2-4. พลาทิวารตฺตยวณฺณนา

[24-27] อินฺทฺริยวาเร วุตฺตนเยเนว พลวาโรปิ เวทิตพฺโพฯ โพชฺฌงฺคมคฺคงฺควารา ปริยาเยน วุตฺตา, น ยถาลกฺขณวเสนฯ มคฺคงฺควาเร สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวา เมตฺตาย ปุพฺพภาควเสน วุตฺตา, น อปฺปนาวเสนฯ น หิ เอเต เมตฺตาย สห ภวนฺติฯ สพฺเพสํ ปาณานนฺติอาทีนํ เสสวารานมฺปิ สตฺตวาเร วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เมตฺตาภาวนาวิธานํ ปน วิสุทฺธิมคฺคโต (วิสุทฺธิ. 1.240 อาทโย) คเหตพฺพนฺติฯ

เมตฺตากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. วิราคกถา

วิราคกถาวณฺณนา

[28] อิทานิ มคฺคปโยชนปริโยสานาย เมตฺตากถาย อนนฺตรํ กถิตาย วิราคสงฺขาตมคฺคปุพฺพงฺคมาย วิราคกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ ปฐมํ ตาว ‘‘นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจตี’’ติ (มหาว 23) วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ สุตฺตนฺตปทานํ อตฺถํ นิทฺทิสิตุกาเมน วิราโค มคฺโค, วิมุตฺติ ผลนฺติ อุทฺเทโส ฐปิโตฯ ตตฺถ ปฐมํ วจนตฺถํ ตาว นิทฺทิสิตุกาโม กถํ วิราโค มคฺโคติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิรชฺชตีติ วิรตฺตา โหติฯ เสสานิ มคฺคญาณนิทฺเทเส วุตฺตตฺถานิฯ วิราโคติ ยสฺมา สมฺมาทิฏฺฐิ วิรชฺชติ, ตสฺมา วิราโค นามาติ อตฺโถ ฯ โส จ วิราโค ยสฺมา วิราคารมฺมโณ…เป.… วิราเค ปติฏฺฐิโต, ตสฺมา จ วิราโคติ เอวํ ‘‘วิราคารมฺมโณ’’ติอาทีนํ ปญฺจนฺนํ วจนานํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ วิราคารมฺมโณติ นิพฺพานารมฺมโณฯ วิราคโคจโรติ นิพฺพานวิสโยฯ วิราเค สมุทาคโตติ นิพฺพาเน สมุปฺปนฺโนฯ วิราเค ฐิโตติ ปวตฺติวเสน นิพฺพาเน ฐิโตฯ วิราเค ปติฏฺฐิโตติ อนิวตฺตนวเสน นิพฺพาเน ปติฏฺฐิโตฯ

นิพฺพานญฺจ วิราโคติ นิพฺพานํ วิราคเหตุตฺตา วิราโคฯ นิพฺพานารมฺมณตาชาตาติ นิพฺพานารมฺมเณ ชาตา, นิพฺพานารมฺมณภาเวน วา ชาตาฯ เต มคฺคสมฺปยุตฺตา สพฺเพว ผสฺสาทโย ธมฺมา วิรชฺชนฏฺเฐน วิราคา โหนฺตีติ วิราคา นาม โหนฺติฯ สหชาตานีติ สมฺมาทิฏฺฐิสหชาตานิ สมฺมาสงฺกปฺปาทีนิ สตฺต มคฺคงฺคานิฯ วิราคํ คจฺฉนฺตีติ วิราโค มคฺโคติ วิราคํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา คจฺฉนฺตีติ วิราคารมฺมณตฺตา วิราโค นาม, มคฺคนฏฺเฐน มคฺโค นาม โหตีติ อตฺโถฯ เอเกกมฺปิ มคฺคงฺคํ มคฺโคติ นามํ ลภติฯ อิติ เอเกกสฺส องฺคสฺส มคฺคตฺเต วุตฺเต สมฺมาทิฏฺฐิยาปิ มคฺคตฺตํ วุตฺตเมว โหติฯ ตสฺมาเยว จ เอเตน มคฺเคนาติ อฏฺฐ มคฺคงฺคานิ คเหตฺวา วุตฺตํฯ พุทฺธา จาติ ปจฺเจกพุทฺธาปิ สงฺคหิตาฯ

เตปิ หิ ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, พุทฺธา ตถาคโต จ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปจฺเจกพุทฺโธ จา’’ติ (อ. นิ. 2.57) วุตฺตตฺตา พุทฺธาเยว ฯ อคตนฺติ อนมตคฺเค สํสาเร อคตปุพฺพํฯ ทิสนฺติ สกลายปฏิปตฺติยา ทิสฺสติ อปทิสฺสติ อภิสนฺทหียตีติ ทิสา, สพฺพพุทฺเธหิ วา ปรมํ สุขนฺติ ทิสฺสติ อปทิสฺสติ กถียตีติ ทิสา , สพฺพทุกฺขํ วา ทิสฺสนฺติ วิสฺสชฺเชนฺติ อุชฺฌนฺติ เอตายาติ ทิสาฯ ตํ ทิสํฯ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ กิํ วุตฺตํ โหติ? โย โส อฏฺฐงฺคิโก ธมฺมสมูโห, โส เอเตน นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ คมนฏฺเฐน มคฺโค นามาติ วุตฺตํ โหติฯ ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ปรปฺปวาทานนฺติ วิสุํ วิสุํ สมณานํ พฺราหฺมณานญฺจ อิโต อญฺญลทฺธิกานํฯ อคฺโคติ เตสํ เสสมคฺคานํ วิสิฏฺโฐฯ เสฏฺโฐติ เสสมคฺคโต อติวิย ปสํสนีโยฯ โมกฺโขติ มุเข สาธุ, เสสมคฺคานํ อภิมุเข อยเมว สาธูติ อตฺโถฯ อุตฺตโมติ เสสมคฺเค อติวิย อุตฺติณฺโณฯ ปวโรติ เสสมคฺคโต นานปฺปกาเรหิ สํภชนีโยฯ อิตีติ การณตฺเถ นิปาโตฯ ตสฺมา ภควตา ‘‘มคฺคานํ อฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐ’’ติ วุตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา –

‘‘มคฺคานฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐ, สจฺจานํ จตุโร ปทา;

วิราโค เสฏฺโฐ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานญฺจ จกฺขุมา’’ติฯ (ธ. ป. 273);

ตํ อิธ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘มคฺคานํ อฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐ’’ติ วุตฺตํฯ เสสวาเรสุปิ อิมินา จ นเยน เหฏฺฐา วุตฺตนเยน จ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ทสฺสนวิราโคติอาทีสุ ทสฺสนสงฺขาโต วิราโค ทสฺสนวิราโคฯ อินฺทฺริยฏฺฐโต พลสฺส วิสิฏฺฐตฺตา อิธ อินฺทฺริยโต พลํ ปฐมํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยานีติอาทิ อินฺทฺริยาทีนํ อตฺถวิภาวนา, น วิราคสฺสฯ ตถฏฺเฐน สจฺจาติ สจฺจญาณํ เวทิตพฺพํฯ สีลวิสุทฺธีติ สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวาฯ จิตฺตวิสุทฺธีติ สมฺมาสมาธิฯ ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ สมฺมาทิฏฺฐิสงฺกปฺปาฯ วิมุตฺตฏฺเฐนาติ ตํตํมคฺควชฺฌกิเลเสหิ มุตฺตฏฺเฐนฯ วิชฺชาติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ วิมุตฺตีติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติฯ อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน มคฺโคติ มคฺคผลปจฺจเวกฺขณาหิ มคฺคียตีติ มคฺโคฯ

อิมสฺมิํ วิราคนิทฺเทเส วุตฺตา ธมฺมา สพฺเพปิ มคฺคกฺขเณเยวฯ วิมุตฺตินิทฺเทเส ผลกฺขเณฯ ตสฺมา ฉนฺทมนสิการาปิ มคฺคผลสมฺปยุตฺตาฯ

[29] วิราคนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว วิมุตฺตินิทฺเทเสปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ผลํ ปเนตฺถ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติ, นิพฺพานํ นิสฺสรณวิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติฯ ‘‘สหชาตานิ สตฺตงฺคานี’’ติอาทีนิ วจนานิ อิธ น ลพฺภนฺตีติ น วุตฺตานิฯ สยํ ผลวิมุตฺตตฺตา ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺตีติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

วิราคกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ปฏิสมฺภิทากถา

1. ธมฺมจกฺกปวตฺตนวารวณฺณนา

[30] อิทานิ วิราคสงฺขาตมคฺควเสน สิทฺธํ ปฏิสมฺภิทาปเภทํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย ปฏิสมฺภิทากถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ สุตฺตนฺเต ตาว พาราณสิยนฺติ พาราณสา นาม นที, พาราณสาย อวิทูเร ภวา นครี พาราณสีฯ ตสฺสํ พาราณสิยํฯ อิสิปตเน มิคทาเยติ อิสีนํ ปตนุปฺปตนวเสน เอวํลทฺธนาเม มิคานํ อภยทานทินฺนฏฺฐานตฺตา มิคทายสงฺขาเต อาราเมฯ ตตฺถ หิ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนา สพฺพญฺญุอิสโย ปตนฺติ, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนตฺถํ นิสีทนฺตีติ อตฺโถฯ นนฺทมูลกปพฺภารโต สตฺตาหจฺจเยน นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺฐิตา อโนตตฺตทเห กตมุขโธวนกิจฺจา อากาเสน อาคนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธอิสโยเปตฺถ สโมสรณวเสน ปตนฺติ , อุโปสถตฺถญฺจ อนุโปสถตฺถญฺจ สนฺนิปตนฺติ, คนฺธมาทนํ ปฏิคจฺฉนฺตา จ ตโต จ อุปฺปตนฺตีติปิ อิมินา อิสีนํ ปตนุปฺปตนวเสน ตํ ‘‘อิสิปตน’’นฺติ วุจฺจติฯ ‘‘อิสิปทน’’นฺติปิ ปาโฐฯ ปญฺจวคฺคิเยติ –

‘‘โกณฺฑญฺโญ ภทฺทิโย วปฺโป, มหานาโม จ อสฺสชิ;

เอเต ปญฺจ มหาเถรา, ปญฺจวคฺคาติ วุจฺจเร’’ติฯ –

เอวํ วุตฺตานํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขูนํ วคฺโค ปญฺจวคฺโคฯ ตสฺมิํ ปญฺจวคฺเค ภวา ตํปริยาปนฺนตฺตาติ ปญฺจวคฺคิยา, เต ปญฺจวคฺคิเยฯ