ยุคนทฺธกถาวณฺณนา

[1] อิทานิ มณฺฑเปยฺยคุณสฺส อริยมคฺคสฺส ยุคนทฺธคุณํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย ยุคนทฺธกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ยสฺมา ปน ธมฺมเสนาปติ ธมฺมราเช ธรมาเนเยว ธมฺมราชสฺส ปรินิพฺพานสํวจฺฉเร ปรินิพฺพุโต, ตสฺมา ธมฺมราเช ธรมาเนเยว ธมฺมภณฺฑาคาริเกน เทสิตํ อิทํ สุตฺตนฺตํ ตสฺเสว สมฺมุขา สุตฺวา เอวํ เม สุตนฺติอาทิมาหาติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสวจนํ, อายุมาติ อตฺโถฯ อานนฺโทติ ตสฺส เถรสฺส นามํฯ โส หิ ชายมาโนเยว กุเล อานนฺทํ ภุสํ ตุฏฺฐิํ อกาสิฯ ตสฺมาสฺส ‘‘อานนฺโท’’ติ นามํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ โกสมฺพิยนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ ตสฺส หิ นครสฺส อารามโปกฺขรณีอาทีสุ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ โกสมฺพรุกฺขา อุสฺสนฺนา อเหสุํ, ตสฺมา ตํ โกสมฺพีติ สงฺขํ อคมาสิฯ ‘‘กุสมฺพสฺส อิสิโน อสฺสมโต อวิทูเร มาปิตตฺตา’’ติ เอเกฯ

โฆสิตาราเมติ โฆสิตเสฏฺฐินา การิเต อาราเมฯ โกสมฺพิยญฺหิ ตโย เสฏฺฐิโน อเหสุํ โฆสิตเสฏฺฐิ กุกฺกุฏเสฏฺฐิ ปาวาริกเสฏฺฐีติฯ

เต ตโยปิ ‘‘โลเก พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา ปญฺจหิ ปญฺจหิ สกฏสเตหิ ทานูปกรณานิ คาหาเปตฺวา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา เชตวนสมีเป ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา นิสินฺนา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิตฺวา สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อฑฺฒมาสมตฺตํ มหาทานํ ทตฺวา ภควโต ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา สกชนปทคมนตฺถํ ภควนฺตํ ยาจิตฺวา ‘‘สุญฺญาคาเร โข คหปตโย ตถาคตา อภิรมนฺตี’’ติ ภควตา วุตฺเต ‘‘ทินฺนา โน ภควตา ปฏิญฺญา’’ติ ญตฺวา อติวิย ตุฏฺฐา ทสพลํ วนฺทิตฺวา นิกฺขนฺตา อนฺตรามคฺเค โยชเน โยชเน ภควโต นิวาสตฺถํ วิหารํ กาเรนฺตา อนุปุพฺเพน โกสมฺพิํ ปตฺวา อตฺตโน อตฺตโน อาราเม มหนฺตํ ธนปริจฺจาคํ กตฺวา ภควโต วิหาเร การาปยิํสุฯ ตตฺถ โฆสิตเสฏฺฐินา การิโต โฆสิตาราโม นาม อโหสิ, กุกฺกุฏเสฏฺฐินา การิโต กุกฺกุฏาราโม นาม, ปาวาริกเสฏฺฐินา อมฺพวเน การิโต ปาวาริกมฺพวนํ นามฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘โฆสิตเสฏฺฐินา การิเต อาราเม’’ติฯ

อาวุโส ภิกฺขโวติ เอตฺถ พุทฺธา ภควนฺโต สาวเก อาลปนฺตา ‘‘ภิกฺขโว’’ติ อาลปนฺติฯ สาวกา ปน ‘‘พุทฺเธหิ สทิสา มา โหมา’’ติ ‘‘อาวุโส’’ติ ปฐมํ วตฺวา ปจฺฉา ‘‘ภิกฺขโว’’ติ วทนฺติฯ พุทฺเธหิ จ อาลปิเต ภิกฺขุสงฺโฆ ‘‘ภทนฺเต’’ติ ปฏิวจนํ เทติ, สาวเกหิ อาลปิเต ‘‘อาวุโส’’ติฯ

โย หิ โกจีติ อนิยมวจนํฯ เอเตน ตาทิสานํ สพฺพภิกฺขูนํ ปริยาทานํฯ มม สนฺติเกติ มม สมีเปฯ อรหตฺตปฺปตฺตนฺติ อตฺตนา อรหตฺตสฺส ปตฺตํฯ นปุํสเก ภาเว สิทฺธวจนํฯ อรหตฺตํ ปตฺตนฺติ วา ปทจฺเฉโท, อตฺตนา ปตฺตํ อรหตฺตนฺติ อตฺโถฯ อรหตฺตปฺปตฺตํ อตฺตานนฺติ วา ปาฐเสโสฯ จตูหิ มคฺเคหีติ อุปริ วุจฺจมาเนหิ จตูหิ ปฏิปทามคฺเคหิ, น อริยมคฺเคหิฯ ‘‘จตูหิ มคฺเคหี’’ติ วิสุญฺจ วุตฺตตฺตา กสฺสจิ อรหโต ปฐมสฺส อริยมคฺคสฺส ธมฺมุทฺธจฺจปุพฺพงฺคโม มคฺโค, เอกสฺส อริยมคฺคสฺส สมถปุพฺพงฺคโม, เอกสฺส วิปสฺสนาปุพฺพงฺคโม, เอกสฺส ยุคนทฺธปุพฺพงฺคโมติ เอวํ จตฺตาโรปิ ปฏิปทา มคฺคา โหนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ เอเตสํ วา อญฺญตเรนาติ เอเตสํ จตุนฺนํ ปฏิปทานํ มคฺคานํ เอเกน วา, ปฏิปทามคฺเคน อรหตฺตปฺปตฺตํ พฺยากโรตีติ อตฺโถฯ สุกฺขวิปสฺสกสฺส หิ อรหโต ธมฺมุทฺธจฺจปุพฺพงฺคมํ โสตาปตฺติมคฺคํ ปตฺวา เสสมคฺคตฺตยมฺปิ สุทฺธวิปสฺสนาหิเยว ปตฺตสฺส อรหตฺตปฺปตฺติ ธมฺมุทฺธจฺจปุพฺพงฺคมมคฺคา โหติฯ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหํ ปตฺวา วา อปฺปตฺวา วา สมถปุพฺพงฺคมาทีนํ ติณฺณํ ปฏิปทานํ มคฺคานํ เอเกกสฺส วเสน ปตฺตจตุมคฺคสฺส อรหโต อรหตฺตปฺปตฺติ อิตรเอเกกมคฺคปุพฺพงฺคมา โหติฯ ตสฺมา อาห – ‘‘เอเตสํ วา อญฺญตเรนา’’ติฯ

สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวตีติ สมถํ ปุพฺพงฺคมํ ปุเรจาริกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ภาเวติ, ปฐมํ สมาธิํ อุปฺปาเทตฺวา ปจฺฉา วิปสฺสนํ ภาเวตีติ อตฺโถฯ มคฺโค สญฺชายตีติ ปฐโม โลกุตฺตรมคฺโค นิพฺพตฺตติฯ

โส ตํ มคฺคนฺติอาทีสุ เอกจิตฺตกฺขณิกสฺส มคฺคสฺส อาเสวนาทีนิ นาม นตฺถิ, ทุติยมคฺคาทโย ปน อุปฺปาเทนฺโต ตเมว มคฺคํ ‘‘อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรตี’’ติ วุจฺจติฯ สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺตีติ ยาว อรหตฺตมคฺคา กเมน สพฺเพ สญฺโญชนา ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺตีติ จ ปุน อนุปฺปตฺติยา วิคตนฺตา โหนฺตีติ อตฺโถฯ

ปุน จปรนฺติ ปุน จ อปรํ การณํฯ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวตีติ วิปสฺสนํ ปุพฺพงฺคมํ ปุเรจาริกํ กตฺวา สมถํ ภาเวติ, ปฐมํ วิปสฺสนํ อุปฺปาเทตฺวา ปจฺฉา สมาธิํ ภาเวตีติ อตฺโถฯ ยุคนทฺธํ ภาเวตีติ ยุคนทฺธํ กตฺวา ภาเวติฯ เอตฺถ เตเนว จิตฺเตน สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา เตเนว สงฺขาเร สมฺมสิตุํ น สกฺกาฯ อยํ ปน ยาวตา สมาปตฺติโย สมาปชฺชติ, ตาวตา สงฺขาเร สมฺมสติฯ ยาวตา สงฺขาเร สมฺมสติ, ตาวตา สมาปตฺติโย สมาปชฺชติฯ กถํ? ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชติ, ตโต วุฏฺฐาย สงฺขาเร สมฺมสติฯ สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา ทุติยชฺฌานํ สมาปชฺชติ, ตโต วุฏฺฐาย สงฺขาเร สมฺมสติฯ สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา ตติยชฺฌานํ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, ตโต วุฏฺฐาย สงฺขาเร สมฺมสติฯ เอวํ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ นามฯ

ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตํ มานสํ โหตีติ เอตฺถ มนฺทปญฺญานํ วิปสฺสกานํ อุปกฺกิเลสวตฺถุตฺตา วิปสฺสนุปกฺกิเลสสญฺญิเตสุ โอภาสาทีสุ ทสสุ ธมฺเมสุ ภนฺตตาวเสน อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปตฺติยา วิกฺเขปสงฺขาตํ อุทฺธจฺจํ ธมฺมุทฺธจฺจํ, เตน ธมฺมุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตํ วิรูปคฺคหิตํ วิโรธมาปาทิตํ มานสํ จิตฺตํ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตํ มานสํ โหติ, เตน วา ธมฺมุทฺธจฺเจน การณภูเตน ตมฺมูลกตณฺหามานทิฏฺฐุปฺปตฺติยา วิคฺคหิตํ มานสํ โหติฯ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานสนฺติ วา ปาโฐฯ โหติ โส อาวุโส สมโยติ อิมินา มคฺคามคฺคววตฺถาเนน ตํ ธมฺมุทฺธจฺจํ ปฏิพาหิตฺวา ปุน วิปสฺสนาวีถิํ ปฏิปนฺนกาลํ ทสฺเสติฯ ยํ ตํ จิตฺตนฺติ ยสฺมิํ สมเย ตํ วิปสฺสนาวีถิํ โอกฺกมิตฺวา ปวตฺตํ จิตฺตํฯ อชฺฌตฺตเมว สนฺติฏฺฐตีติ วิปสฺสนาวีถิํ ปจฺโจตริตฺวา ตสฺมิํ สมเย โคจรชฺฌตฺตสงฺขาเต อารมฺมเณ สนฺติฏฺฐติ ปติฏฺฐาติฯ สนฺนิสีทตีติ ตตฺเถว ปวตฺติวเสน สมฺมา นิสีทติฯ เอโกทิ โหตีติ เอกคฺคํ โหติฯ สมาธิยตีติ สมฺมา อาธิยติ สุฏฺฐุ ฐิตํ โหตีติฯ

อยํ สุตฺตนฺตวณฺณนาฯ

1. สุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[2] ตสฺส สุตฺตนฺตสฺส นิทฺเทสกถาย ตตฺถ ชาเต ธมฺเมติ ตสฺมิํ สมาธิสฺมิํ ชาเต จิตฺตเจตสิเก ธมฺเมฯ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเฐนาติอาทินา วิปสฺสนาย เภทํ ทสฺเสติฯ สมฺมาทิฏฺฐิ มคฺโคติ สมฺมาทิฏฺฐิสงฺขาโต มคฺโคฯ อฏฺฐสุ มคฺคงฺเคสุ เอเกโกปิ หิ มคฺโคติ วุจฺจติฯอาเสวตีติ โสตาปตฺติมคฺควเสนฯ ภาเวตีติ สกทาคามิมคฺคุปฺปาทเนนฯ พหุลีกโรตีติ อนาคามิอรหตฺตมคฺคุปฺปาทเนนฯ อิเมสํ ติณฺณํ อวตฺถาเภเทปิ สติ อาวชฺชนาทีนํ สาธารณตฺตา สทิสเมว วิสฺสชฺชนํ กตํฯ

[3] อาโลกสญฺญาปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนานํ อนฺตราเปยฺยาเล อวิกฺเขปาทีนิ จ ฌาน สมาปตฺติกสิณานุสฺสติอสุภา จ ทีฆํ อสฺสาสาทีนิ จ อานนฺตริกสมาธิญาณนิทฺเทเส (ปฏิ. ม. 1.80-81) นิทฺทิฏฺฐตฺตา สงฺขิตฺตานิฯ ตตฺถ จ อวิกฺเขปวเสนาติ ปุพฺพภาคาวิกฺเขปวเสน คเหตพฺพํฯ อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสวเสนาติอาทิเก สุทฺธวิปสฺสนาวเสน วุตฺตจตุกฺเก ปน ตรุณวิปสฺสนากาเล วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตสมาธิปุพฺพงฺคมา พลววิปสฺสนา เวทิตพฺพาฯ

[4] วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมวาเร ปฐมํ อนิจฺจโตติอาทินา อารมฺมณํ อนิยเมตฺวา วิปสฺสนา วุตฺตา, ปจฺฉา รูปํ อนิจฺจโตติอาทินา อารมฺมณํ นิยเมตฺวา วุตฺตาฯ ตตฺถ ชาตานนฺติ ตสฺสา วิปสฺสนาย ชาตานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํฯ โวสคฺคารมฺมณตาติ เอตฺถ โวสคฺโค นิพฺพานํฯ นิพฺพานญฺหิ สงฺขตโวสคฺคโต ปริจฺจาคโต ‘‘โวสคฺโค’’ติ วุตฺโตฯ วิปสฺสนา จ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา จ นิพฺพานนินฺนตาย อชฺฌาสยวเสน นิพฺพาเน ปติฏฺฐิตตฺตา นิพฺพานปติฏฺฐา นิพฺพานารมฺมณาฯ ปติฏฺฐาปิ หิ อาลมฺพียตีติ อารมฺมณํ นาม โหติ, นิพฺพาเน ปติฏฺฐฏฺเฐเนว นิพฺพานารมฺมณาฯ อญฺญตฺถ ปาฬิยมฺปิ หิ ปติฏฺฐา ‘‘อารมฺมณ’’นฺติ วุจฺจนฺติฯ ยถาห – ‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, นฬาคารํ วา ติณาคารํ วา สุกฺขํ โกฬาปํ เตโรวสฺสิกํ ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสาย ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, ลเภถ อคฺคิ โอตารํ, ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณ’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. 4.243)ฯ