2. ทุติยสุตฺตนฺตปาฬิวณฺณนา

[13] ปุน อญฺญสฺส สุตฺตนฺตสฺส อตฺถวเสน สจฺจปฺปฏิเวธํ นิทฺทิสิตุกาโม ปุพฺเพ เม, ภิกฺขเวติอาทิกํ สุตฺตนฺตํ อาหริตฺวา ทสฺเสสิฯ ตตฺถ ปุพฺเพ เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธาติ ภิกฺขเว, มม สมฺโพธิโต สพฺพญฺญุตญฺญาณโต ปุพฺเพฯ อนภิสมฺพุทฺธสฺสาติ สพฺพธมฺเม อปฺปฏิวิทฺธสฺสฯ โพธิสตฺตสฺเสว สโตติ โพธิสตฺตภูตสฺเสวฯ เอตทโหสีติ โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส เอตํ ปริวิตกฺกิตํ อโหสิฯ อสฺสาโทติ อสฺสาทียตีติ อสฺสาโทฯ อาทีนโวติ โทโส ฯ นิสฺสรณนฺติ อปคมนํฯ สุขนฺติ สุขยตีติ สุขํ, ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ โสมนสฺสนฺติ ปีติโสมนสฺสโยคโต โสภนํ มโน อสฺสาติ สุมโน, สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํ , สุขเมว ปีติโยคโต วิเสสิตํฯ อนิจฺจนฺติ อทฺธุวํฯ ทุกฺขนฺติ ทุกฺขวตฺถุตฺตา สงฺขารทุกฺขตฺตา จ ทุกฺขํฯ วิปริณามธมฺมนฺติ อวสี หุตฺวา ชราภงฺควเสน ปริวตฺตนปกติกํฯ เอเตน อนตฺตภาโว วุตฺโต โหติฯ ฉนฺทราควินโยติ ฉนฺทสงฺขาตสฺส ราคสฺส สํวรณํ, น วณฺณราคสฺสฯ ฉนฺทราคปฺปหานนฺติ ตสฺเสว ฉนฺทราคสฺส ปชหนํฯ

ยาวกีวญฺจาติอาทีสุ ยาว อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ…เป.… ยถาภูตํ นาพฺภญฺญาสิํ น อธิเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌิํ, ตาว อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อนุตฺตรํ สพฺพญฺญุภาวํ อภิสมฺพุทฺโธ อภิสเมตาวี อรหนฺติ เนวาหํ ปจฺจญฺญาสิํ เนว ปฏิญฺญํ อกาสินฺติ สมฺพนฺธโต อตฺโถฯ กีวญฺจาติ นิปาตมตฺตํฯ ยโตติ ยสฺมา, ยทา วาฯ อถาติ อนนฺตรํฯ ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทีติ ทสฺสนกิจฺจกรเณน ทสฺสนสงฺขาตํ ปจฺจเวกฺขณญาณญฺจ เม อุปฺปชฺชิฯ อกุปฺปาติ โกเปตุํ จาเลตุํ อสกฺกุเณยฺยาฯ วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติฯ เอตาย เอว ผลปจฺจเวกฺขณาย มคฺคนิพฺพานปจฺจเวกฺขณาปิ วุตฺตาว โหนฺติฯ อยมนฺติมา ชาตีติ อยํ ปจฺฉิมา ขนฺธปฺปวตฺติฯ นตฺถิทานิ ปุนพฺภโวติ อิทานิ ปุน อุปฺปตฺติ นตฺถิฯ เอเตน ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณา วุตฺตาฯ อรหโต หิ อวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณา น โหติฯ

3. ทุติยสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[14] สจฺจปฺปฏิเวธญาณโยชนกฺกเม จ อยํ รูปสฺส อสฺสาโทติ ปหานปฺปฏิเวโธติ ปุพฺพภาเค ‘‘อยํ ตณฺหาสมฺปยุตฺโต รูปสฺส อสฺสาโท’’ติ ญตฺวา มคฺคกฺขเณ สมุทยปฺปหานสงฺขาโต สมุทยสจฺจปฺปฏิเวโธฯ สมุทยสจฺจนฺติ สมุทยสจฺจปฺปฏิเวธญาณํฯ อริยสจฺจารมฺมณญาณมฺปิ หิ ‘‘เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต จตูสุ อริยสจฺเจสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.300) วิย ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุจฺจติฯ อยํ รูปสฺส อาทีนโวติ ปริญฺญาปฏิเวโธติ ปุพฺพภาเค ‘‘อยํ รูปสฺส อาทีนโว’’ติ ญตฺวา มคฺคกฺขเณ ทุกฺขปริญฺญาสงฺขาโต ทุกฺขสจฺจปฺปฏิเวโธฯ ทุกฺขสจฺจนฺติ ทุกฺขสจฺจปฺปฏิเวธญาณํฯ อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณนฺติ สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธติ ปุพฺพภาเค ‘‘อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณ’’นฺติ ญตฺวา มคฺคกฺขเณ นิโรธสจฺฉิกิริยาสงฺขาโต นิโรธสจฺจปฺปฏิเวโธฯ นิโรธสจฺจนฺติ นิโรธสจฺจารมฺมณํ นิโรธสจฺจปฺปฏิเวธญาณํ ฯ ยา อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสูติ อิเมสุ ยถาวุตฺเตสุ ตีสุ สมุทยทุกฺขนิโรเธสุ ปฏิเวธวเสน ปวตฺตา ยา ทิฏฺฐิ โย สงฺกปฺโปติ โยชนาฯ ภาวนาปฏิเวโธติ อยํ มคฺคภาวนาสงฺขาโต มคฺคสจฺจปฺปฏิเวโธฯ มคฺคสจฺจนฺติ มคฺคสจฺจปฺปฏิเวธญาณํฯ

[15] ปุน อปเรน ปริยาเยน สจฺจานิ จ สจฺจปฺปฏิเวธญฺจ ทสฺเสนฺโต สจฺจนฺติ กติหากาเรหิ สจฺจนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺมา สพฺเพปิ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตา โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺนา ชรามรณาทิกสฺส ทุกฺขสจฺจสฺส ชาติอาทิกํ สมุทยสจฺจํ ‘‘กิํ นุ โข’’ติ เอสนฺติ, ตถา เอสนฺตา จ ชรามรณาทิกสฺส ทุกฺขสจฺจสฺส ชาติอาทิกํ สมุทยสจฺจํ ‘‘ปจฺจโย’’ติ ววตฺถเปนฺโต ปริคฺคณฺหนฺติ, ตสฺมา สา จ เอสนา โส จ ปริคฺคโห สจฺจานํ เอสนตฺตา ปริคฺคหตฺตา จ ‘‘สจฺจ’’นฺติ กตฺวา เอสนฏฺเฐน ปริคฺคหฏฺเฐนาติ วุตฺตํฯ อยญฺจ วิธิ ปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ ปจฺจยปริคฺคเห ลพฺภติเยว, สาวกานํ ปน อนุสฺสววเสน ปจฺจยปริคฺคเห ลพฺภติฯ ปฏิเวธฏฺเฐนาติ ปุพฺพภาเค ตถา เอสิตานํ ปริคฺคหิตานญฺจ มคฺคกฺขเณ เอกปฏิเวธฏฺเฐนฯ

กิํนิทานนฺติอาทีสุ นิทานาทีนิ สพฺพานิ การณเววจนานิฯ การณญฺหิ ยสฺมา ผลํ นิเทติ ‘‘หนฺท นํ คณฺหถา’’ติ อปฺเปติ วิย, ตสฺมา ‘‘นิทาน’’นฺติ วุจฺจติฯ ยสฺมา ผลํ ตโต สมุเทติ, ชายติ, ปภวติ; ตสฺมา สมุทโย, ชาติ, ปภโวติ วุจฺจติฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – กิํ นิทานํ เอตสฺสาติ กิํนิทานํฯ โก สมุทโย เอตสฺสาติ กิํสมุทยํฯ กา ชาติ เอตสฺสาติ กิํชาติกํฯ โก ปภโว เอตสฺสาติ กิํปภวํฯ ยสฺมา ปน ตสฺส ชาติ ยถาวุตฺเตน อตฺเถน นิทานญฺเจว สมุทโย จ ชาติ จ ปภโว จ, ตสฺมา ชาตินิทานนฺติอาทิมาหฯ ชรามรณนฺติ ทุกฺขสจฺจํฯ ชรามรณสมุทยนฺติ ตสฺส ปจฺจยํ สมุทยสจฺจํฯ ชรามรณนิโรธนฺติ นิโรธสจฺจํฯ ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทนฺติ มคฺคสจฺจํฯ อิมินาว นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[16] นิโรธปฺปชานนาติ อารมฺมณกรเณน นิโรธสฺส ปชานนาฯ