‘‘น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ, อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;

สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติฯ (มหานิ. 156; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85; ปฏิ. ม. 1.208) –

วุตฺตตฺตา ญาตสพฺพญฺญุตฺตเมว ยุชฺชติฯ เอวญฺหิ สติ กิจฺจโต อสมฺโมหโต การณสิทฺธิโต อาวชฺชนปฏิพทฺธโต สพฺพญฺญุตฺตเมว โหตีติฯ อาวชฺชนปฏิพทฺธตฺตา เอว หิ นตฺถิ เอตสฺส อาวรณนฺติ อนาวรณํ, ตเทว อนาวรณญาณนฺติ วุจฺจตีติฯ

อิมานิ เตสตฺตติ ญาณานีติ สาวเกหิ สาธารณาสาธารณวเสน อุทฺทิฏฺฐานิ อิมานิ เตสตฺตติ ญาณานิฯ อิเมสํ เตสตฺตติยา ญาณานนฺติ อาทิโต ปฏฺฐาย วุตฺตานํ อิเมสํ เตสตฺตติญาณานํฯ อุพฺพาหนตฺเถ เจตํ สามิวจนํฯ เตสตฺตตีนนฺติปิ ปาโฐฯ ‘‘เตสตฺตติยา’’ติ วตฺตพฺเพ เอกสฺมิํ พหุวจนํ เวทิตพฺพํฯ สตฺตสฏฺฐิ ญาณานีติอาทิโต ปฏฺฐาย สตฺตสฏฺฐิ ญาณานิฯ สาวกสาธารณานีติ สวนนฺเต อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา สาวกา, สมานํ ธารณเมเตสนฺติ สาธารณานิ, ตถาคตานํ สาวเกหิ สาธารณานิ สาวกสาธารณานิฯ ฉ ญาณานีติ อนฺเต อุทฺทิฏฺฐานิ ฉ ญาณานิฯ อสาธารณานิ สาวเกหีติ สาวเกหิ อสาธารณานิ ตถาคตานํเยว ญาณานีติฯ

สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺค-อฏฺฐกถาย

ญาณกถามาติกุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. สุตมยญาณนิทฺเทสวณฺณนา

วิสฺสชฺชนุทฺเทสวณฺณนา

[1] อิทานิ ยถานิกฺขิตฺเตน อุทฺเทเสน สงฺคหิเต ธมฺเม ปเภทโต ทสฺเสตุํ กถํ โสตาวธาเน ปญฺญา สุตมเย ญาณนฺติอาทิ นิทฺเทสวาโร อารทฺโธฯ ตตฺถ ยํ วุตฺตํ, ‘‘โสตาวธาเน ปญฺญา สุตมเย ญาณ’’นฺติ , ตํ กถํ โหตีติ? อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ ปญฺจวิธา หิ ปุจฺฉา – อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา, ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา, อนุมติปุจฺฉา, กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติฯ ตาสํ อิทํ นานตฺตํ –

กตมา อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา? (มหานิ. 150; จูฬนิ. ปุณฺณกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 12) ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตํ โหติ อทิฏฺฐํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ, ตสฺส ญาณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภูตาย วิภาวนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ, อยํ อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉาฯ

กตมา ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา? (มหานิ. 150; จูฬนิ. ปุณฺณกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 12) ปกติยา ลกฺขณํ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ, โส อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธิํ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ, อยํ ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉาฯ

กตมา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา? (มหานิ. 150; จูฬนิ. ปุณฺณกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 12) ปกติยา สํสยปกฺขนฺโท โหติ วิมติปกฺขนฺโท ทฺเวฬฺหกชาโต ‘‘เอวํ นุ โข, นนุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ? โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ, อยํ วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉาฯ

กตมา อนุมติปุจฺฉา? ภควา ภิกฺขูนํ อนุมติยา ปญฺหํ ปุจฺฉติ – ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ติ (มหาว. 21), อยํ อนุมติปุจฺฉาฯ

กตมา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา? ภควา ภิกฺขูนํ กเถตุกมฺยตาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – ‘‘จตฺตาโรเม , ภิกฺขเว, สติปฏฺฐานาฯ กตเม จตฺตาโร’’ติ (สํ. นิ. 5.390)? อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติฯ ตาสุ อยํ เถรสฺส กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ เวทิตพฺพาฯ

อิทานิ สมาติกุทฺเทสาย กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาย ‘‘อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณ’’นฺติอาทโย โสฬส วิสฺสชฺชนุทฺเทสาฯ ตตฺถ อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยาติ ‘‘เทสยนฺตสฺสา’’ติ ปาฐเสโสฯ อิเม ธมฺมา อภิชานิตพฺพาติ สตฺถุโน, อญฺญตรสฺส วา ครุฏฺฐานิยสฺส สพฺรหฺมจาริสฺส ธมฺมํ เทสยนฺตสฺส ปุพฺเพ วุตฺตนเยน โสตาวธานํ สุตํ โสตาวธานํ นามฯ