ชาติ สิยา ทุกฺขสจฺจํ, สิยา สมุทยสจฺจนฺติ ภวปจฺจยา ปญฺญายนฏฺเฐน ทุกฺขสจฺจํ , ชรามรณสฺส ปจฺจยฏฺเฐน สมุทยสจฺจํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อวิชฺชา สิยา ทุกฺขสจฺจนฺติ ปน อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทยฏฺเฐนาติฯ

สจฺจกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. โพชฺฌงฺคกถา

โพชฺฌงฺคกถาวณฺณนา

[17] อิทานิ สจฺจปฺปฏิเวธสิทฺธํ โพชฺฌงฺควิเสสํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย โพชฺฌงฺคกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ สุตฺตนฺเต ตาว โพชฺฌงฺคาติ โพธิยา, โพธิสฺส วา องฺคาติ โพชฺฌงฺคาฯ กิํ วุตฺตํ โหติ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.5.182) – ยา หิ อยํ ธมฺมสามคฺคี, ยาย โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจปติฏฺฐานายูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวีริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา โพธีติ วุจฺจติ, พุชฺฌตีติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย วุฏฺฐหติ, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรตีติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห – ‘‘สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ’’ติ (สํ. นิ. 5.378; ที. นิ. 3.143)ฯ ตสฺสา ธมฺมสามคฺคีสงฺขาตาย โพธิยา องฺคาติ โพชฺฌงฺคา ฌานงฺคมคฺคงฺคาทโย วิยฯ โยเปส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก โพธีติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา เสนงฺครถงฺคาทโย วิยฯ เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา ‘‘พุชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคา’’ติฯ สติสมฺโพชฺฌงฺคาทีนํ อตฺโถ อภิญฺเญยฺยนิทฺเทเส วุตฺโตฯ

โพชฺฌงฺคตฺถนิทฺเทเส โพธาย สํวตฺตนฺตีติ พุชฺฌนตฺถาย สํวตฺตนฺติฯ กสฺส พุชฺฌนตฺถาย? มคฺคผเลหิ นิพฺพานสฺส ปจฺจเวกฺขณาย กตกิจฺจสฺส พุชฺฌนตฺถาย, มคฺเคน วา กิเลสนิทฺทาโต ปพุชฺฌนตฺถาย ผเลน ปพุทฺธภาวตฺถายาปีติ วุตฺตํ โหติฯ

พลววิปสฺสนายปิ โพชฺฌงฺคา โพธาย สํวตฺตนฺติ ฯ ตสฺมา อยํ วิปสฺสนามคฺคผลโพชฺฌงฺคานํ สาธารณตฺโถฯ ตีสุปิ หิ ฐาเนสุ โพธาย นิพฺพานปฏิเวธาย สํวตฺตนฺติฯ เอเตน โพธิยา องฺคาติ โพชฺฌงฺคาติ วุตฺตํ โหติฯ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคาติอาทีหิ ปญฺจหิ จตุกฺเกหิ วุตฺตานํ โพชฺฌงฺคานํ อุปฺปตฺติฏฺฐานํ อภิญฺเญยฺยนิทฺเทเส วุตฺตํฯ อปิ จ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคานํ สกิจฺจกรเณ สมตฺถภาวทสฺสนตฺถํ กตฺตุนิทฺเทโส ฯ พุชฺฌนฏฺเฐนาติ สกิจฺจกรณสมตฺถตฺเตปิ สติ กตฺตุโน อภาวทสฺสนตฺถํ ภาวนิทฺเทโสฯ โพเธนฺตีติ โพชฺฌงฺคภาวนาย พุชฺฌนฺตานํ โยคีนํ ปโยชกตฺตา โพชฺฌงฺคานํ เหตุกตฺตุนิทฺเทโสฯ โพธนฏฺเฐนาติ ปฐมํ วุตฺตนเยเนว ปโยชกเหตุกตฺตุนา ภาวนิทฺเทโสฯ เอเตหิ โพธิยา องฺคา โพชฺฌงฺคาติ วุตฺตํ โหติฯ โพธิปกฺขิยฏฺเฐนาติ พุชฺฌนฏฺเฐน โพธีติ ลทฺธนามสฺส โยคิสฺส ปกฺเข ภวตฺตาฯ อยเมเตสํ โยคิโน อุปการกตฺตนิทฺเทโสฯ เอเตหิ โพธิสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคาติ วุตฺตํ โหติฯ พุทฺธิลภนฏฺเฐนาติอาทิเก ฉกฺเก พุทฺธิลภนฏฺเฐนาติ โยคาวจเรน พุทฺธิยา ปาปุณนฏฺเฐนฯ โรปนฏฺเฐนาติ สตฺตานํ ปติฏฺฐาปนฏฺเฐน ฯ ปาปนฏฺเฐนาติ ปติฏฺฐาปิตาย นิฏฺฐาปนฏฺเฐนฯ อิเม วิปสฺสนาโพชฺฌงฺคา ปติ-อภิ-สํ-อิติ ตีหิ อุปสคฺเคหิ วิเสสิตา มคฺคผลโพชฺฌงฺคาติ วทนฺติฯ สพฺเพสมฺปิ ธมฺมโวหาเรน นิทฺทิฏฺฐานํ โพชฺฌงฺคานํ โพธิยา องฺคาติ โพชฺฌงฺคาติ วุตฺตํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

มูลมูลกาทิทสกวณฺณนา

[18] มูลฏฺเฐนาติอาทิเก มูลมูลเก ทสเก มูลฏฺเฐนาติ วิปสฺสนาทีสุ ปุริมา ปุริมา โพชฺฌงฺคา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ โพชฺฌงฺคานญฺจ สหชาตธมฺมานญฺจ อญฺญมญฺญญฺจ มูลฏฺเฐนฯ มูลจริยฏฺเฐนาติ มูลํ หุตฺวา จริยา ปวตฺติ มูลจริยาฯ เตน มูลจริยฏฺเฐน, มูลํ หุตฺวา ปวตฺตนฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ มูลปริคฺคหฏฺเฐนาติ เต เอว โพชฺฌงฺคา อาทิโต ปภุติ อุปฺปาทนตฺถาย ปริคยฺหมานตฺตา ปริคฺคหา, มูลานิเยว ปริคฺคหา มูลปริคฺคหาฯ เตน มูลปริคฺคหฏฺเฐนฯ เต เอว อญฺญมญฺญํ ปริวารวเสน ปริวารฏฺเฐนฯ ภาวนาปาริปูริวเสน ปริปูรณฏฺเฐนฯ นิฏฺฐํ ปาปุณนวเสน ปริปากฏฺเฐนฯ เต เอว มูลานิ จ ฉพฺพิธา ปเภทภินฺนตฺตา ปฏิสมฺภิทา จาติ มูลปฏิสมฺภิทาฯ เตน มูลปฏิสมฺภิทฏฺเฐนฯ มูลปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเฐนาติ โพชฺฌงฺคภาวนานุยุตฺตสฺส โยคิโน ตํ มูลปฏิสมฺภิทํ ปาปนฏฺเฐน ฯ ตสฺเสว โยคิโน ตสฺสา มูลปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเฐนฯ เสเสสุปิ อีทิเสสุ ปุคฺคลโวหาเรสุ โพธิสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคาติ วุตฺตํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ มูลปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปีติ อีทิเสสุปิ นิฏฺฐาวจเนสุ ผลโพชฺฌงฺคาติ เวทิตพฺพํฯ วสีภาวํ ปตฺตานนฺติปิ ปาโฐฯ

มูลมูลกทสกํ นิฏฺฐิตํฯ

เสเสสุปิ เหตุมูลกาทีสุ นวสุ ทสเกสุ อิมินาว นเยน สาธารณวจนานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ อสาธารเณสุ ปน ยถาวุตฺตา เอว โพชฺฌงฺคา ยถาวุตฺตานํ ธมฺมานํ ชนกตฺตา เหตู นาม โหนฺติฯ อุปตฺถมฺภกตฺตา ปจฺจยา นามฯ เต เอว ตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิวิสุทฺธิภูตตฺตา วิสุทฺธิ นามฯ วชฺชวิรหิตตฺตา อนวชฺชา นามฯ ‘‘สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา เนกฺขมฺม’’นฺติ วจนโต เนกฺขมฺมํ นามฯ กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา ตทงฺควิมุตฺติอาทิวเสน วิมุตฺติ นามฯ มคฺคผลโพชฺฌงฺคา วิสยีภูเตหิ อาสเวหิ วิรหิตตฺตา อนาสวาฯ ติวิธาปิ โพชฺฌงฺคา กิเลเสหิ สุญฺญตฺตา ตทงฺควิเวกาทิวเสน วิเวกาฯ วิปสฺสนามคฺคโพชฺฌงฺคา ปริจฺจาคโวสคฺคตฺตา ปกฺขนฺทนโวสคฺคตฺตา จ โวสคฺคาฯ ผลโพชฺฌงฺคา ปกฺขนฺทนโวสคฺคตฺตา โวสคฺคาฯ

[19] มูลฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติอาทโย เอเกกปทวเสน นิทฺทิฏฺฐา นว ทสกา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ วสีภาวปฺปตฺตานนฺติ ปทํ ปน วตฺตมานวจนาภาเวน น โยชิตํฯ ปริคฺคหฏฺฐาทโย อภิญฺเญยฺยนิทฺเทเส วุตฺตตฺถาฯ

[20] ปุน เถโร อตฺตนา เทสิตํ สุตฺตนฺตํ อุทฺทิสิตฺวา ตสฺส นิทฺเทสวเสน โพชฺฌงฺควิธิํ ทสฺเสตุกาโม เอกํ สมยนฺติอาทิกํ นิทานํ วตฺวา สุตฺตนฺตํ ตาว อุทฺทิสิฯ อตฺตนา เทสิตสุตฺตตฺตา เอว เจตฺถ เอวํ เม สุตนฺติ น วุตฺตํฯ อายสฺมา สาริปุตฺโตติ ปเนตฺถ เทสกพฺยตฺติภาวตฺถํ อตฺตานํ ปรํ วิย กตฺวา วุตฺตํฯ อีทิสญฺหิ วจนํ โลเก คนฺเถสุ ปยุชฺชนฺติฯ ปุพฺพณฺหสมยนฺติ สกลํ ปุพฺพณฺหสมยํฯ อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ อุปโยควจนํฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ