ภาวนา ปริหายตีติ ตสฺส มชฺฌิมปญฺญสฺส อธิมานิกตฺตา วิปสฺสนารมฺภาภาเวน วิปสฺสนา ปริหายติ, นปฺปวตฺตตีติ อตฺโถฯ วิกฺขิปติ น กิลิสฺสตีติ ติกฺขปญฺโญปิ วิกฺเขเปน วิกฺขิปติ, กิเลเสหิ น กิลิสฺสติฯ ภาวนา น ปริหายตีติ ตสฺส ติกฺขปญฺญสฺส สนฺเตปิ วิกฺเขเป ตํ อธิมานวิกฺเขปํ ปหาย วิปสฺสนารมฺภสพฺภาเวน วิปสฺสนาภาวนา น ปริหายติ, ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ น จ วิกฺขิปเต จิตฺตํ น กิลิสฺสตีติ อติติกฺขปญฺญสฺส จิตฺตํ น วิกฺเขเปน วิกฺขิปติ, น จ กิเลเสหิ กิลิสฺสติฯ น จวติ จิตฺตภาวนาติ ตสฺส วิปสฺสนาจิตฺตภาวนา น จวติ, วิกฺเขปกิเลสาภาเวน ยถาฐาเน ติฏฺฐตีติ อตฺโถฯ

อิเมหิ จตูหิ ฐาเนหีติอาทีสุ อิทานิ วุตฺเตหิ อิเมหิ จตูหิ ฐาเนหิ เหตุภูเตหิ, กรณภูเตหิ วา โอภาสาทิเก ทส ฐาเน จิตฺตสฺส สงฺเขเปน จ วิกฺเขเปน จ วิคฺคหิตํ มานสํ วิกฺเขปกิเลสุปฺปตฺติวิรหิโต จตุตฺโถ กุสโล มหาปญฺโญ โยคาวจโร มนฺทปญฺญาทีนํ ติณฺณํ โยคาวจรานํ มานสํ เอวญฺจ เอวญฺจ โหตีติ นานปฺปการโต ชานาตีติ สมฺพนฺธโต อตฺถวณฺณนา เวทิตพฺพาฯ สงฺเขโปติ เจตฺถ วิกฺเขปสฺส เจว กิเลสานญฺจ อุปฺปตฺติวเสน จิตฺตสฺส ลีนภาโว เวทิตพฺโพฯ วิกฺเขโปติ ‘‘วิกฺขิปติ น กิลิสฺสตี’’ติ ทฺวีสุ ฐาเนสุ วุตฺตวิกฺเขปวเสน จิตฺตสฺส อุทฺธตภาโว เวทิตพฺโพติฯ

ยุคนทฺธกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สจฺจกถา

สจฺจกถาวณฺณนา

[8] อิทานิ ยุคนทฺธคุณสฺส อริยมคฺคสฺส วเสน สจฺจฏฺฐํ สจฺจปฏิเวธวิเสสํ สจฺจลกฺขณาทิวิธานญฺจ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย สจฺจกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ สุตฺตนฺเต ตาว ตถานีติ ยถาสภาววเสน ตจฺฉานิฯ ยถาสภาวภูตาเนว หิ ธมฺมชาตานิ สจฺจฏฺเฐน สจฺจานิฯ สจฺจฏฺโฐ ปฐมญาณนิทฺเทสวณฺณนายํ วุตฺโตฯ อวิตถานีติ วุตฺตสภาเว วิปริยายวิรหิตานิฯ น หิ สจฺจานิ อสจฺจานิ นาม โหนฺติฯ อนญฺญถานีติ อญฺญสภาววิรหิตานิฯ น หิ อสจฺจานิ สจฺจานิ นาม โหนฺติฯ อิทํ ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตนฺติ ภิกฺขเว, อิทํ ทุกฺขนฺติ ยํ วุจฺจติ, เอตํ ยถาสภาวตฺตา ตถํฯ ทุกฺขเมว หิ ทุกฺขํฯ วุตฺตสภาเว วิปริยายาภาวโต อวิตถํฯ น หิ ทุกฺขํ อทุกฺขํ นาม โหติฯ อญฺญสภาววิรหิตตฺตา อนญฺญถํฯ น หิ ทุกฺขํ สมุทยาทิสภาวํ โหติฯ สมุทยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

1. ปฐมสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา

ตถฏฺเฐนาติ ยถาสภาวฏฺเฐนฯ ปีฬนฏฺฐาทโย ญาณกถายํ วุตฺตตฺถาเยวฯ

[9] เอกปฺปฏิเวธานีติ เอเกน มคฺคญาเณน ปฏิเวโธ, เอกโต วา ปฏิเวโธ เอเตสนฺติ เอกปฺปฏิเวธานิฯ อนตฺตฏฺเฐนาติ จตุนฺนมฺปิ สจฺจานํ อตฺตวิรหิตตฺตา อนตฺตฏฺเฐนฯ วุตฺตญฺเหตํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.567) – ปรมตฺถโต หิ สพฺพาเนว สจฺจานิ เวทกการกนิพฺพุตคมกาภาวโต สุญฺญานีติ เวทิตพฺพานิฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ทุกฺขเมว หิ, น โกจิ ทุกฺขิโต, การโก น, กิริยาว วิชฺชติ;

อตฺถิ นิพฺพุติ, น นิพฺพุโต ปุมา, มคฺคมตฺถิ, คมโก น วิชฺชตี’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 2.567);

อถ วา –

‘‘ธุวสุภสุขตฺตสุญฺญํ, ปุริมทฺวยมตฺตสุญฺญมมตปทํ;

ธุวสุขอตฺตวิรหิโต, มคฺโค อิติ สุญฺญตา เตสู’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 2.567);

สจฺจฏฺเฐนาติ อวิสํวาทกฏฺเฐนฯ ปฏิเวธฏฺเฐนาติ มคฺคกฺขเณ ปฏิวิชฺฌิตพฺพฏฺเฐนฯ เอกสงฺคหิตานีติ ตถฏฺฐาทินา เอเกเกเนว อตฺเถน สงฺคหิตานิ, เอกคณนํ คตานีติ อตฺโถฯ ยํ เอกสงฺคหิตํ, ตํ เอกตฺตนฺติ ยสฺมา เอเกน สงฺคหิตํ, ตสฺมา เอกตฺตนฺติ อตฺโถฯ สจฺจานํ พหุตฺเตปิ เอกตฺตมเปกฺขิตฺวา เอกวจนํ กตํฯ