1. อินฺทฺริยวารวณฺณนา

[23] อถ เมตฺตูปสํหาราการํ อินฺทฺริยาทิปริภาวนญฺจ ทสฺเสตุํ สพฺเพสํ สตฺตานํ ปีฬนํ วชฺเชตฺวาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปีฬนนฺติ อพฺภนฺตรโต สรีรปีฬนํฯ อุปฆาตนฺติ พาหิรโต สรีโรปฆาตํฯ สนฺตาปนฺติ ยถา ตถา วา จิตฺตสนฺตาปนํฯ ปริยาทานนฺติ ปกติยา ชีวิตาทิปริกฺขยํฯ วิเหสนฺติ ปรโต ชีวิตวิเหฐนํฯ วชฺเชตฺวาติ ปีฬนาทีสุ เอเกกํ อตฺตโน จิตฺเตเนว อปเนตฺวาฯ อิมานิ ปีฬนาทีนิ ปญฺจ ปทานิ เมตฺโตปสํหารสฺส ปฏิปกฺขวิวชฺชนวเสน วุตฺตานิ, อปีฬนายาติอาทีนิ เมตฺโตปสํหารวเสนฯ อปีฬนายาติ อปีฬนากาเรน, สพฺเพ สตฺเต เมตฺตายตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ เสเสสุปิฯ มา เวริโน มา ทุกฺขิโน มา ทุกฺขิตตฺตาติ อิมานิปิ ตีณิ เมตฺโตปสํหารสฺส ปฏิปกฺขปฏิกฺเขปวจนานิฯ มา-วจนสฺส มา โหนฺตูติ อตฺโถฯ อเวริโน สุขิโน สุขิตตฺตาติ อิมานิ ตีณิ เมตฺโตปสํหารวจนานิฯ ‘‘อพฺยาปชฺชา อนีฆา’’ติ อิทํ ทฺวยํ ‘‘สุขิโน’’ติ วจเนน สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ สุขิตตฺตาติ ตสฺเสว สุขสฺส นิจฺจปฺปวตฺติทสฺสนํฯ ‘‘สุขิตตฺตา’’ติ จ ‘‘สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตู’’ติ จ อตฺถโต เอกํฯ ‘‘อปีฬนายา’’ติอาทีหิ วา อพฺยาปชฺชานีฆวจนานิ สงฺคหิตานิฯ อฏฺฐหากาเรหีติ ‘‘อปีฬนายา’’ติอาทโย ปญฺจ เมตฺโตปสํหาราการา ‘‘อเวริโน โหนฺตู’’ติอาทโย ตโย เมตฺโตปสํหาราการาติ อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิฯ เมตฺตายตีติ สินิยฺหติฯ ตํ ธมฺมํ เจตยตีติ ตํ หิโตปสํหารํ เจตยติ อภิสนฺทหติ, ปวตฺเตตีติ อตฺโถฯ สพฺพพฺยาปาทปริยุฏฺฐาเนหิ วิมุจฺจตีติ เมตฺตาย ปฏิปกฺขภูเตหิ สพฺเพหิ พฺยาปาทสมุทาจาเรหิ วิกฺขมฺภนโต วิมุจฺจติฯ เมตฺตา จ เจโต จ วิมุตฺติ จาติ เอกาเยว เมตฺตา ติธา วณฺณิตาฯ

อเวริโน เขมิโน สุขิโนติ อิมานิ ตีณิ ปทานิ ปุพฺเพ วุตฺเต อากาเร สงฺเขเปน สงฺคเหตฺวา วุตฺตานิฯ สทฺธาย อธิมุจฺจตีติอาทินา นเยน วุตฺตานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย สมฺปยุตฺตานิเยวฯ อาเสวนาติอาทีสุ ฉสุ วาเรสุ อาเสวียติ เอเตหิ เมตฺตาติ อาเสวนาฯ ตถา ภาวนา พหุลีกมฺมํฯ อลงฺการาติ วิภูสนาฯ สฺวาลงฺกตาติ สุฏฺฐุ อลงฺกตา ภูสิตาฯ ปริกฺขาราติ สมฺภาราฯ สุปริกฺขตาติ สุฏฺฐุ สมฺภตาฯ ปริวาราติ รกฺขนฏฺเฐนฯ ปุน อาเสวนาทีนิ อฏฺฐวีสติ ปทานิ เมตฺตาย วณฺณภณนตฺถํ วุตฺตานิฯ ตตฺถ ปาริปูรีติ ปริปุณฺณภาวาฯ สหคตาติ เมตฺตาย สหคตาฯ ตถา สหชาตาทโยฯ ปกฺขนฺทนาติ เมตฺตาย ปวิสนา, ปกฺขนฺทติ เอเตหิ เมตฺตาติ วา ปกฺขนฺทนาฯ ตถา สํสีทนาทโยฯ เอตํ สนฺตนฺติ ผสฺสนาติ เอสา เมตฺตา สนฺตาติ เอเตหิ ผสฺสนา โหตีติ เอตํ สนฺตนฺติ ผสฺสนา ‘‘เอตทคฺค’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 1.188 อาทโย) วิย นปุํสกวจนํฯ สฺวาธิฏฺฐิตาติ สุฏฺฐุ ปติฏฺฐิตาฯ สุสมุคฺคตาติ สุฏฺฐุ สมุสฺสิตาฯ สุวิมุตฺตาติ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจนีเกหิ สุฏฺฐุ วิมุตฺตาฯ นิพฺพตฺเตนฺตีติ เมตฺตาสมฺปยุตฺตา หุตฺวา เมตฺตํ นิพฺพตฺเตนฺติฯ โชเตนฺตีติ ปากฏํ กโรนฺติฯ ปตาเปนฺตีติ วิโรเจนฺติฯ