โลกุตฺตรกถาวณฺณนา

[43] อิทานิ โลกุตฺตรธมฺมวติยา ธมฺมจกฺกกถาย อนนฺตรํ กถิตาย โลกุตฺตรกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ โลกุตฺตรปทสฺส อตฺโถ นิทฺเทสวาเร อาวิ ภวิสฺสติฯ จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติอาทโย สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมา ยถาโยคํ มคฺคผลสมฺปยุตฺตาฯ เต พุชฺฌนฏฺเฐน โพธีติ เอวํลทฺธนามสฺส อริยสฺส ปกฺเข ภวตฺตา โพธิปกฺขิยา นามฯ ปกฺเข ภวตฺตาติ อุปการภาเว ฐิตตฺตาฯ เตสุ อารมฺมเณสุ โอกฺกนฺติตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา อุปฏฺฐานโต อุปฏฺฐานํ, สติเยว อุปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํฯ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปนสฺส อสุภทุกฺขานิจฺจานตฺตาการคหณวเสน สุภสุขนิจฺจอตฺตสญฺญาปหานกิจฺจสาธนวเสน จ ปวตฺติโต จตุธา เภโท โหติฯ ตสฺมา จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติ วุจฺจติฯ ปทหนฺติ เอเตนาติ ปธานํ, โสภนํ ปธานํ สมฺมปฺปธานํ, สมฺมา วา ปทหนฺติ เอเตนาติ สมฺมปฺปธานํ, โสภนํ วา ตํ กิเลสวิรูปปวตฺตวิรหิตโต ปธานญฺจ หิตสุขนิปฺผาทกฏฺเฐน เสฏฺฐภาวาวหนโต ปธานภาวกรณโต วาติ สมฺมปฺปธานํฯ วีริยสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตยิทํ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ ปหานานุปฺปตฺติกิจฺจํ, อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานญฺจ กุสลานํ อุปฺปตฺติฏฺฐิติกิจฺจํ สาธยตีติ จตุพฺพิธํ โหติฯ ตสฺมา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ วุจฺจติฯ นิปฺผตฺติปริยาเยน อิชฺฌนฏฺเฐน, อิชฺฌนฺติ เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิมินา วา ปริยาเยน อิทฺธิ, ตสฺสา สมฺปยุตฺตาย ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน ผลภูตาย ปุพฺพภาคการณฏฺเฐน จ อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโทฯ โส ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสาวเสน จตุพฺพิโธว โหติฯ ตสฺมา จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ วุจฺจติฯ อสฺสทฺธิยโกสชฺชปมาทวิกฺเขปสมฺโมหานํ อภิภวนโต อภิภวนสงฺขาเตน อธิปติยฏฺเฐน อินฺทฺริยํฯ อสฺสทฺธิยาทีหิ อนภิภวนียโต อกมฺปิยฏฺเฐน พลํฯ ตทุภยมฺปิ สทฺธาวีริยสติสมาธิปญฺญาวเสน ปญฺจวิธํ โหติฯ ตสฺมา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานีติ วุจฺจนฺติฯ พุชฺฌนกสตฺตสฺส ปน องฺคภาเวน สติอาทโย สตฺต ธมฺมา โพชฺฌงฺคา, นิยฺยานฏฺเฐน จ สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย อฏฺฐ มคฺคงฺคา โหนฺติฯ เตน วุจฺจติ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติฯ

อิติ อิเม สตฺตติํส โพธิปกฺขิยา ธมฺมา ปุพฺพภาเค โลกิยวิปสฺสนาย วตฺตมานาย จุทฺทสวิเธน กายํ ปริคฺคณฺหโต จ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, นววิเธน เวทนํ ปริคฺคณฺหโต จ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, โสฬสวิเธน จิตฺตํ ปริคฺคณฺหโต จ จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, ปญฺจวิเธน ธมฺเม ปริคฺคณฺหโต จ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํฯ อิติ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว อนุปฺปนฺนปุพฺพํ ปรสฺส อุปฺปนฺนํ อกุสลํ ทิสฺวา ‘‘ยถา ปฏิปนฺนสฺส ตสฺส ตํ อุปฺปนฺนํ, น ตถา ปฏิปชฺชิสฺสามิ, เอวํ เม เอตํ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ตสฺส อนุปฺปาทาย วายมนกาเล ปฐมํ สมฺมปฺปธานํ, อตฺตโน สมุทาจารปฺปตฺตมกุสลํ ทิสฺวา ตสฺส ปหานาย วายมนกาเล ทุติยํ, อิมสฺมิํ อตฺตภาเว อนุปฺปนฺนปุพฺพํ ฌานํ วา วิปสฺสนํ วา อุปฺปาเทตุํ วายมนฺตสฺส ตติยํ, อุปฺปนฺนํ ยถา น ปริหายติ, เอวํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปาเทนฺตสฺส จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํฯ ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา กุสลุปฺปาทนกาเล ฉนฺทิทฺธิปาโท, วีริยํ, จิตฺตํ, วีมํสํ ธุรํ กตฺวา กุสลุปฺปาทนกาเล วีมํสิทฺธิปาโทฯ

มิจฺฉาวาจาย วิรมณกาเล สมฺมาวาจา , มิจฺฉากมฺมนฺตา, มิจฺฉาชีวา วิรมณกาเล สมฺมาชีโวติ เอวํ นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติฯ จตุมคฺคกฺขเณ ปน เอกจิตฺเต ลพฺภนฺติ, ผลกฺขเณ ฐเปตฺวา จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน อวเสสา เตตฺติํส ลพฺภนฺติฯ เอวํ เอกจิตฺเต ลพฺภมาเนสุ เจเตสุ เอกาว นิพฺพานารมฺมณา สติ กายาทีสุ สุภสญฺญาทิปหานกิจฺจสาธนวเสน ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติ วุจฺจติฯ เอกเมว จ วีริยํ อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อนุปฺปาทาทิกิจฺจสาธนวเสน ‘‘จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ติ วุจฺจติฯ เสเสสุ หาปนวฑฺฒนํ นตฺถิฯ

อปิจ เตสุ –

นว เอกวิธา เอโก, ทฺเวธาถ จตุปญฺจธา;

อฏฺฐธา นวธา เจว, อิติ ฉทฺธา ภวนฺติ เตฯ

นว เอกวิธาติ ฉนฺโท จิตฺตํ ปีติ ปสฺสทฺธิ อุเปกฺขา สงฺกปฺโป วาจา กมฺมนฺโต อาชีโวติ อิเม นว ฉนฺทิทฺธิปาทาทิวเสน เอกวิธาว โหนฺติ, อญฺญโกฏฺฐาสํ น ภชนฺติฯ เอโก ทฺเวธาติ สทฺธา อินฺทฺริยพลวเสน ทฺเวธา ฐิตาฯ อถ จตุปญฺจธาติ อถญฺโญ เอโก จตุธา, อญฺโญ ปญฺจธา ฐิโตติ อตฺโถฯ ตตฺถ สมาธิ เอโก อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺควเสน จตุธา ฐิโต, ปญฺญา เตสํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทโกฏฺฐาสสฺส จ วเสน ปญฺจธาฯ อฏฺฐธา นวธา เจวาติ อปโร เอโก อฏฺฐธา, เอโก นวธา ฐิโตติ อตฺโถฯ จตุสติปฏฺฐานอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺควเสน สติ อฏฺฐธา ฐิตา, จตุสมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺควเสน วีริยํ นวธาติฯ เอวํ –

จุทฺทเสว อสมฺภินฺนา, โหนฺเตเต โพธิปกฺขิยา;

โกฏฺฐาสโต สตฺตวิธา, สตฺตติํส ปเภทโตฯ

สกิจฺจนิปฺผาทนโต, สรูเปน จ วุตฺติโต;

สพฺเพว อริยมคฺคสฺส, สมฺภเว สมฺภวนฺติ เตฯ

เอวํ มคฺคผลสมฺปยุตฺเต สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺเม ทสฺเสตฺวา ปุน เต มคฺคผเลสุ สงฺขิปิตฺวา จตฺตาโร อริยมคฺคา จตฺตาริ จ สามญฺญผลานีติ อาหฯ สมณภาโว สามญฺญํ, จตุนฺนํ อริยมคฺคานเมตํ นามํฯ สามญฺญานํ ผลานิ สามญฺญผลานิฯ นิพฺพานํ ปน สพฺเพหิ อสมฺมิสฺสเมวฯ

อิติ วิตฺถารโต สตฺตติํสโพธิปกฺขิยจตุมคฺคจตุผลนิพฺพานานํ วเสน ฉจตฺตาลีส โลกุตฺตรธมฺมา, ตโต สงฺเขเปน จตุมคฺคจตุผลนิพฺพานานํ วเสน นว โลกุตฺตรธมฺมา, ตโตปิ สงฺเขเปน มคฺคผลนิพฺพานานํ วเสน ตโย โลกุตฺตรธมฺมาติ เวทิตพฺพํฯ สติปฏฺฐานาทีนํ มคฺคผลานญฺจ โลกุตฺตรตฺเต วุตฺเต ตํสมฺปยุตฺตานํ ผสฺสาทีนมฺปิ โลกุตฺตรตฺตํ วุตฺตเมว โหติฯ ปธานธมฺมวเสน ปน สติปฏฺฐานาทโยว วุตฺตาฯ อภิธมฺเม (ธ. ส. 277 อาทโย, 505 อาทโย) จ โลกุตฺตรธมฺมนิทฺเทเส มคฺคผลสมฺปยุตฺตานํ ผสฺสาทีนํ โลกุตฺตรตฺตํ วุตฺตเมวาติฯ

โลกํ ตรนฺตีติ โลกํ อติกฺกมนฺติฯ สพฺพมิธ อีทิสํ วตฺตมานกาลวจนํ จตฺตาโร อริยมคฺเค สนฺธาย วุตฺตํฯ โสตาปตฺติมคฺโค หิ อปายโลกํ ตรติ, สกทาคามิมคฺโค กามาวจรโลเกกเทสํ ตรติ, อนาคามิมคฺโค กามาวจรโลกํ ตรติ, อรหตฺตมคฺโค รูปารูปาวจรโลกํ ตรติฯ โลกา อุตฺตรนฺตีติ โลกา อุคฺคจฺฉนฺติฯ โลกโตติ จ โลกมฺหาติ จ ตเทว นิสฺสกฺกวจนํ วิเสเสตฺวา ทสฺสิตํฯ โลกํ สมติกฺกมนฺตีติ ปฐมํ วุตฺตตฺถเมวฯ ตตฺถ อุปสคฺคตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา วุตฺตํ, อิธ สห อุปสคฺคตฺเถน วุตฺตํฯ โลกํ สมติกฺกนฺตาติ ยถาวุตฺตํ โลกํ สมฺมา อติกฺกนฺตาฯ สพฺพมิธ อีทิสํ อตีตกาลวจนํ ผลนิพฺพานานิ สนฺธาย วุตฺตํ, โสตาปตฺติผลาทีนิ หิ ยถาวุตฺตํ โลกํ อติกฺกมิตฺวา ฐิตานิ, สทา นิพฺพานํ สพฺพโลกํ อติกฺกมิตฺวา ฐิตํฯ โลเกน อติเรกาติ โลกโต อธิกภูตาฯ อิทํ สพฺเพปิ โลกุตฺตรธมฺเม สนฺธาย วุตฺตํฯ นิสฺสรนฺตีติ นิคฺคจฺฉนฺติฯ นิสฺสฏาติ นิคฺคตาฯ โลเก น ติฏฺฐนฺตีติอาทีนิ อฏฺฐารส วจนานิ สพฺพโลกุตฺตเรสุปิ ยุชฺชนฺติฯ น ติฏฺฐนฺตีติ โลเก อปริยาปนฺนตฺตา วุตฺตํฯ โลเก น ลิมฺปนฺตีติ ขนฺธสนฺตาเน วตฺตมานาปิ ตสฺมิํ น ลิมฺปนฺตีติ อตฺโถฯ โลเกน น ลิมฺปนฺตีติ อกตปฏิเวธานํ เกนจิ จิตฺเตน, กตปฏิเวธานํ อกุสเลน อปฺปมตฺเตนปิ จิตฺเตน น ลิมฺปนฺตีติ อตฺโถฯ อสํลิตฺตา อนุปลิตฺตาติ อุปสคฺเคน วิเสสิตํฯ

วิปฺปมุตฺตาติ อลิตฺตตฺตเมว นานาพฺยญฺชเนน วิเสสิตํฯ เย เกจิ หิ ยตฺถ เยน วา อลิตฺตา, เต ตตฺถ เตน วา วิปฺปมุตฺตา โหนฺติฯ โลกา วิปฺปมุตฺตาติอาทีนิ ตีณิ นิสฺสกฺกวเสน วุตฺตานิฯ วิสญฺญุตฺตาติ วิปฺปมุตฺตตฺตวิเสสนํฯ

เย เกจิ หิ ยตฺถ เยน ยโต วิปฺปมุตฺตา, เต ตตฺถ เตน ตโต วิสญฺญุตฺตา นาม โหนฺติฯ โลกา สุชฺฌนฺตีติ โลกมลํ โธวิตฺวา โลกา สุชฺฌนฺติฯ วิสุชฺฌนฺตีติ ตเทว อุปสคฺเคน วิเสสิตํฯ วุฏฺฐหนฺตีติ อุฏฺฐิตา โหนฺติฯ วิวฏฺฏนฺตีติ นิวฏฺฏนฺติฯ น สชฺชนฺตีติ น ลคฺคนฺติฯ น คยฺหนฺตีติ น คณฺหียนฺติฯ น พชฺฌนฺตีติ น พาธียนฺติฯ สมุจฺฉินฺทนฺตีติ อปฺปวตฺติํ กโรนฺติฯ ยถา จ โลกํ สมุจฺฉินฺนตฺตาติ, ตเถว ‘‘โลกา วิสุทฺธตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตเมว โหติฯ ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺตีติ นิโรเธนฺติฯ อปถาติอาทีนิ จตฺตาริ สพฺเพสุปิ โลกุตฺตเรสุ ยุชฺชนฺติฯ อปถาติ อมคฺคาฯ อคตีติ อปฺปติฏฺฐาฯ อวิสยาติ อนายตฺตาฯ อสาธารณาติ อสมานาฯ วมนฺตีติ อุคฺคิลนฺติฯ น ปจฺจาวมนฺตีติ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน วุตฺตํ, วนฺตํ ปุน น อทนฺตีติ อตฺโถฯ เอเตน วนฺตสฺส สุวนฺตภาโว วุตฺโต โหติฯ อนนฺตรทุกตฺตเยปิ เอเสว นโยฯ วิสีเนนฺตีติ วิกิรนฺติ วิมุจฺจนฺติ, น พนฺธนฺตีติ อตฺโถฯ น อุสฺสีเนนฺตีติ น วิกิรนฺติ น วิมุจฺจนฺติฯ ‘‘วิสิเนนฺตี’’ติ ‘‘น อุสฺสิเนนฺตี’’ติ รสฺสํ กตฺวา ปาโฐ สุนฺทโรฯ วิธูเปนฺตีติ นิพฺพาเปนฺติฯ น สํธูเปนฺตีติ น อุชฺชลนฺติฯ โลกํ สมติกฺกมฺม อภิภุยฺย ติฏฺฐนฺตีติ สพฺเพปิ โลกุตฺตรา ธมฺมา โลกํ สมฺมา อติกฺกมิตฺวา อภิภวิตฺวา จ ติฏฺฐนฺตีติ โลกุตฺตราฯ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ยถาวุตฺเตหิ ปกาเรหิ โลกุตฺตรานํ โลกโต อุตฺตรภาโว อธิกภาโว จ วุตฺโต โหตีติฯ

โลกุตฺตรกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. พลกถา