติ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปรภาวญฺจ อปรภาวญฺจ, วุทฺธิญฺจ หานิญฺจาติ อตฺโถฯ

ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนนฺติ ปฐมาทีนํ จตุนฺนํ ฌานานํ, ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีนํ (ปฏิ. ม. 1.209) อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ, สวิตกฺกสวิจาราทีนํ ติณฺณํ สมาธีนํ, ปฐมชฺฌานสมาปตฺติอาทีนญฺจ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตีนํฯ สํกิเลสนฺติ หานภาคิยธมฺมํฯ โวทานนฺติ วิเสสภาคิยธมฺมํฯ วุฏฺฐานนฺติ เยน การเณน ฌานาทีหิ วุฏฺฐหนฺติ, ตํ การณํฯ ตํ ปน ‘‘โวทานมฺปิ วุฏฺฐานํ, ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐานมฺปิ วุฏฺฐาน’’นฺติ (วิภ. 828) เอวํ วุตฺตํ ปคุณชฺฌานญฺเจว ภวงฺคผลสมาปตฺติโย จฯ เหฏฺฐิมํ เหฏฺฐิมญฺหิ ปคุณชฺฌานํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส ปทฏฺฐานํ โหติ, ตสฺมา ‘‘โวทานมฺปิ วุฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ภวงฺเคน ปน สพฺพชฺฌาเนหิ วุฏฺฐานํ โหติ, นิโรธสมาปตฺติโต ผลสมาปตฺติยา วุฏฺฐานํ โหติฯ ตํ สนฺธาย ‘‘ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐานมฺปิ วุฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ

ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุอาสวกฺขยญาณานิ เหฏฺฐา ปกาสิตาเนวฯ

ตตฺถ อาสวานํ ขยาติ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ขยาฯ อนาสวนฺติ อาสววิรหิตํฯ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ เอตฺถ เจโตวจเนน อรหตฺตผลสมฺปยุตฺโต สมาธิ, ปญฺญาวจเนน ตํสมฺปยุตฺตา จ ปญฺญา วุตฺตาฯ ตตฺถ จ สมาธิ ราคโต วิมุตฺตตฺตา เจโตวิมุตฺติ, ปญฺญา อวิชฺชาย วิมุตฺตตฺตา ปญฺญาวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘โย หิสฺส, ภิกฺขเว, สมาธิ, ตทสฺส สมาธินฺทฺริยํฯ ยา หิสฺส, ภิกฺขเว, ปญฺญา, ตทสฺส ปญฺญินฺทฺริยํฯ

อิติ โข, ภิกฺขเว, ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺตี’’ติ (สํ. นิ. 5.516; 520)ฯ อปิเจตฺถ สมถพลํ เจโตวิมุตฺติ, วิปสฺสนาพลํ ปญฺญาวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพํฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเวฯ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวาติ อธิกาย ปญฺญาย อตฺตนาเยว ปจฺจกฺขํ กตฺวา, อปรปฺปจฺจเยน ญตฺวาติ อตฺโถฯ อุปสมฺปชฺชาติ อธิคนฺตฺวา, นิปฺผาเทตฺวา วาฯ อิเมสํ ปน ทสนฺนํ ทสพลญาณานํ วิตฺถาโร อภิธมฺเม (วิภ. 809 อาทโย) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ ปรวาทิกถา โหติ – ทสพลญาณํ นาม ปาฏิเยกฺกํ ญาณํ นตฺถิ, สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสวายํ ปเภโทติฯ น ตํ ตถา ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญเมว หิ ทสพลญาณํ, อญฺญํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ทสพลญาณญฺหิ สกสกกิจฺจเมว ชานาติ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ตมฺปิ, ตโต อวเสสมฺปิ ชานาติฯ ทสพลญาเณสุ หิ ปฐมํ การณาการณเมว ชานาติ, ทุติยํ กมฺมนฺตรวิปากนฺตรเมว, ตติยํ กมฺมปริจฺเฉทเมว, จตุตฺถํ ธาตุนานตฺตการณเมว, ปญฺจมํ สตฺตานํ อชฺฌาสยาธิมุตฺติเมว, ฉฏฺฐํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวเมว, สตฺตมํ ฌานาทีหิ สทฺธิํ เตสํ สํกิเลสาทิเมว, อฏฺฐมํ ปุพฺเพนิวุตฺถขนฺธสนฺตติเมว, นวมํ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิเมว, ทสมํ สจฺจปริจฺเฉทเมวฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน เอเตหิ ชานิตพฺพญฺจ, ตโต อุตฺตริญฺจ ปชานาติฯ เอเตสํ ปน กิจฺจํ น สพฺพํ กโรติฯ ตญฺหิ ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ น สกฺโกติ, อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุํ น สกฺโกติ, มคฺโค หุตฺวา กิเลเส เขเปตุํ น สกฺโกติฯ

อปิจ ปรวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘ทสพลญาณํ นาเมตํ สวิตกฺกสวิจารํ อวิตกฺกวิจารมตฺตํ อวิตกฺกาวิจารํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกิยํ โลกุตฺตร’’นฺติฯ ชานนฺโต ‘‘ปฏิปาฏิยา สตฺต ญาณานิ สวิตกฺกสวิจารานี’’ติ วกฺขติฯ ‘‘ตโต ปรานิ ทฺเว อวิตกฺกอวิจารานี’’ติ วกฺขติฯ ‘‘อาสวกฺขยญาณํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจาร’’นฺติ วกฺขติฯ ตถา ‘‘ปฏิปาฏิยา สตฺต กามาวจรานิ, ตโต ปรานิ ทฺเว รูปาวจรานิ, ตโต อวสาเน เอกํ โลกุตฺตร’’นฺติ วกฺขติฯ ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน สวิตกฺกสวิจารเมว กามาวจรเมว โลกิยเมวา’’ติ วกฺขติฯ

เอวเมตฺถ อปุพฺพตฺถานุวณฺณนํ ญตฺวา อิทานิ ยสฺมา ตถาคโต ปฐมํเยว ฐานาฏฺฐานญาเณน เวเนยฺยสตฺตานํ อาสวกฺขยาธิคมสฺส เจว อนธิคมสฺส จ ฐานาฏฺฐานภูตํ กิเลสาวรณาภาวํ ปสฺสติ โลกิยสมฺมาทิฏฺฐิฏฺฐานทสฺสนโต นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิฏฺฐานาภาวทสฺสนโต จฯ อถ เนสํ กมฺมวิปากญาเณน วิปากาวรณาภาวํ ปสฺสติ ติเหตุกปฏิสนฺธิทสฺสนโตฯ สพฺพตฺถคามินิปฏิปทาญาเณน กมฺมาวรณาภาวํ ปสฺสติ อานนฺตริกกมฺมาภาวทสฺสนโตฯ เอวํ อนาวรณานํ อเนกธาตุนานาธาตุญาเณน อนุกูลธมฺมเทสนตฺถํ จริยาวิเสสํ ปสฺสติ ธาตุเวมตฺตทสฺสนโตฯ อถ เนสํ นานาธิมุตฺติกตาญาเณน อธิมุตฺติํ ปสฺสติ ปโยคํ อนาทิยิตฺวาปิ อธิมุตฺติวเสน ธมฺมเทสนตฺถํ ฯ อเถวํ ทิฏฺฐอธิมุตฺตีนํ ยถาสตฺติ ยถาพลํ ธมฺมํ เทเสตุํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาเณน อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ปสฺสติ สทฺธาทีนํ ติกฺขมุทุภาวทสฺสนโตฯ เอวํ ปริญฺญาตินฺทฺริยปโรปริยตฺตาปิ ปเนเต สเจ ทูเร โหนฺติ, อถ ฌานาทิญาเณน ฌานาทีสุ วสีภูตตฺตา อิทฺธิวิเสเสน ขิปฺปํ อุปคจฺฉติฯ อุปคนฺตฺวา จ เนสํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน ปุพฺพชาติวิภาวนํ ทิพฺพจกฺขานุภาวโต ปตฺตพฺเพน เจโตปริยญาเณน สมฺปติ จิตฺตวิเสสํ ปสฺสนฺโต อาสวกฺขยญาณานุภาเวน อาสวกฺขยคามินิยา ปฏิปทาย วิคตสมฺโมหตฺตา อาสวกฺขยาย ธมฺมํ เทเสติฯ ตสฺมา อิมินานุกฺกเมน อิมานิ ทส พลานิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานีติฯ

[45] อิทานิ สพฺพพลานิ ลกฺขณโต นิทฺทิสิตุกาโม เกนฏฺเฐน สทฺธาพลนฺติอาทินา นเยน ปุจฺฉํ กตฺวา อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเฐนาติอาทินา นเยน วิสฺสชฺชนํ อกาสิฯ ตตฺถ หิรียตีติอาทิ ปุคฺคลาธิฏฺฐานา เทสนาฯ ภาวนาพลาทีสุ อธิฏฺฐานพลปริยนฺเตสุ ‘‘ตตฺถา’’ติ จ, ‘‘เตนา’’ติ จ, ‘‘ต’’นฺติ จ เนกฺขมฺมาทิกเมว สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตน จิตฺตํ เอกคฺคนฺติ เตน สมาธินา จิตฺตํ เอกคฺคํ โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ ชาเตติ ตตฺถ สมเถ สมฺปโยควเสน ชาเต, ตสฺมิํ วา วิปสฺสนารมฺมณํ หุตฺวา ชาเตฯ ตตฺถ สิกฺขตีติ ตตฺถ เสขพเล เสโข สิกฺขตีติ เสขพลนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ สิกฺขิตตฺตาติ ตตฺถ อเสขพเล อเสขสฺส สิกฺขิตตฺตา อเสขพลํฯ

เตน อาสวา ขีณาติ เตน โลกิยโลกุตฺตเรน ญาเณน อาสวา ขีณาติ ตํ ญาณํ ขีณาสวพลํ ฯ โลกิเยนาปิ หิ ญาเณน อาสวา ขีณา นาม วิปสฺสนาย อภาเว โลกุตฺตรมคฺคาภาวโตฯ เอวํ ขีณาสวสฺส พลนฺติ ขีณาสวพลํฯ ตสฺส อิชฺฌตีติ อิทฺธิพลนฺติ ตสฺส อิทฺธิมโต อิชฺฌตีติ อิทฺธิเยว พลํ อิทฺธิพลํฯ อปฺปเมยฺยฏฺเฐนาติ ยสฺมา สาวกา ฐานาฏฺฐานาทีนิ เอกเทเสน ชานนฺติ, สพฺพากาเรน ปชานนํเยว สนฺธาย ‘‘ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ ตีสุ วิชฺชาสุ ‘‘ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ น วุตฺตํ, อญฺญตฺถ ปน วุตฺตตฺตา ตาสุปิ วุตฺตเมว โหติฯ อญฺญตฺถาติ เสเสสุ สตฺตสุ ญาณพเลสุ จ อภิธมฺเม (วิภ. 760) จ ทสสุปิ พเลสุฯ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ ปน สพฺพถาปิ สาวเกหิ อสาธารณเมวฯ ตสฺมา ทสปิ พลานิ สาวเกหิ อสาธารณานีติฯ อธิมตฺตฏฺเฐน อตุลิยฏฺเฐน อปฺปเมยฺยานิ, ตสฺมาเยว จ ‘‘อปฺปเมยฺยฏฺเฐน ตถาคตพล’’นฺติ วุตฺตนฺติฯ

พลกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สุญฺญกถา

สุญฺญกถาวณฺณนา

[46] อิทานิ โลกุตฺตรพลปริโยสานาย พลกถาย อนนฺตรํ กถิตาย โลกุตฺตรสุญฺญตาปริโยสานาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย สุญฺญตากถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ สุตฺตนฺเต ตาว อถาติ วจโนปาทาเน นิปาโตฯ เอเตน อายสฺมาติอาทิวจนสฺส อุปาทานํ กตํ โหติฯ โขติ ปทปูรณตฺเถ นิปาโตฯ เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํฯ ตสฺมา ยตฺถ ภควา, ตตฺถ อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เยน วา การเณน ภควา เทวมนุสฺเสหิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, เตเนว การเณน อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เกน จ การเณน ภควา อุปสงฺกมิตพฺโพ? นานปฺปการคุณวิเสสาธิคมาธิปฺปาเยน, สาทุผลูปโภคาธิปฺปาเยน ทิชคเณหิ นิจฺจผลิตมหารุกฺโข วิย, เตน การเณน อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อุปสงฺกมีติ จ คโตติ วุตฺตํ โหติฯ อุปสงฺกมิตฺวาติ อุปสงฺกมนปริโยสานทีปนํฯ อถ วา เอวญฺจ คโต ตโต อาสนฺนตรํ ฐานํ ภควโต สมีปสงฺขาตํ คนฺตฺวาติปิ วุตฺตํ โหติฯ