เมนู

1. สุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[2] ตสฺส สุตฺตนฺตสฺส นิทฺเทสกถาย ตตฺถ ชาเต ธมฺเมติ ตสฺมิํ สมาธิสฺมิํ ชาเต จิตฺตเจตสิเก ธมฺเมฯ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเฐนาติอาทินา วิปสฺสนาย เภทํ ทสฺเสติฯ สมฺมาทิฏฺฐิ มคฺโคติ สมฺมาทิฏฺฐิสงฺขาโต มคฺโคฯ อฏฺฐสุ มคฺคงฺเคสุ เอเกโกปิ หิ มคฺโคติ วุจฺจติฯอาเสวตีติ โสตาปตฺติมคฺควเสนฯ ภาเวตีติ สกทาคามิมคฺคุปฺปาทเนนฯ พหุลีกโรตีติ อนาคามิอรหตฺตมคฺคุปฺปาทเนนฯ อิเมสํ ติณฺณํ อวตฺถาเภเทปิ สติ อาวชฺชนาทีนํ สาธารณตฺตา สทิสเมว วิสฺสชฺชนํ กตํฯ

[3] อาโลกสญฺญาปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนานํ อนฺตราเปยฺยาเล อวิกฺเขปาทีนิ จ ฌาน สมาปตฺติกสิณานุสฺสติอสุภา จ ทีฆํ อสฺสาสาทีนิ จ อานนฺตริกสมาธิญาณนิทฺเทเส (ปฏิ. ม. 1.80-81) นิทฺทิฏฺฐตฺตา สงฺขิตฺตานิฯ ตตฺถ จ อวิกฺเขปวเสนาติ ปุพฺพภาคาวิกฺเขปวเสน คเหตพฺพํฯ อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสวเสนาติอาทิเก สุทฺธวิปสฺสนาวเสน วุตฺตจตุกฺเก ปน ตรุณวิปสฺสนากาเล วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตสมาธิปุพฺพงฺคมา พลววิปสฺสนา เวทิตพฺพาฯ

[4] วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมวาเร ปฐมํ อนิจฺจโตติอาทินา อารมฺมณํ อนิยเมตฺวา วิปสฺสนา วุตฺตา, ปจฺฉา รูปํ อนิจฺจโตติอาทินา อารมฺมณํ นิยเมตฺวา วุตฺตาฯ ตตฺถ ชาตานนฺติ ตสฺสา วิปสฺสนาย ชาตานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํฯ โวสคฺคารมฺมณตาติ เอตฺถ โวสคฺโค นิพฺพานํฯ นิพฺพานญฺหิ สงฺขตโวสคฺคโต ปริจฺจาคโต ‘‘โวสคฺโค’’ติ วุตฺโตฯ วิปสฺสนา จ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา จ นิพฺพานนินฺนตาย อชฺฌาสยวเสน นิพฺพาเน ปติฏฺฐิตตฺตา นิพฺพานปติฏฺฐา นิพฺพานารมฺมณาฯ ปติฏฺฐาปิ หิ อาลมฺพียตีติ อารมฺมณํ นาม โหติ, นิพฺพาเน ปติฏฺฐฏฺเฐเนว นิพฺพานารมฺมณาฯ อญฺญตฺถ ปาฬิยมฺปิ หิ ปติฏฺฐา ‘‘อารมฺมณ’’นฺติ วุจฺจนฺติฯ ยถาห – ‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, นฬาคารํ วา ติณาคารํ วา สุกฺขํ โกฬาปํ เตโรวสฺสิกํ ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสาย ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, ลเภถ อคฺคิ โอตารํ, ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณ’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. 4.243)ฯ

ตสฺมา ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ โวสคฺคารมฺมณตาย นิพฺพานปติฏฺฐาภาเวน เหตุภูเตน อุปฺปาทิโต โย จิตฺตสฺส เอกคฺคตาสงฺขาโต อุปจารปฺปนาเภโท อวิกฺเขโป, โส สมาธีติ วิปสฺสนาโต ปจฺฉา อุปฺปาทิโต นิพฺเพธภาคิโย สมาธิ นิทฺทิฏฺโฐ โหติฯ ตสฺมาเยว หิ อิติ ปฐมํ วิปสฺสนา, ปจฺฉา สมโถติ วุตฺตํฯ

[5] ยุคนทฺธนิทฺเทเส ยสฺมา เหฏฺฐา สุตฺตนฺตวณฺณนายํ วุตฺโต ยุคนทฺธกฺกโม ปุริมทฺวยนิทฺเทสนเยเนว ปากโฏ, มคฺคกฺขเณ ยุคนทฺธกฺกโม ปน น ปากโฏ, ตสฺมา ปุพฺพภาเค อเนกนฺติกํ ยุคนทฺธภาวนํ อวตฺวา มคฺคกฺขเณ เอกนฺเตน ลพฺภมานยุคนทฺธภาวนเมว ทสฺเสนฺโต โสฬสหิ อากาเรหีติอาทิมาหฯ ตตฺถ อารมฺมณฏฺเฐนาติอาทีสุ สตฺตรสสุ อากาเรสุ อนฺเต อุทฺทิฏฺฐํ ยุคนทฺธํ มูลปเทน เอกฏฺฐตฺตา ตํ วิปฺปหาย เสสานํ วเสน ‘‘โสฬสหี’’ติ วุตฺตํฯ อารมฺมณฏฺเฐนาติ อาลมฺพนฏฺเฐน, อารมฺมณวเสนาติ อตฺโถฯ เอวํ เสเสสุปิฯ โคจรฏฺเฐนาติ อารมฺมณฏฺเฐปิ สติ นิสฺสยิตพฺพฏฺฐานฏฺเฐนฯ ปหานฏฺเฐนาติ ปชหนฏฺเฐนฯ ปริจฺจาคฏฺเฐนาติ ปหาเนปิ สติ ปุน อนาทิยเนน ปริจฺจาคฏฺเฐนฯ วุฏฺฐานฏฺเฐนาติ อุคฺคมนฏฺเฐนฯ วิวฏฺฏนฏฺเฐนาติ อุคฺคมเนปิ สติ อปุนราวฏฺฏเนน นิวตฺตนฏฺเฐนฯ สนฺตฏฺเฐนาติ นิพฺพุตฏฺเฐนฯ ปณีตฏฺเฐนาติ นิพฺพุตฏฺเฐปิ สติ อุตฺตมฏฺเฐน, อตปฺปกฏฺเฐน วาฯ วิมุตฺตฏฺเฐนาติ พนฺธนาปคตฏฺเฐนฯ อนาสวฏฺเฐนาติ พนฺธนโมกฺเขปิ สติ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมานาสววิรหิตฏฺเฐนฯ ตรณฏฺเฐนาติ อโนสีทิตฺวา ปิลวนฏฺเฐน, อติกฺกมนฏฺเฐน วาฯ อนิมิตฺตฏฺเฐนาติ สงฺขารนิมิตฺตวิรหิตฏฺเฐนฯ อปฺปณิหิตฏฺเฐนาติ ปณิธิวิรหิตฏฺเฐนฯ สุญฺญตฏฺเฐนาติ อภินิเวสวิรหิตฏฺเฐนฯ เอกรสฏฺเฐนาติ เอกกิจฺจฏฺเฐนฯ อนติวตฺตนฏฺเฐนาติ อญฺญมญฺญํ อนติกฺกมนฏฺเฐนฯ ยุคนทฺธฏฺเฐนาติ ยุคลกฏฺเฐนฯ

อุทฺธจฺจํ ปชหโต, อวิชฺชํ ปชหโตติ โยคิโน ตสฺส ตสฺส ปฏิปกฺขปฺปหานวเสน วุตฺตํฯ นิโรโธ เจตฺถ นิพฺพานเมวฯ อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ สมโถ เจ วิปสฺสนํ อติวตฺเตยฺย, ลีนปกฺขิกตฺตา สมถสฺส จิตฺตํ โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺยฯ วิปสฺสนา เจ สมถํ อติวตฺเตยฺย, อุทฺธจฺจปกฺขิกตฺตา วิปสฺสนาย จิตฺตํ อุทฺธจฺจาย สํวตฺเตยฺยฯ ตสฺมา สมโถ จ วิปสฺสนํ อนติวตฺตมาโน โกสชฺชปาตํ น กโรติ, วิปสฺสนา สมถํ อนติวตฺตมานา อุทฺธจฺจปาตํ น กโรติฯ

สมโถ สมํ ปวตฺตมาโน วิปสฺสนํ อุทฺธจฺจปาตโต รกฺขติ, วิปสฺสนา สมํ ปวตฺตมานา สมถํ โกสชฺชปาตโต รกฺขติฯ เอวมิเม อุโภ อญฺญมญฺญํ อนติวตฺตนกิจฺเจน เอกกิจฺจา, สมา หุตฺวา ปวตฺตมาเนน อญฺญมญฺญํ อนติวตฺตมานา อตฺถสิทฺธิกรา โหนฺติฯ เตสํ มคฺคกฺขเณ ยุคนทฺธตฺตํ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนากฺขเณ ยุคนทฺธตฺตาเยว โหติฯ ปหานปริจฺจาควุฏฺฐานวิวฏฺฏนกรณานํ มคฺคกิจฺจวเสน วุตฺตตฺตา สกลสฺส มคฺคกิจฺจสฺส ทสฺสนตฺถํ อุทฺธจฺจสหคตกิเลสา จ ขนฺธา จ อวิชฺชาสหคตกิเลสา จ ขนฺธา จ นิทฺทิฏฺฐาฯ เสสานํ น ตถา วุตฺตตฺตา ปฏิปกฺขธมฺมมตฺตทสฺสนวเสน อุทฺธจฺจาวิชฺชา เอว นิทฺทิฏฺฐาฯ วิวฏฺฏโตติ นิวตฺตนฺตสฺสฯ

สมาธิ กามาสวา วิมุตฺโต โหตีติ สมาธิสฺส กามจฺฉนฺทปฏิปกฺขตฺตา วุตฺตํฯ ราควิราคาติ ราคสฺส วิราโค สมติกฺกโม เอติสฺสา อตฺถีติ ราควิราคา, ‘‘ราควิราคโต’’ติ นิสฺสกฺกวจนํ วาฯ ตถา อวิชฺชาวิราคาฯ เจโตวิมุตฺตีติ มคฺคสมฺปยุตฺโต สมาธิฯ ปญฺญาวิมุตฺตีติ มคฺคสมฺปยุตฺตา ปญฺญาฯ ตรโตติ ตรนฺตสฺสฯ สพฺพปณิธีหีติ ราคโทสโมหปณิธีหิ, สพฺพปตฺถนาหิ วาฯ เอวํ จุทฺทส อากาเร วิสฺสชฺชิตฺวา เอกรสฏฺฐญฺจ อนติวตฺตนฏฺฐญฺจ อวิภชิตฺวาว อิเมหิ โสฬสหิ อากาเรหีติ อาหฯ กสฺมา? เตสํ จุทฺทสนฺนํ อาการานํ เอเกกสฺส อวสาเน ‘‘เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตี’’ติ นิทฺทิฏฺฐตฺตา เต ทฺเวปิ อาการา นิทฺทิฏฺฐาว โหนฺติฯ ตสฺมา ‘‘โสฬสหี’’ติ อาหฯ ยุคนทฺธฏฺโฐ ปน อุทฺเทเสปิ น ภณิโตเยวาติฯ

2. ธมฺมุทฺธจฺจวารนิทฺเทสวณฺณนา

[6] ธมฺมุทฺธจฺจวาเร อนิจฺจโต มนสิกโรโต โอภาโส อุปฺปชฺชตีติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ฐิตสฺส ตีหิ อนุปสฺสนาหิ ปุนปฺปุนํ สงฺขาเร วิปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนาญาเณสุ ปริปากคเตสุ ตทงฺควเสน กิเลสปฺปหาเนน ปริสุทฺธจิตฺตสฺส อนิจฺจโต วา ทุกฺขโต วา อนตฺตโต วา มนสิการกฺขเณ วิปสฺสนาญาณานุภาเวน ปกติยาว โอภาโส อุปฺปชฺชตีติ ปฐมํ ตาว อนิจฺจโต มนสิกโรโต โอภาโส กถิโตฯ อกุสโล วิปสฺสโก ตสฺมิํ โอภาเส อุปฺปนฺเน ‘‘น จ วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูโป โอภาโส อุปฺปนฺนปุพฺโพ, อทฺธา มคฺคํ ปตฺโตมฺหิ, ผลํ ปตฺโตมฺหี’’ติ อมคฺคํเยว ‘‘มคฺโค’’ติ, อผลเมว ‘‘ผล’’นฺติ คณฺหาติฯ ตสฺส อมคฺคํ ‘‘มคฺโค’’ติ, อผลํ ‘‘ผล’’นฺติ คณฺหโต วิปสฺสนาวีถิ อุกฺกนฺตา โหติฯ โส อตฺตโน วิปสฺสนาวีถิํ วิสฺสชฺเชตฺวา วิกฺเขปมาปนฺโน วา โอภาสเมว ตณฺหาทิฏฺฐิมญฺญนาหิ มญฺญมาโน วา นิสีทติฯ โส โข ปนายํ โอภาโส กสฺสจิ ภิกฺขุโน ปลฺลงฺกฏฺฐานมตฺตเมว โอภาเสนฺโต อุปฺปชฺชติ, กสฺสจิ อนฺโตคพฺภํ, กสฺสจิ พหิคพฺภมฺปิ, กสฺสจิ สกลวิหารํ, คาวุตํ อฑฺฒโยชนํ โยชนํ ทฺวิโยชนํ…เป.… กสฺสจิ ปถวิตลโต ยาว อกนิฏฺฐพฺรหฺมโลกา เอกาโลกํ กุรุมาโนฯ ภควโต ปน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอภาเสนฺโต อุทปาทิฯ อยญฺหิ โอภาโส จตุรงฺคสมนฺนาคเตปิ อนฺธกาเร ตํ ตํ ฐานํ โอภาเสนฺโต อุปฺปชฺชติฯ

โอภาโส ธมฺโมติ โอภาสํ อาวชฺชตีติ อยํ โอภาโส มคฺคธมฺโม ผลธมฺโมติ วา ตํ ตํ โอภาสํ มนสิ กโรติฯ ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจนฺติ ตโต โอภาสโต ธมฺโมติ อาวชฺชนกรณโต วา โย อุปฺปชฺชติ วิกฺเขโป, โส อุทฺธจฺจํ นามาติ อตฺโถฯ เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโสติ เตน เอวํ อุปฺปชฺชมาเนน อุทฺธจฺเจน วิโรธิตจิตฺโต, เตน วา อุทฺธจฺเจน การณภูเตน ตมฺมูลกกิเลสุปฺปตฺติยา วิโรธิตจิตฺโต วิปสฺสโก วิปสฺสนาวีถิํ โอกฺกมิตฺวา วิกฺเขปํ วา ตมฺมูลกกิเลเสสุ วา ฐิตตฺตา อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต อุปฏฺฐานานิ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ ‘‘เตน วุจฺจติ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานโส’’ติ เอวํ อิติ-สทฺโท โยเชตพฺโพฯ โหติ โส สมโยติ เอวํ อสฺสาทวเสน อุปกฺกิลิฏฺฐจิตฺตสฺสาปิ โยคิโน สเจ อุปปริกฺขา อุปฺปชฺชติ, โส เอวํ ปชานาติ – ‘‘วิปสฺสนา นาม สงฺขารารมฺมณา, มคฺคผลานิ นิพฺพานารมฺมณานิ, อิมานิ จ จิตฺตานิ สงฺขารารมฺมณานิ, ตสฺมา นายโมภาโส มคฺโค, อุทยพฺพยานุปสฺสนาเยว นิพฺพานสฺส โลกิโก มคฺโค’’ติ มคฺคามคฺคํ ววตฺถเปตฺวา ตํ วิกฺเขปํ ปริวชฺชยิตฺวา อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ฐตฺวา สาธุกํ สงฺขาเร อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติฯ เอวํ อุปปริกฺขนฺตสฺส โส สมโย โหติฯ เอวํ อปสฺสนฺโต ปน ‘‘มคฺคผลปฺปตฺโตมฺหี’’ติ อธิมานิโก โหติฯ

ยํ ตํ จิตฺตนฺติ ยํ ตํ วิปสฺสนาจิตฺตํฯ อชฺฌตฺตเมวาติ อนิจฺจานุปสฺสนาย อารมฺมเณ โคจรชฺฌตฺเตเยวฯ