เมตฺตากถาวณฺณนา

[22] อิทานิ โพชฺฌงฺคกถานนฺตรํ กถิตาย โพชฺฌงฺคกถาคติยา สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย เมตฺตากถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ สุตฺตนฺเต ตาว อาเสวิตายาติ อาทเรน เสวิตายฯ ภาวิตายาติ วฑฺฒิตายฯ พหุลีกตายาติ ปุนปฺปุนํ กตายฯ ยานีกตายาติ ยุตฺตยานสทิสาย กตายฯ วตฺถุกตายาติ ปติฏฺฐานฏฺเฐน วตฺถุ วิย กตายฯ อนุฏฺฐิตายาติ ปจฺจุปฏฺฐิตายฯ ปริจิตายาติ สมนฺตโต จิตาย อุปจิตายฯ สุสมารทฺธายาติ สุฏฺฐุ สมารทฺธาย สุกตาย ฯ อานิสํสาติ คุณาฯ ปาฏิกงฺขาติ ปฏิกงฺขิตพฺพา อิจฺฉิตพฺพาฯ สุขํ สุปตีติ ยถา เสสชนา สมฺปริวตฺตมานา กากจฺฉมานา ทุกฺขํ สุปนฺติ, เอวํ อสุปิตฺวา สุขํ สุปติฯ นิทฺทํ โอกฺกนฺโตปิ สมาปตฺติํ สมาปนฺโน วิย โหติฯ สุขํ ปฏิพุชฺฌตีติ ยถา อญฺเญ นิตฺถุนนฺตา วิชมฺภนฺตา สมฺปริวตฺตนฺตา ทุกฺขํ ปฏิพุชฺฌนฺติ, เอวํ อปฏิพุชฺฌิตฺวา วิกสมานมิว ปทุมํ สุขํ นิพฺพิการํ ปฏิพุชฺฌติฯ น ปาปกํ สุปินํ ปสฺสตีติ สุปินํ ปสฺสนฺโตปิ ภทฺทกเมว สุปินํ ปสฺสติฯ เจติยํ วนฺทนฺโต วิย ปูชํ กโรนฺโต วิย ธมฺมํ สุณนฺโต วิย จ โหติฯ ยถา ปนญฺเญ อตฺตานํ โจเรหิ ปริวาริตํ วิย วาเฬหิ อุปทฺทุตํ วิย ปปาเต ปตนฺตํ วิย จ ปสฺสนฺติ, น เอวํ ปาปกํ สุปินํ ปสฺสติฯ มนุสฺสานํ ปิโย โหตีติ อุเร อามุตฺตมุตฺตาหาโร วิย สีเส ปิฬนฺธมาลา วิย จ มนุสฺสานํ ปิโย โหติ มนาโปฯ อมนุสฺสานํ ปิโย โหตีติ ยเถว จ มนุสฺสานํ, เอวํ อมนุสฺสานมฺปิ ปิโย โหติฯ เทวตา รกฺขนฺตีติ ปุตฺตมิว มาตาปิตโร เทวตา รกฺขนฺติฯ นาสฺส อคฺคิ วา วิสํ วา สตฺถํ วา กมตีติ เมตฺตาวิหาริสฺส กาเย อคฺคิ วา วิสํ วา สตฺถํ วา น กมติ น ปวิสติ, นาสฺส กายํ วิโกเปตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตุวฏํ จิตฺตํ สมาธิยตีติ เมตฺตาวิหาริโน ขิปฺปเมว จิตฺตํ สมาธิยติ, นตฺถิ ตสฺส ทนฺธายิตตฺตํฯ มุขวณฺโณ วิปฺปสีทตีติ พนฺธนา ปมุตฺตตาลปกฺกํ วิย จสฺส วิปฺปสนฺนวณฺณํ มุขํ โหติฯ อสมฺมูฬฺโห กาลํ กโรตีติ เมตฺตาวิหาริโน สมฺโมหมรณํ นาม นตฺถิ, อสมฺมูฬฺโห นิทฺทํ โอกฺกมนฺโต วิย กาลํ กโรติฯ อุตฺตริ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโตติ เมตฺตาสมาปตฺติโต อุตฺตริํ อรหตฺตํ อธิคนฺตุํ อสกฺโกนฺโต อิโต จวิตฺวา สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย พฺรหฺมโลกูปโค โหตีติ พฺรหฺมโลกํ อุปปชฺชตีติ อตฺโถฯ

เมตฺตานิทฺเทเส อโนธิโส ผรณาติ โอธิ มริยาทา, น โอธิ อโนธิฯ ตโต อโนธิโส, อโนธิโตติ อตฺโถ, นิปฺปเทสโต ผุสนาติ วุตฺตํ โหติฯ โอธิโสติ ปเทสวเสนฯ ทิสาผรณาติ ทิสาสุ ผรณาฯ สพฺเพติ อนวเสสปริยาทานํฯ สตฺตาติปทสฺส อตฺโถ ญาณกถามาติกาวณฺณนายํ วุตฺโต, รุฬฺหีสทฺเทน ปน วีตราเคสุปิ อยํ โวหาโร วตฺตติ วิลีวมเยปิ พีชนิวิเสเส ตาลวณฺฏโวหาโร วิยฯ อเวราติ เวรรหิตาฯ อพฺยาปชฺชาติ พฺยาปาทรหิตาฯ อนีฆาติ นิทฺทุกฺขาฯ อนิคฺฆาติปิ ปาโฐฯ

สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตูติ สุขิตา หุตฺวา อตฺตภาวํ วตฺตยนฺตุฯ ‘‘อเวรา’’ติ จ สกสนฺตาเน จ ปเร ปฏิจฺจ, ปรสนฺตาเน จ อิตเร ปฏิจฺจ เวราภาโว ทสฺสิโต, ‘‘อพฺยาปชฺชา’’ติอาทีสุ เวราภาวา ตมฺมูลกพฺยาปาทาภาโว, ‘‘อนีฆา’’ติ พฺยาปาทาภาวา ตมฺมูลกทุกฺขาภาโว, ‘‘สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตู’’ติ ทุกฺขาภาวาสุเขน อตฺตภาวปริหรณํ ทสฺสิตนฺติ เอวเมตฺถ วจนสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพติฯ อิเมสุ จ ‘‘อเวรา โหนฺตู’’ติอาทีสุ จตูสุปิ วจเนสุ ยํ ยํ ปากฏํ โหติ, ตสฺส ตสฺส วเสน เมตฺตาย ผรติฯ

ปาณาติอาทีสุ ปาณนตาย ปาณา, อสฺสาสปสฺสาสายตฺตวุตฺติตายาติ อตฺโถฯ ภูตตฺตา ภูตา, อภินิพฺพตฺตาติ อตฺโถฯ ปุํ วุจฺจติ นิรโย, ตํ ปุํ คลนฺติ คจฺฉนฺตีติ ปุคฺคลาฯ อตฺตภาโว วุจฺจติ สรีรํ, ขนฺธปญฺจกเมว วา, ตํ อุปาทาย ปญฺญตฺติมตฺตสพฺภาวโต, ตสฺมิํ อตฺตภาเว ปริยาปนฺนา ปริจฺฉินฺนา อนฺโตคธาติ อตฺตภาวปริยาปนฺนาฯ ยถา จ สตฺตาติ วจนํ, เอวํ เสสานิปิ รุฬฺหีวเสน อาโรเปตฺวา สพฺพาเนตานิ สพฺพสตฺตเววจนานีติ เวทิตพฺพานิฯ กามญฺจ อญฺญานิปิ ‘‘สพฺเพ ชนฺตู สพฺเพ ชีวา’’ติอาทีนิ สพฺพสตฺตเววจนานิ อตฺถิ, ปากฏวเสน ปน อิมาเนว ปญฺจ คเหตฺวา ‘‘ปญฺจหากาเรหิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺตี’’ติ วุจฺจติฯ เย ปน ‘‘สตฺตา ปาณา’’ติอาทีนํ น เกวลํ วจนมตฺตโตว, อถ โข อตฺถโตปิ นานตฺตเมว อิจฺเฉยฺยุํ, เตสํ อโนธิโส ผรณา วิรุชฺฌติฯ ตสฺมา ตถา อตฺถํ อคฺคเหตฺวา อิเมสุ ปญฺจสุ อากาเรสุ อญฺญตรวเสน อโนธิโส เมตฺตาย ผรติฯ

โอธิโส ผรเณ ปน อิตฺถิโย ปุริสาติ ลิงฺควเสน วุตฺตํ, อริยา อนริยาติ อริยปุถุชฺชนวเสน, เทวามนุสฺสา วินิปาติกาติ อุปปตฺติวเสนฯ ทิสาผรเณปิ ทิสาวิภาคํ อกตฺวา สพฺพทิสาสุ ‘‘สพฺเพ สตฺตา’’ติอาทินา นเยน ผรณโต อโนธิโส ผรณา โหติ, สพฺพทิสาสุ ‘‘สพฺพา อิตฺถิโย’’ติอาทินา นเยน ผรณโต โอธิโส ผรณาฯ

ยสฺมา ปน อยํ ติวิธาปิ เมตฺตาผรณา อปฺปนาปตฺตจิตฺตสฺส วเสน วุตฺตา, ตสฺมา ตีสุ วาเรสุ อปฺปนา คเหตพฺพาฯ

อโนธิโส ผรเณ ตาว ‘‘สพฺเพ สตฺตา อเวรา โหนฺตู’’ติ เอกา, ‘‘อพฺยาปชฺชา โหนฺตู’’ติ เอกา ‘‘อนีฆา โหนฺตู’’ติ เอกา, ‘‘สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตู’’ติ เอกาฯ ตานิปิ หิ จตฺตาริ หิโตปสํหารวเสเนว วุตฺตานิฯ หิโตปสํหารลกฺขณา หิ เมตฺตาฯ อิติ ‘‘สตฺตา’’ติอาทีสุ ปญฺจสุ อากาเรสุ จตสฺสนฺนํ จตสฺสนฺนํ อปฺปนานํ วเสน วีสติ อปฺปนา โหนฺติ, โอธิโส ผรเณ ‘‘สพฺพา อิตฺถิโย’’ติอาทีสุ สตฺตสุ อากาเรสุ จตสฺสนฺนํ จตสฺสนฺนํ วเสน อฏฺฐวีสติ อปฺปนาฯ ทิสาผรเณ ปน ‘‘สพฺเพ ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา’’ติอาทินา นเยน เอกเมกิสฺสา ทิสาย วีสติ วีสติ กตฺวา ทฺเว สตานิ, ‘‘สพฺพา ปุรตฺถิมาย ทิสาย อิตฺถิโย’’ติอาทินา นเยน เอกเมกิสฺสา ทิสาย อฏฺฐวีสติ อฏฺฐวีสติ กตฺวา อสีติ ทฺเว สตานีติ จตฺตาริ สตานิ อสีติ จ อปฺปนาฯ อิติ สพฺพานิปิ อิธ วุตฺตานิ อฏฺฐวีสาธิกานิ ปญฺจ อปฺปนาสตานิ โหนฺติฯ ยถา จ เมตฺตาย ติวิเธน ผรณา วุตฺตา, ตถา กรุณามุทิตาอุเปกฺขานมฺปิ วุตฺตาว โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

1. อินฺทฺริยวารวณฺณนา

[23] อถ เมตฺตูปสํหาราการํ อินฺทฺริยาทิปริภาวนญฺจ ทสฺเสตุํ สพฺเพสํ สตฺตานํ ปีฬนํ วชฺเชตฺวาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปีฬนนฺติ อพฺภนฺตรโต สรีรปีฬนํฯ อุปฆาตนฺติ พาหิรโต สรีโรปฆาตํฯ สนฺตาปนฺติ ยถา ตถา วา จิตฺตสนฺตาปนํฯ ปริยาทานนฺติ ปกติยา ชีวิตาทิปริกฺขยํฯ วิเหสนฺติ ปรโต ชีวิตวิเหฐนํฯ วชฺเชตฺวาติ ปีฬนาทีสุ เอเกกํ อตฺตโน จิตฺเตเนว อปเนตฺวาฯ อิมานิ ปีฬนาทีนิ ปญฺจ ปทานิ เมตฺโตปสํหารสฺส ปฏิปกฺขวิวชฺชนวเสน วุตฺตานิ, อปีฬนายาติอาทีนิ เมตฺโตปสํหารวเสนฯ อปีฬนายาติ อปีฬนากาเรน, สพฺเพ สตฺเต เมตฺตายตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ เสเสสุปิฯ มา เวริโน มา ทุกฺขิโน มา ทุกฺขิตตฺตาติ อิมานิปิ ตีณิ เมตฺโตปสํหารสฺส ปฏิปกฺขปฏิกฺเขปวจนานิฯ มา-วจนสฺส มา โหนฺตูติ อตฺโถฯ อเวริโน สุขิโน สุขิตตฺตาติ อิมานิ ตีณิ เมตฺโตปสํหารวจนานิฯ ‘‘อพฺยาปชฺชา อนีฆา’’ติ อิทํ ทฺวยํ ‘‘สุขิโน’’ติ วจเนน สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ สุขิตตฺตาติ ตสฺเสว สุขสฺส นิจฺจปฺปวตฺติทสฺสนํฯ ‘‘สุขิตตฺตา’’ติ จ ‘‘สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตู’’ติ จ อตฺถโต เอกํฯ ‘‘อปีฬนายา’’ติอาทีหิ วา อพฺยาปชฺชานีฆวจนานิ สงฺคหิตานิฯ อฏฺฐหากาเรหีติ ‘‘อปีฬนายา’’ติอาทโย ปญฺจ เมตฺโตปสํหาราการา ‘‘อเวริโน โหนฺตู’’ติอาทโย ตโย เมตฺโตปสํหาราการาติ อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิฯ เมตฺตายตีติ สินิยฺหติฯ ตํ ธมฺมํ เจตยตีติ ตํ หิโตปสํหารํ เจตยติ อภิสนฺทหติ, ปวตฺเตตีติ อตฺโถฯ สพฺพพฺยาปาทปริยุฏฺฐาเนหิ วิมุจฺจตีติ เมตฺตาย ปฏิปกฺขภูเตหิ สพฺเพหิ พฺยาปาทสมุทาจาเรหิ วิกฺขมฺภนโต วิมุจฺจติฯ เมตฺตา จ เจโต จ วิมุตฺติ จาติ เอกาเยว เมตฺตา ติธา วณฺณิตาฯ

อเวริโน เขมิโน สุขิโนติ อิมานิ ตีณิ ปทานิ ปุพฺเพ วุตฺเต อากาเร สงฺเขเปน สงฺคเหตฺวา วุตฺตานิฯ สทฺธาย อธิมุจฺจตีติอาทินา นเยน วุตฺตานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย สมฺปยุตฺตานิเยวฯ อาเสวนาติอาทีสุ ฉสุ วาเรสุ อาเสวียติ เอเตหิ เมตฺตาติ อาเสวนาฯ ตถา ภาวนา พหุลีกมฺมํฯ อลงฺการาติ วิภูสนาฯ สฺวาลงฺกตาติ สุฏฺฐุ อลงฺกตา ภูสิตาฯ ปริกฺขาราติ สมฺภาราฯ สุปริกฺขตาติ สุฏฺฐุ สมฺภตาฯ ปริวาราติ รกฺขนฏฺเฐนฯ ปุน อาเสวนาทีนิ อฏฺฐวีสติ ปทานิ เมตฺตาย วณฺณภณนตฺถํ วุตฺตานิฯ ตตฺถ ปาริปูรีติ ปริปุณฺณภาวาฯ สหคตาติ เมตฺตาย สหคตาฯ ตถา สหชาตาทโยฯ ปกฺขนฺทนาติ เมตฺตาย ปวิสนา, ปกฺขนฺทติ เอเตหิ เมตฺตาติ วา ปกฺขนฺทนาฯ ตถา สํสีทนาทโยฯ เอตํ สนฺตนฺติ ผสฺสนาติ เอสา เมตฺตา สนฺตาติ เอเตหิ ผสฺสนา โหตีติ เอตํ สนฺตนฺติ ผสฺสนา ‘‘เอตทคฺค’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 1.188 อาทโย) วิย นปุํสกวจนํฯ สฺวาธิฏฺฐิตาติ สุฏฺฐุ ปติฏฺฐิตาฯ สุสมุคฺคตาติ สุฏฺฐุ สมุสฺสิตาฯ สุวิมุตฺตาติ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจนีเกหิ สุฏฺฐุ วิมุตฺตาฯ นิพฺพตฺเตนฺตีติ เมตฺตาสมฺปยุตฺตา หุตฺวา เมตฺตํ นิพฺพตฺเตนฺติฯ โชเตนฺตีติ ปากฏํ กโรนฺติฯ ปตาเปนฺตีติ วิโรเจนฺติฯ