มูลมูลกาทิทสกวณฺณนา

[18] มูลฏฺเฐนาติอาทิเก มูลมูลเก ทสเก มูลฏฺเฐนาติ วิปสฺสนาทีสุ ปุริมา ปุริมา โพชฺฌงฺคา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ โพชฺฌงฺคานญฺจ สหชาตธมฺมานญฺจ อญฺญมญฺญญฺจ มูลฏฺเฐนฯ มูลจริยฏฺเฐนาติ มูลํ หุตฺวา จริยา ปวตฺติ มูลจริยาฯ เตน มูลจริยฏฺเฐน, มูลํ หุตฺวา ปวตฺตนฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ มูลปริคฺคหฏฺเฐนาติ เต เอว โพชฺฌงฺคา อาทิโต ปภุติ อุปฺปาทนตฺถาย ปริคยฺหมานตฺตา ปริคฺคหา, มูลานิเยว ปริคฺคหา มูลปริคฺคหาฯ เตน มูลปริคฺคหฏฺเฐนฯ เต เอว อญฺญมญฺญํ ปริวารวเสน ปริวารฏฺเฐนฯ ภาวนาปาริปูริวเสน ปริปูรณฏฺเฐนฯ นิฏฺฐํ ปาปุณนวเสน ปริปากฏฺเฐนฯ เต เอว มูลานิ จ ฉพฺพิธา ปเภทภินฺนตฺตา ปฏิสมฺภิทา จาติ มูลปฏิสมฺภิทาฯ เตน มูลปฏิสมฺภิทฏฺเฐนฯ มูลปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเฐนาติ โพชฺฌงฺคภาวนานุยุตฺตสฺส โยคิโน ตํ มูลปฏิสมฺภิทํ ปาปนฏฺเฐน ฯ ตสฺเสว โยคิโน ตสฺสา มูลปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเฐนฯ เสเสสุปิ อีทิเสสุ ปุคฺคลโวหาเรสุ โพธิสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคาติ วุตฺตํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ มูลปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปีติ อีทิเสสุปิ นิฏฺฐาวจเนสุ ผลโพชฺฌงฺคาติ เวทิตพฺพํฯ วสีภาวํ ปตฺตานนฺติปิ ปาโฐฯ

มูลมูลกทสกํ นิฏฺฐิตํฯ

เสเสสุปิ เหตุมูลกาทีสุ นวสุ ทสเกสุ อิมินาว นเยน สาธารณวจนานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ อสาธารเณสุ ปน ยถาวุตฺตา เอว โพชฺฌงฺคา ยถาวุตฺตานํ ธมฺมานํ ชนกตฺตา เหตู นาม โหนฺติฯ อุปตฺถมฺภกตฺตา ปจฺจยา นามฯ เต เอว ตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิวิสุทฺธิภูตตฺตา วิสุทฺธิ นามฯ วชฺชวิรหิตตฺตา อนวชฺชา นามฯ ‘‘สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา เนกฺขมฺม’’นฺติ วจนโต เนกฺขมฺมํ นามฯ กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา ตทงฺควิมุตฺติอาทิวเสน วิมุตฺติ นามฯ มคฺคผลโพชฺฌงฺคา วิสยีภูเตหิ อาสเวหิ วิรหิตตฺตา อนาสวาฯ ติวิธาปิ โพชฺฌงฺคา กิเลเสหิ สุญฺญตฺตา ตทงฺควิเวกาทิวเสน วิเวกาฯ วิปสฺสนามคฺคโพชฺฌงฺคา ปริจฺจาคโวสคฺคตฺตา ปกฺขนฺทนโวสคฺคตฺตา จ โวสคฺคาฯ ผลโพชฺฌงฺคา ปกฺขนฺทนโวสคฺคตฺตา โวสคฺคาฯ

[19] มูลฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติอาทโย เอเกกปทวเสน นิทฺทิฏฺฐา นว ทสกา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ วสีภาวปฺปตฺตานนฺติ ปทํ ปน วตฺตมานวจนาภาเวน น โยชิตํฯ ปริคฺคหฏฺฐาทโย อภิญฺเญยฺยนิทฺเทเส วุตฺตตฺถาฯ

[20] ปุน เถโร อตฺตนา เทสิตํ สุตฺตนฺตํ อุทฺทิสิตฺวา ตสฺส นิทฺเทสวเสน โพชฺฌงฺควิธิํ ทสฺเสตุกาโม เอกํ สมยนฺติอาทิกํ นิทานํ วตฺวา สุตฺตนฺตํ ตาว อุทฺทิสิฯ อตฺตนา เทสิตสุตฺตตฺตา เอว เจตฺถ เอวํ เม สุตนฺติ น วุตฺตํฯ อายสฺมา สาริปุตฺโตติ ปเนตฺถ เทสกพฺยตฺติภาวตฺถํ อตฺตานํ ปรํ วิย กตฺวา วุตฺตํฯ อีทิสญฺหิ วจนํ โลเก คนฺเถสุ ปยุชฺชนฺติฯ ปุพฺพณฺหสมยนฺติ สกลํ ปุพฺพณฺหสมยํฯ อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ อุปโยควจนํฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม โหตีติ สติสมฺโพชฺฌงฺโคติ เอวญฺเจ มยฺหํ โหติฯ อปฺปมาโณติ เม โหตีติ อปฺปมาโณติ เอวํ เม โหติฯ สุสมารทฺโธติ เม โหตีติ สุฏฺฐุ ปริปุณฺโณติ เอวํ เม โหติฯ ติฏฺฐนฺตนฺติ นิพฺพานารมฺมเณ ปวตฺติวเสน ติฏฺฐนฺตํฯ จวตีติ นิพฺพานารมฺมณโต อปคจฺฉติฯ เสสโพชฺฌงฺเคสุปิ เอเสว นโยฯ

ราชมหามตฺตสฺสาติ รญฺโญ มหาอมจฺจสฺส, มหติยา วา โภคมตฺตาย โภคปฺปมาเณน สมนฺนาคตสฺสฯ นานารตฺตานนฺติ นานารงฺครตฺตานํ, ปูรณตฺเถ สามิวจนํ, นานารตฺเตหีติ อตฺโถฯ ทุสฺสกรณฺฑโกติ ทุสฺสเปฬาฯ ทุสฺสยุคนฺติ วตฺถยุคลํฯ ปารุปิตุนฺติ อจฺฉาเทตุํฯ อิมสฺมิํ สุตฺตนฺเต เถรสฺส ผลโพชฺฌงฺคา กถิตาฯ ยทา หิ เถโร สติสมฺโพชฺฌงฺคํ สีสํ กตฺวา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, ตทา อิตเร ตทนฺวยา โหนฺติฯ ยทา ธมฺมวิจยาทีสุ อญฺญตรํ, ตทา เสสาปิ ตทนฺวยา โหนฺตีติ เอวํ ผลสมาปตฺติยา อตฺตโน จิณฺณวสีภาวํ ทสฺเสนฺโต เถโร อิมํ สุตฺตนฺตํ กเถสีติฯ

สุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[21] กถํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ โหตีติ โพชฺฌงฺโคติ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ สีสํ กตฺวา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺตสฺส อญฺเญสุ โพชฺฌงฺเคสุ วิชฺชมาเนสุ เอวํ อยํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค โหตีติ อิติ เจ ปวตฺตสฺส กถํ โส สติสมฺโพชฺฌงฺโค โหตีติ อตฺโถฯ ยาวตา นิโรธูปฏฺฐาตีติ ยตฺตเกน กาเลน นิโรโธ อุปฏฺฐาติ, ยตฺตเก กาเล อารมฺมณโต นิพฺพานํ อุปฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ ยาวตา อจฺจีติ ยตฺตเกน ปริมาเณน ชาลาฯ กถํ อปฺปมาโณ อิติ เจ โหตีติ โพชฺฌงฺโคติ น อปฺปมาเณปิ สติสมฺโพชฺฌงฺเค วิชฺชมาเน เอวํ อยํ อปฺปมาโณ โหตีติ อิติ เจ ปวตฺตสฺส โส อปฺปมาโณ สติสมฺโพชฺฌงฺโค กถํ โหตีติ อตฺโถฯ ปมาณพทฺธาติ กิเลสา จ ปริยุฏฺฐานา จ โปโนภวิกสงฺขารา จ ปมาณพทฺธา นาม โหนฺติฯ ‘‘ราโคปมาณกรโณ, โทโส ปมาณกรโณ, โมโห ปมาณกรโณ’’ติ (ม. นิ. 1.459) วจนโต ราคาทโย ยสฺส อุปฺปชฺชนฺติ, ‘‘อยํ เอตฺตโก’’ติ ตสฺส ปมาณกรณโต ปมาณํ นามฯ ตสฺมิํ ปมาเณ พทฺธา ปฏิพทฺธา อายตฺตาติ กิเลสาทโย ปมาณพทฺธา นาม โหนฺติฯ กิเลสาติ อนุสยภูตา, ปริยุฏฺฐานาติ สมุทาจารปฺปตฺตกิเลสาฯ สงฺขารา โปโนภวิกาติ ปุนปฺปุนํ ภวกรณํ ปุนภโว, ปุนภโว สีลเมเตสนฺติ โปนภวิกา, โปนภวิกา เอว โปโนภวิกาฯ กุสลากุสลกมฺมสงฺขาตา สงฺขาราฯ อปฺปมาโณติ วุตฺตปฺปการสฺส ปมาณสฺส อภาเวน อปฺปมาโณฯ มคฺคผลานมฺปิ อปฺปมาณตฺตา ตโต วิเสสนตฺถํ อจลฏฺเฐน อสงฺขตฏฺเฐนาติ วุตฺตํฯ ภงฺคาภาวโต อจโล, ปจฺจยาภาวโต อสงฺขโตฯ โย หิ อจโล อสงฺขโต จ, โส อติวิย ปมาณวิรหิโต โหติฯ

กถํ สุสมารทฺโธ อิติ เจ โหตีติ โพชฺฌงฺโคติ อนนฺตรํ วุตฺตนเยน โยเชตพฺพํฯ วิสมาติ สยญฺจ วิสมตฺตา, วิสมสฺส จ ภาวสฺส เหตุตฺตา วิสมาฯ สมธมฺโมติ สนฺตฏฺเฐน ปณีตฏฺเฐน สโม ธมฺโมฯ ปมาณาภาวโต สนฺโตฯ ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (อ. นิ. 4.34; อิติวุ. 90) วจนโต สพฺพธมฺมุตฺตมฏฺเฐน ปณีโตฯ ตสฺมิํ สมธมฺโมติ วุตฺเต สุสเม อารทฺโธ สุสมารทฺโธฯ อาวชฺชิตตฺตาติ ผลสมาปตฺติยา ปวตฺตกาลํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อนุปฺปาทาทิสงฺขาเต นิพฺพาเน มโนทฺวาราวชฺชนสฺส อุปฺปนฺนตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ ติฏฺฐตีติ ปวตฺตติฯ อุปฺปาทาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถานิฯ เสสโพชฺฌงฺคมูลเกสุปิ วาเรสุ เอเสว นโยฯ

โพชฺฌงฺคกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. เมตฺตากถา