สุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[21] กถํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ โหตีติ โพชฺฌงฺโคติ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ สีสํ กตฺวา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺตสฺส อญฺเญสุ โพชฺฌงฺเคสุ วิชฺชมาเนสุ เอวํ อยํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค โหตีติ อิติ เจ ปวตฺตสฺส กถํ โส สติสมฺโพชฺฌงฺโค โหตีติ อตฺโถฯ ยาวตา นิโรธูปฏฺฐาตีติ ยตฺตเกน กาเลน นิโรโธ อุปฏฺฐาติ, ยตฺตเก กาเล อารมฺมณโต นิพฺพานํ อุปฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ ยาวตา อจฺจีติ ยตฺตเกน ปริมาเณน ชาลาฯ กถํ อปฺปมาโณ อิติ เจ โหตีติ โพชฺฌงฺโคติ น อปฺปมาเณปิ สติสมฺโพชฺฌงฺเค วิชฺชมาเน เอวํ อยํ อปฺปมาโณ โหตีติ อิติ เจ ปวตฺตสฺส โส อปฺปมาโณ สติสมฺโพชฺฌงฺโค กถํ โหตีติ อตฺโถฯ ปมาณพทฺธาติ กิเลสา จ ปริยุฏฺฐานา จ โปโนภวิกสงฺขารา จ ปมาณพทฺธา นาม โหนฺติฯ ‘‘ราโคปมาณกรโณ, โทโส ปมาณกรโณ, โมโห ปมาณกรโณ’’ติ (ม. นิ. 1.459) วจนโต ราคาทโย ยสฺส อุปฺปชฺชนฺติ, ‘‘อยํ เอตฺตโก’’ติ ตสฺส ปมาณกรณโต ปมาณํ นามฯ ตสฺมิํ ปมาเณ พทฺธา ปฏิพทฺธา อายตฺตาติ กิเลสาทโย ปมาณพทฺธา นาม โหนฺติฯ กิเลสาติ อนุสยภูตา, ปริยุฏฺฐานาติ สมุทาจารปฺปตฺตกิเลสาฯ สงฺขารา โปโนภวิกาติ ปุนปฺปุนํ ภวกรณํ ปุนภโว, ปุนภโว สีลเมเตสนฺติ โปนภวิกา, โปนภวิกา เอว โปโนภวิกาฯ กุสลากุสลกมฺมสงฺขาตา สงฺขาราฯ อปฺปมาโณติ วุตฺตปฺปการสฺส ปมาณสฺส อภาเวน อปฺปมาโณฯ มคฺคผลานมฺปิ อปฺปมาณตฺตา ตโต วิเสสนตฺถํ อจลฏฺเฐน อสงฺขตฏฺเฐนาติ วุตฺตํฯ ภงฺคาภาวโต อจโล, ปจฺจยาภาวโต อสงฺขโตฯ โย หิ อจโล อสงฺขโต จ, โส อติวิย ปมาณวิรหิโต โหติฯ

กถํ สุสมารทฺโธ อิติ เจ โหตีติ โพชฺฌงฺโคติ อนนฺตรํ วุตฺตนเยน โยเชตพฺพํฯ วิสมาติ สยญฺจ วิสมตฺตา, วิสมสฺส จ ภาวสฺส เหตุตฺตา วิสมาฯ สมธมฺโมติ สนฺตฏฺเฐน ปณีตฏฺเฐน สโม ธมฺโมฯ ปมาณาภาวโต สนฺโตฯ ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (อ. นิ. 4.34; อิติวุ. 90) วจนโต สพฺพธมฺมุตฺตมฏฺเฐน ปณีโตฯ ตสฺมิํ สมธมฺโมติ วุตฺเต สุสเม อารทฺโธ สุสมารทฺโธฯ อาวชฺชิตตฺตาติ ผลสมาปตฺติยา ปวตฺตกาลํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อนุปฺปาทาทิสงฺขาเต นิพฺพาเน มโนทฺวาราวชฺชนสฺส อุปฺปนฺนตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ ติฏฺฐตีติ ปวตฺตติฯ อุปฺปาทาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถานิฯ เสสโพชฺฌงฺคมูลเกสุปิ วาเรสุ เอเสว นโยฯ

โพชฺฌงฺคกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. เมตฺตากถา

เมตฺตากถาวณฺณนา

[22] อิทานิ โพชฺฌงฺคกถานนฺตรํ กถิตาย โพชฺฌงฺคกถาคติยา สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย เมตฺตากถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ สุตฺตนฺเต ตาว อาเสวิตายาติ อาทเรน เสวิตายฯ ภาวิตายาติ วฑฺฒิตายฯ พหุลีกตายาติ ปุนปฺปุนํ กตายฯ ยานีกตายาติ ยุตฺตยานสทิสาย กตายฯ วตฺถุกตายาติ ปติฏฺฐานฏฺเฐน วตฺถุ วิย กตายฯ อนุฏฺฐิตายาติ ปจฺจุปฏฺฐิตายฯ ปริจิตายาติ สมนฺตโต จิตาย อุปจิตายฯ สุสมารทฺธายาติ สุฏฺฐุ สมารทฺธาย สุกตาย ฯ อานิสํสาติ คุณาฯ ปาฏิกงฺขาติ ปฏิกงฺขิตพฺพา อิจฺฉิตพฺพาฯ สุขํ สุปตีติ ยถา เสสชนา สมฺปริวตฺตมานา กากจฺฉมานา ทุกฺขํ สุปนฺติ, เอวํ อสุปิตฺวา สุขํ สุปติฯ นิทฺทํ โอกฺกนฺโตปิ สมาปตฺติํ สมาปนฺโน วิย โหติฯ สุขํ ปฏิพุชฺฌตีติ ยถา อญฺเญ นิตฺถุนนฺตา วิชมฺภนฺตา สมฺปริวตฺตนฺตา ทุกฺขํ ปฏิพุชฺฌนฺติ, เอวํ อปฏิพุชฺฌิตฺวา วิกสมานมิว ปทุมํ สุขํ นิพฺพิการํ ปฏิพุชฺฌติฯ น ปาปกํ สุปินํ ปสฺสตีติ สุปินํ ปสฺสนฺโตปิ ภทฺทกเมว สุปินํ ปสฺสติฯ เจติยํ วนฺทนฺโต วิย ปูชํ กโรนฺโต วิย ธมฺมํ สุณนฺโต วิย จ โหติฯ ยถา ปนญฺเญ อตฺตานํ โจเรหิ ปริวาริตํ วิย วาเฬหิ อุปทฺทุตํ วิย ปปาเต ปตนฺตํ วิย จ ปสฺสนฺติ, น เอวํ ปาปกํ สุปินํ ปสฺสติฯ มนุสฺสานํ ปิโย โหตีติ อุเร อามุตฺตมุตฺตาหาโร วิย สีเส ปิฬนฺธมาลา วิย จ มนุสฺสานํ ปิโย โหติ มนาโปฯ อมนุสฺสานํ ปิโย โหตีติ ยเถว จ มนุสฺสานํ, เอวํ อมนุสฺสานมฺปิ ปิโย โหติฯ เทวตา รกฺขนฺตีติ ปุตฺตมิว มาตาปิตโร เทวตา รกฺขนฺติฯ นาสฺส อคฺคิ วา วิสํ วา สตฺถํ วา กมตีติ เมตฺตาวิหาริสฺส กาเย อคฺคิ วา วิสํ วา สตฺถํ วา น กมติ น ปวิสติ, นาสฺส กายํ วิโกเปตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตุวฏํ จิตฺตํ สมาธิยตีติ เมตฺตาวิหาริโน ขิปฺปเมว จิตฺตํ สมาธิยติ, นตฺถิ ตสฺส ทนฺธายิตตฺตํฯ มุขวณฺโณ วิปฺปสีทตีติ พนฺธนา ปมุตฺตตาลปกฺกํ วิย จสฺส วิปฺปสนฺนวณฺณํ มุขํ โหติฯ อสมฺมูฬฺโห กาลํ กโรตีติ เมตฺตาวิหาริโน สมฺโมหมรณํ นาม นตฺถิ, อสมฺมูฬฺโห นิทฺทํ โอกฺกมนฺโต วิย กาลํ กโรติฯ อุตฺตริ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโตติ เมตฺตาสมาปตฺติโต อุตฺตริํ อรหตฺตํ อธิคนฺตุํ อสกฺโกนฺโต อิโต จวิตฺวา สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย พฺรหฺมโลกูปโค โหตีติ พฺรหฺมโลกํ อุปปชฺชตีติ อตฺโถฯ

เมตฺตานิทฺเทเส อโนธิโส ผรณาติ โอธิ มริยาทา, น โอธิ อโนธิฯ ตโต อโนธิโส, อโนธิโตติ อตฺโถ, นิปฺปเทสโต ผุสนาติ วุตฺตํ โหติฯ โอธิโสติ ปเทสวเสนฯ ทิสาผรณาติ ทิสาสุ ผรณาฯ สพฺเพติ อนวเสสปริยาทานํฯ สตฺตาติปทสฺส อตฺโถ ญาณกถามาติกาวณฺณนายํ วุตฺโต, รุฬฺหีสทฺเทน ปน วีตราเคสุปิ อยํ โวหาโร วตฺตติ วิลีวมเยปิ พีชนิวิเสเส ตาลวณฺฏโวหาโร วิยฯ อเวราติ เวรรหิตาฯ อพฺยาปชฺชาติ พฺยาปาทรหิตาฯ อนีฆาติ นิทฺทุกฺขาฯ อนิคฺฆาติปิ ปาโฐฯ