เมนู

สจฺจกถาวณฺณนา

[8] อิทานิ ยุคนทฺธคุณสฺส อริยมคฺคสฺส วเสน สจฺจฏฺฐํ สจฺจปฏิเวธวิเสสํ สจฺจลกฺขณาทิวิธานญฺจ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย สจฺจกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ สุตฺตนฺเต ตาว ตถานีติ ยถาสภาววเสน ตจฺฉานิฯ ยถาสภาวภูตาเนว หิ ธมฺมชาตานิ สจฺจฏฺเฐน สจฺจานิฯ สจฺจฏฺโฐ ปฐมญาณนิทฺเทสวณฺณนายํ วุตฺโตฯ อวิตถานีติ วุตฺตสภาเว วิปริยายวิรหิตานิฯ น หิ สจฺจานิ อสจฺจานิ นาม โหนฺติฯ อนญฺญถานีติ อญฺญสภาววิรหิตานิฯ น หิ อสจฺจานิ สจฺจานิ นาม โหนฺติฯ อิทํ ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตนฺติ ภิกฺขเว, อิทํ ทุกฺขนฺติ ยํ วุจฺจติ, เอตํ ยถาสภาวตฺตา ตถํฯ ทุกฺขเมว หิ ทุกฺขํฯ วุตฺตสภาเว วิปริยายาภาวโต อวิตถํฯ น หิ ทุกฺขํ อทุกฺขํ นาม โหติฯ อญฺญสภาววิรหิตตฺตา อนญฺญถํฯ น หิ ทุกฺขํ สมุทยาทิสภาวํ โหติฯ สมุทยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

1. ปฐมสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา

ตถฏฺเฐนาติ ยถาสภาวฏฺเฐนฯ ปีฬนฏฺฐาทโย ญาณกถายํ วุตฺตตฺถาเยวฯ

[9] เอกปฺปฏิเวธานีติ เอเกน มคฺคญาเณน ปฏิเวโธ, เอกโต วา ปฏิเวโธ เอเตสนฺติ เอกปฺปฏิเวธานิฯ อนตฺตฏฺเฐนาติ จตุนฺนมฺปิ สจฺจานํ อตฺตวิรหิตตฺตา อนตฺตฏฺเฐนฯ วุตฺตญฺเหตํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.567) – ปรมตฺถโต หิ สพฺพาเนว สจฺจานิ เวทกการกนิพฺพุตคมกาภาวโต สุญฺญานีติ เวทิตพฺพานิฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ทุกฺขเมว หิ, น โกจิ ทุกฺขิโต, การโก น, กิริยาว วิชฺชติ;

อตฺถิ นิพฺพุติ, น นิพฺพุโต ปุมา, มคฺคมตฺถิ, คมโก น วิชฺชตี’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 2.567);

อถ วา –

‘‘ธุวสุภสุขตฺตสุญฺญํ, ปุริมทฺวยมตฺตสุญฺญมมตปทํ;

ธุวสุขอตฺตวิรหิโต, มคฺโค อิติ สุญฺญตา เตสู’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 2.567);

สจฺจฏฺเฐนาติ อวิสํวาทกฏฺเฐนฯ ปฏิเวธฏฺเฐนาติ มคฺคกฺขเณ ปฏิวิชฺฌิตพฺพฏฺเฐนฯ เอกสงฺคหิตานีติ ตถฏฺฐาทินา เอเกเกเนว อตฺเถน สงฺคหิตานิ, เอกคณนํ คตานีติ อตฺโถฯ ยํ เอกสงฺคหิตํ, ตํ เอกตฺตนฺติ ยสฺมา เอเกน สงฺคหิตํ, ตสฺมา เอกตฺตนฺติ อตฺโถฯ สจฺจานํ พหุตฺเตปิ เอกตฺตมเปกฺขิตฺวา เอกวจนํ กตํฯ

เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ ปุพฺพภาเค จตุนฺนํ สจฺจานํ นานตฺเตกตฺตํ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา ฐิโต มคฺคกฺขเณ เอเกน มคฺคญาเณน ตถฏฺฐาทิตํตํเอกตฺตํ ปฏิวิชฺฌติฯ กถํ? นิโรธสจฺจสฺส ตถฏฺฐาทิเก เอกตฺเต ปฏิวิทฺเธ เสสสจฺจานมฺปิ ตถฏฺฐาทิกํ เอกตฺตํ ปฏิวิทฺธเมว โหติฯ ยถา ปุพฺพภาเค ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นานตฺเตกตฺตํ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา ฐิตสฺส มคฺควุฏฺฐานกาเล อนิจฺจโต วา ทุกฺขโต วา อนตฺตโต วา วุฏฺฐหนฺตสฺส เอกสฺมิมฺปิ ขนฺเธ อนิจฺจาทิโต ทิฏฺเฐ เสสขนฺธาปิ อนิจฺจาทิโต ทิฏฺฐาว โหนฺติ, เอวมิทนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ ตถฏฺโฐติ ทุกฺขสจฺจสฺส ปีฬนฏฺฐาทิโก จตุพฺพิโธ อตฺโถ สภาวฏฺเฐน ตถฏฺโฐฯ เสสสจฺเจสุปิ เอเสว นโยฯ โสเยว จตุพฺพิโธ อตฺโถ อตฺตาภาวโต อนตฺตฏฺโฐฯ วุตฺตสภาเว อวิสํวาทกโต สจฺจฏฺโฐฯ มคฺคกฺขเณ ปฏิวิชฺฌิตพฺพโต ปฏิเวธฏฺโฐ วุตฺโตติ เวทิตพฺพํฯ

[10] ยํ อนิจฺจนฺติอาทิ สามญฺญลกฺขณปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ทสฺสิตํฯ ตตฺถ ยํ อนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํฯ ยํ ทุกฺขํ, ตํ อนิจฺจนฺติ ทุกฺขสมุทยมคฺคา คหิตาฯ ตานิ หิ ตีณิ สจฺจานิ อนิจฺจานิ เจว อนิจฺจตฺตา ทุกฺขานิ จฯ ยํ อนิจฺจญฺจ ทุกฺขญฺจ, ตํ อนตฺตาติ ตานิเยว ตีณิ คหิตานิฯ ยํ อนิจฺจญฺจ ทุกฺขญฺจ อนตฺตา จาติ เตหิ ตีหิ สห นิโรธสจฺจญฺจ สงฺคหิตํฯ จตฺตาริปิ หิ อนตฺตาเยวฯ ตํ ตถนฺติ ตํ สจฺจจตุกฺกํ สภาวภูตํฯ ตํ สจฺจนฺติ ตเทว สจฺจจตุกฺกํ ยถาสภาเว อวิสํวาทกํฯ นวหากาเรหีติอาทีสุ ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อภิญฺเญยฺย’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.3; สํ. นิ. 4.46) วจนโต อภิญฺญฏฺเฐน, ทุกฺขสฺส ปริญฺญฏฺเฐ, สมุทยสฺส ปหานฏฺเฐ, มคฺคสฺส ภาวนฏฺเฐ, นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยฏฺเฐ อาเวนิเกปิ อิธ จตูสุปิ สจฺเจสุ ญาตปริญฺญาสพฺภาวโต ปริญฺญฏฺเฐน, จตุสจฺจทสฺสเนน ปหานสพฺภาวโต ปหานฏฺเฐน, จตุสจฺจภาวนาสพฺภาวโต ภาวนฏฺเฐน, จตุนฺนํ สจฺจานํ สจฺฉิกิริยสพฺภาวโต สจฺฉิกิริยฏฺเฐนาติ นิทฺทิฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํฯ นวหากาเรหิ ตถฏฺเฐนาติอาทีสุ ปฐมํ วุตฺตนเยเนว โยชนา กาตพฺพาฯ

[11] ทฺวาทสหิ อากาเรหีติอาทีสุ ตถฏฺฐาทโย ญาณกถายํ วุตฺตตฺถาฯ เอเตสํ นิทฺเทเสปิ วุตฺตนเยเนว โยชนา เวทิตพฺพาฯ

[12] สจฺจานํ กติ ลกฺขณานีติอาทีสุ อุปริ วตฺตพฺพานิ ฉ ลกฺขณานิ สงฺขตาสงฺขตวเสน ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ทฺเว ลกฺขณานีติ อาหฯ

ตตฺถ สงฺขตลกฺขณญฺจ อสงฺขตลกฺขณญฺจาติ ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย ปญฺญายติ, ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติฯ ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อสงฺขตสฺส อสงฺขตลกฺขณานิ น อุปฺปาโท ปญฺญายติ, น วโย ปญฺญายติ, น ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตี’’ติ (อ. นิ. 3.47-48) เอวํ วุตฺตํ สงฺขตสฺส สงฺขตมิติ ลกฺขณญฺจ อสงฺขตสฺส อสงฺขตมิติ ลกฺขณญฺจฯ สงฺขตํ ปน น ลกฺขณํ, ลกฺขณํ น สงฺขตํฯ น จ สงฺขตํ วินา ลกฺขณํ ปญฺญาเปตุํ สกฺกา, นปิ ลกฺขณํ วินา สงฺขตํฯ ลกฺขเณน ปน สงฺขตํ ปากฏํ โหติฯ

ปุน ตเทว ลกฺขณทฺวยํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ฉ ลกฺขณานีติ อาหฯ สงฺขตานํ สจฺจานนฺติ ทุกฺขสมุทยมคฺคสจฺจานํฯ ตานิ หิ ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กตตฺตา สงฺขตานิฯ อุปฺปาโทติ ชาติฯ ปญฺญายตีติ ชานียติฯ วโยติ ภงฺโคฯ ฐิตานํ อญฺญถตฺตนฺติ ฐิติปฺปตฺตานํ อญฺญถาภาโว ชราฯ ติณฺณํ สงฺขตสจฺจานํ นิปฺผนฺนตฺตา อุปฺปาทวยญฺญถตฺตํ วุตฺตํ, เตสํเยว ปน อุปฺปาทสฺส, ชราย ภงฺคสฺส จ อนิปฺผนฺนตฺตา อุปฺปาทวยญฺญถตฺตํ น วตฺตพฺพํฯ สงฺขตนิสฺสิตตฺตา อุปฺปาทวยญฺญถตฺตํ น ปญฺญายตีติ น วตฺตพฺพํฯ สงฺขตวิการตฺตา ปน สงฺขตนฺติ วตฺตพฺพํฯ ทุกฺขสมุทยานํ อุปฺปาทชราภงฺคา สจฺจปริยาปนฺนา, มคฺคสจฺจสฺส อุปฺปาทชราภงฺคา น สจฺจปริยาปนฺนาติ วทนฺติฯ ตตฺถ ‘‘สงฺขตานํ อุปฺปาทกฺขเณ สงฺขตาปิ อุปฺปาทลกฺขณมฺปิ กาลสงฺขาโต ตสฺส ขโณปิ ปญฺญายติ, อุปฺปาเท วีติวตฺเต สงฺขตาปิ ชราลกฺขณมฺปิ กาลสงฺขาโต ตสฺส ขโณปิ ปญฺญายติ, ภงฺคกฺขเณ สงฺขตาปิ ชราปิ ภงฺคลกฺขณมฺปิ กาลสงฺขาโต ตสฺส ขโณปิ ปญฺญายตี’’ติ ขนฺธกวคฺคฏฺฐกถายํ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.3.37-38) วุตฺตํฯ อสงฺขตสฺส สจฺจสฺสาติ นิโรธสจฺจสฺสฯ ตญฺหิ ปจฺจเยหิ สมาคมฺม อกตตฺตา สยเมว นิปฺผนฺนนฺติ อสงฺขตํฯ ฐิตสฺสาติ นิจฺจตฺตา ฐิตสฺส, น ฐานปฺปตฺตตฺตาฯ ปุน ตเทว ลกฺขณทฺวยํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ทฺวาทส ลกฺขณานีติ อาหฯ

จตุนฺนํ สจฺจานํ กติ กุสลาติอาทีสุ อพฺยากตนฺติ วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ รูปาพฺยากตํ นิพฺพานาพฺยากตนฺติ จตูสุ อพฺยากเตสุ นิพฺพานาพฺยากตํฯ จตฺตาริปิ หิ กุสลากุสลลกฺขเณน น พฺยากตตฺตา อพฺยากตานิฯ

สิยา กุสลนฺติ กามาวจรรูปาวจรารูปาวจรกุสลานํ วเสน กุสลมฺปิ ภเวยฺยฯ สิยา อกุสลนฺติ ตณฺหํ ฐเปตฺวา เสสากุสลวเสนฯ สิยา อพฺยากตนฺติ กามาวจรรูปาวจรารูปาวจรวิปากกิริยานํ รูปานญฺจ วเสนฯ สิยา ตีณิ สจฺจานีติอาทีสุ สงฺคหิตานีติ คณิตานิฯ วตฺถุวเสนาติ อกุสลกุสลาพฺยากตทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺคสงฺขาตวตฺถุวเสนฯ ยํ ทุกฺขสจฺจํ อกุสลนฺติ ฐเปตฺวา ตณฺหํ อวเสสํ อกุสลํฯ อกุสลฏฺเฐน ทฺเว สจฺจานิ เอกสจฺเจน สงฺคหิตานีติ อิมานิ ทฺเว ทุกฺขสมุทยสจฺจานิ อกุสลฏฺเฐน เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ, อกุสลสจฺจํ นาม โหตีติ อตฺโถฯ เอกสจฺจํ ทฺวีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตนฺติ เอกํ อกุสลสจฺจํ ทฺวีหิ ทุกฺขสมุทยสจฺเจหิ สงฺคหิตํฯ ยํ ทุกฺขสจฺจํ กุสลนฺติ เตภูมกํ กุสลํฯ อิมานิ ทฺเว ทุกฺขมคฺคสจฺจานิ กุสลฏฺเฐน เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ, กุสลสจฺจํ นาม โหติฯ เอกํ กุสลสจฺจํ ทฺวีหิ ทุกฺขมคฺคสจฺเจหิ สงฺคหิตํฯ ยํ ทุกฺขสจฺจํ อพฺยากตนฺติ เตภูมกวิปากกิริยา รูปญฺจฯ อิมานิ ทฺเว ทุกฺขนิโรธสจฺจานิ อพฺยากตฏฺเฐน เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ, เอกํ อพฺยากตสจฺจํ นาม โหติฯ เอกํ อพฺยากตสจฺจํ ทฺวีหิ ทุกฺขนิโรธสจฺเจหิ สงฺคหิตํฯ ตีณิ สจฺจานิ เอกสจฺเจน สงฺคหิตานีติ สมุทยมคฺคนิโรธสจฺจานิ เอเกน อกุสลกุสลาพฺยากตภูเตน ทุกฺขสจฺเจน สงฺคหิตานิฯ เอกํ สจฺจํ ตีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตนฺติ เอกํ ทุกฺขสจฺจํ วิสุํ อกุสลกุสลอพฺยากตภูเตหิ สมุทยมคฺคนิโรธสจฺเจหิ สงฺคหิตํฯ เกจิ ปน ‘‘ทุกฺขสมุทยสจฺจานิ อกุสลฏฺเฐน สมุทยสจฺเจน สงฺคหิตานิ, ทุกฺขมคฺคสจฺจานิ กุสลฏฺเฐน มคฺคสจฺเจน สงฺคหิตานิ, น ทสฺสนฏฺเฐนฯ ทุกฺขนิโรธสจฺจานิ อพฺยากตฏฺเฐน นิโรธสจฺเจน สงฺคหิตานิ, น อสงฺขตฏฺเฐนา’’ติ วณฺณยนฺติฯ

2. ทุติยสุตฺตนฺตปาฬิวณฺณนา

[13] ปุน อญฺญสฺส สุตฺตนฺตสฺส อตฺถวเสน สจฺจปฺปฏิเวธํ นิทฺทิสิตุกาโม ปุพฺเพ เม, ภิกฺขเวติอาทิกํ สุตฺตนฺตํ อาหริตฺวา ทสฺเสสิฯ ตตฺถ ปุพฺเพ เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธาติ ภิกฺขเว, มม สมฺโพธิโต สพฺพญฺญุตญฺญาณโต ปุพฺเพฯ อนภิสมฺพุทฺธสฺสาติ สพฺพธมฺเม อปฺปฏิวิทฺธสฺสฯ โพธิสตฺตสฺเสว สโตติ โพธิสตฺตภูตสฺเสวฯ เอตทโหสีติ โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส เอตํ ปริวิตกฺกิตํ อโหสิฯ อสฺสาโทติ อสฺสาทียตีติ อสฺสาโทฯ อาทีนโวติ โทโส นิสฺสรณนฺติ อปคมนํฯ สุขนฺติ สุขยตีติ สุขํ, ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ โสมนสฺสนฺติ ปีติโสมนสฺสโยคโต โสภนํ มโน อสฺสาติ สุมโน, สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํ , สุขเมว ปีติโยคโต วิเสสิตํฯ อนิจฺจนฺติ อทฺธุวํฯ ทุกฺขนฺติ ทุกฺขวตฺถุตฺตา สงฺขารทุกฺขตฺตา จ ทุกฺขํฯ วิปริณามธมฺมนฺติ อวสี หุตฺวา ชราภงฺควเสน ปริวตฺตนปกติกํฯ เอเตน อนตฺตภาโว วุตฺโต โหติฯ ฉนฺทราควินโยติ ฉนฺทสงฺขาตสฺส ราคสฺส สํวรณํ, น วณฺณราคสฺสฯ ฉนฺทราคปฺปหานนฺติ ตสฺเสว ฉนฺทราคสฺส ปชหนํฯ

ยาวกีวญฺจาติอาทีสุ ยาว อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ…เป.… ยถาภูตํ นาพฺภญฺญาสิํ น อธิเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌิํ, ตาว อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อนุตฺตรํ สพฺพญฺญุภาวํ อภิสมฺพุทฺโธ อภิสเมตาวี อรหนฺติ เนวาหํ ปจฺจญฺญาสิํ เนว ปฏิญฺญํ อกาสินฺติ สมฺพนฺธโต อตฺโถฯ กีวญฺจาติ นิปาตมตฺตํฯ ยโตติ ยสฺมา, ยทา วาฯ อถาติ อนนฺตรํฯ ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทีติ ทสฺสนกิจฺจกรเณน ทสฺสนสงฺขาตํ ปจฺจเวกฺขณญาณญฺจ เม อุปฺปชฺชิฯ อกุปฺปาติ โกเปตุํ จาเลตุํ อสกฺกุเณยฺยาฯ วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติฯ เอตาย เอว ผลปจฺจเวกฺขณาย มคฺคนิพฺพานปจฺจเวกฺขณาปิ วุตฺตาว โหนฺติฯ อยมนฺติมา ชาตีติ อยํ ปจฺฉิมา ขนฺธปฺปวตฺติฯ นตฺถิทานิ ปุนพฺภโวติ อิทานิ ปุน อุปฺปตฺติ นตฺถิฯ เอเตน ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณา วุตฺตาฯ อรหโต หิ อวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณา น โหติฯ