อนฺเต วุตฺตํ นิพฺพานํ ปน สํสารทุกฺขาภิภูเตหิ ทุกฺขนิสฺสรณตฺถิเกหิ สปฺปุริเสหิ มคฺคียติ คเวสียตีติ มคฺโคติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพนฺติฯ

มคฺคกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. มณฺฑเปยฺยกถา

มณฺฑเปยฺยกถาวณฺณนา

[238] อิทานิ ตสฺส มคฺคสฺส มณฺฑเปยฺยตฺตํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย ภควโต วจเนกเทสปุพฺพงฺคมาย มณฺฑเปยฺยกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ มณฺฑเปยฺยนฺติ ยถา สมฺปนฺนํ นิมฺมลํ วิปฺปสนฺนํ สปฺปิ สปฺปิมณฺโฑติ วุจฺจติ, เอวํ วิปฺปสนฺนฏฺเฐน มณฺโฑ, ปาตพฺพฏฺเฐน เปยฺยํฯ ยญฺหิ ปิวิตฺวา อนฺตรวีถิยํ ปติตา วิสญฺญิโน อตฺตโน สาฏกาทีนมฺปิ อสฺสามิกา โหนฺติ, ตํ ปสนฺนมฺปิ น ปาตพฺพํฯ มยฺหํ ปน อิทํ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ สาสนพฺรหฺมจริยํ สมฺปนฺนตฺตา นิมฺมลตฺตา วิปฺปสนฺนตฺตา มณฺฑญฺจ หิตสุขาวหตฺตา เปยฺยญฺจาติ มณฺฑเปยฺยนฺติ ทีเปติฯ มณฺโฑ เปยฺโย เอตฺถาติ มณฺฑเปยฺยํฯ กิํ ตํ? สาสนพฺรหฺมจริยํฯ กสฺมา สิกฺขตฺตยํ พฺรหฺมจริยํ นาม? อุตฺตมฏฺเฐน นิพฺพานํ พฺรหฺมํ นาม, สิกฺขตฺตยํ นิพฺพานตฺถาย ปวตฺตนโต พฺรหฺมตฺถาย จริยาติ พฺรหฺมจริยนฺติ วุจฺจติฯ สาสนพฺรหฺมจริยนฺติ ตํเยวฯ สตฺถา สมฺมุขีภูโตติ อิทเมตฺถ การณวจนํฯ ยสฺมา ปน สตฺถา สมฺมุขีภูโต, ตสฺมา วีริยปโยคํ กตฺวา ปิวเถตํ มณฺฑํฯ พาหิรกญฺหิ เภสชฺชมณฺฑํ เวชฺชสฺส อสมฺมุขา ปิวนฺตานํ ปมาณํ วา อุคฺคมนนิคฺคมนํ วา น ชานามาติ อาสงฺกา โหติฯ เวชฺชสฺส สมฺมุขา ปน เวชฺโช ชานิสฺสตีติ นิราสงฺกา ปิวนฺติฯ เอวเมวํ อมฺหากญฺจ ธมฺมสฺสามี สตฺถา สมฺมุขีภูโตติ วีริยํ กตฺวา ปิวถาติ มณฺฑปาเน สนฺนิโยเชติฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ อนุสาสตีติ สตฺถาฯ อปิจ ‘‘สตฺถา ภควา สตฺถวาโห’’ติอาทินา (มหานิ. 190) นิทฺเทสนเยนเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สนฺทิสฺสมาโน มุโข ภูโตติ สมฺมุขีภูโตฯ

มณฺฑเปยฺยนิทฺเทเส ติธตฺตมณฺโฑติ ติธาภาโว ติธตฺตํฯ ติธตฺเตน มณฺโฑ ติธตฺตมณฺโฑ, ติวิเธน มณฺโฑติ อตฺโถฯ สตฺถริ สมฺมุขีภูเตติ อิทํ สพฺพาการปริปุณฺณมณฺฑตฺตยทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ

ปรินิพฺพุเตปิ ปน สตฺถริ เอกเทเสน มณฺฑตฺตยํ ปวตฺตติเยวฯ เตเนว จสฺส นิทฺเทเส ‘‘สตฺถริ สมฺมุขีภูเต’’ติ อวตฺวา กตโม เทสนามณฺโฑติอาทิ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เทสนามณฺโฑติ ธมฺมเทสนา เอว มณฺโฑฯ ปฏิคฺคหมณฺโฑติ เทสนาปฏิคฺคาหโก เอว มณฺโฑฯ พฺรหฺมจริยมณฺโฑติ มคฺคพฺรหฺมจริยเมว มณฺโฑฯ

อาจิกฺขนาติ เทเสตพฺพานํ สจฺจาทีนํ อิมานิ นามานีติ นามวเสน กถนาฯ เทสนาติ ทสฺสนาฯ ปญฺญาปนาติ ชานาปนา, ญาณมุเข ฐปนา วาฯ อาสนํ ฐเปนฺโต หิ ‘‘อาสนํ ปญฺญาเปตี’’ติ วุจฺจติฯ ปฏฺฐปนาติ ปญฺญาปนา, ปวตฺตนาติ อตฺโถ, ญาณมุเข ฐปนา วาฯ วิวรณาติ วิวฏกรณํ, วิวริตฺวา ทสฺสนาติ อตฺโถฯ วิภชนาติ วิภาคกิริยา, วิภาคโต ทสฺสนาติ อตฺโถฯ อุตฺตานีกมฺมนฺติ ปากฏภาวกรณํฯ อถ วา อาจิกฺขนาติ เทสนาทีนํ ฉนฺนํ ปทานํ มูลปทํฯ เทสนาทีนิ ฉ ปทานิ ตสฺส อตฺถวิวรณตฺถํ วุตฺตานิฯ ตตฺถ เทสนาติ อุคฺฆฏิตญฺญูนํ วเสน สงฺเขปโต ปฐมํ อุทฺเทสวเสน เทสนาฯ อุคฺฆฏิตญฺญู หิ สงฺเขเปน วุตฺตํ ปฐมํ วุตฺตญฺจ ปฏิวิชฺฌนฺติฯ ปญฺญาปนาติ วิปญฺจิตญฺญูนํ วเสน เตสํ จิตฺตโตสเนน พุทฺธินิสาเนน จ ปฐมํ สงฺขิตฺตสฺส วิตฺถารโต นิทฺเทสวเสน ปญฺญาปนาฯ ปฏฺฐปนาติ เตสํเยว นิทฺทิฏฺฐสฺส นิทฺเทสสฺส ปฏินิทฺเทสวเสน วิตฺถารตรวจเนน ปญฺญาปนาฯ วิวรณาติ นิทฺทิฏฺฐสฺสาปิ ปุนปฺปุนํ วจเนน วิวรณาฯ วิภชนาติ ปุนปฺปุนํ วุตฺตสฺสาปิ วิภาคกรเณน วิภชนาฯ อุตฺตานีกมฺมนฺติ วิวฏสฺส วิตฺถารตรวจเนน, วิภตฺตสฺส จ นิทสฺสนวจเนน อุตฺตานีกรณํฯ อยํ เทสนา เนยฺยานมฺปิ ปฏิเวธาย โหติฯ เยวาปนญฺเญปิ เกจีติ ปิยงฺกรมาตาทิกา วินิปาติกา คหิตาฯ วิญฺญาตาโรติ ปฏิเวธวเสน โลกุตฺตรธมฺมํ วิญฺญาตาโรฯ เอเต หิ ภิกฺขุอาทโย ปฏิเวธวเสน ธมฺมเทสนํ ปฏิคฺคณฺหนฺตีติ ปฏิคฺคหาฯ อยเมวาติอาทีนิ ปฐมญาณนิทฺเทเส วุตฺตตฺถานิฯ อริยมคฺโค นิพฺพาเนน สํสนฺทนโต พฺรหฺมตฺถาย จริยาติ พฺรหฺมจริยนฺติ วุจฺจติฯ

[239] อิทานิ อธิโมกฺขมณฺโฑติอาทีหิ ตสฺมิํ มคฺคกฺขเณ วิชฺชมานานิ อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคานิ มณฺฑเปยฺยวิธาเน โยเชตฺวา ทสฺเสติฯ

ตตฺถ อธิโมกฺขมณฺโฑติ อธิโมกฺขสงฺขาโต มณฺโฑฯ กสโฏติ ปสาทวิรหิโต อาวิโลฯ ฉฑฺเฑตฺวาติ สมุจฺเฉทวเสน ปหายฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขมณฺฑํ ปิวตีติ มณฺฑเปยฺยนฺติ สทฺธินฺทฺริยโต อธิโมกฺขมณฺฑสฺส อนญฺญตฺเตปิ สติ อญฺญํ วิย กตฺวา โวหารวเสน วุจฺจติ, ยถา โลเก นิสทโปตโก นิสทโปตสรีรสฺส อนญฺญตฺเตปิ สติ นิสทโปตสฺส สรีรนฺติ วุจฺจติ, ยถา จ ปาฬิยํ ‘‘ผุสิตตฺต’’นฺติอาทีสุ ธมฺมโต อนญฺโญปิ ภาโว อญฺโญ วิย วุตฺโต, ยถา จ อฏฺฐกถายํ ‘‘ผุสนลกฺขโณ ผสฺโส’’ติอาทีสุ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1 ธมฺมุทฺเทสวาร ผสฺสปญฺจมกราสิวณฺณนา) ธมฺมโต อนญฺญมฺปิ ลกฺขณํ อญฺญํ วิย วุตฺตํ, เอวมิทนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ ปิวตีติ เจตฺถ ตํสมงฺคิปุคฺคโลติ วุตฺตํ โหติฯ ตํสมงฺคิปุคฺคโล ตํ มณฺฑํ ปิวตีติ กตฺวา เตน ปุคฺคเลน โส มณฺโฑ ปาตพฺพโต มณฺฑเปยฺยํ นาม โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘มณฺฑเปยฺโย’’ติ จ วตฺตพฺเพ ‘‘มณฺฑเปยฺย’’นฺติ ลิงฺควิปลฺลาโส กโตฯ เสสานมฺปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อปุพฺเพสุ ปน ปริฬาโหติ ปีณนลกฺขณาย ปีติยา ปฏิปกฺโข กิเลสสนฺตาโปฯ ทุฏฺฐุลฺลนฺติ อุปสมปฏิปกฺโข กิเลสวเสน โอฬาริกภาโว อสนฺตภาโวฯ อปฺปฏิสงฺขาติ ปฏิสงฺขานปฏิปกฺโข กิเลสวเสน อสมวาหิตภาโวฯ

[240] ปุน อญฺเญน ปริยาเยน มณฺฑเปยฺยวิธิํ นิทฺทิสิตุกาโม อตฺถิ มณฺโฑติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ สทฺธินฺทฺริเยฯ อตฺถรโสติอาทีสุ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมุจฺจนํ อตฺโถ, สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺโม, ตเทว นานากิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติ, ตสฺส อตฺถสฺส สมฺปตฺติ อตฺถรโสฯ ตสฺส ธมฺมสฺส สมฺปตฺติ ธมฺมรโสฯ ตสฺสา วิมุตฺติยา สมฺปตฺติ วิมุตฺติรโสฯ อถ วา อตฺถปฏิลาภรติ อตฺถรโส, ธมฺมปฏิลาภรติ ธมฺมรโส, วิมุตฺติปฏิลาภรติ วิมุตฺติรโสฯ รตีติ จ ตํสมฺปยุตฺตา, ตทารมฺมณา วา ปีติฯ อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ ปริยาเย มณฺฑสฺส เปยฺยํ มณฺฑเปยฺยนฺติ อตฺโถ วุตฺโต โหติฯ

เอวํ อินฺทฺริยาทิโพธิปกฺขิยธมฺมปฏิปาฏิยา อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคานํ วเสน มณฺฑเปยฺยํ ทสฺเสตฺวา ปุน อนฺเต ฐิตํ พฺรหฺมจริยมณฺฑํ ทสฺเสนฺโต มคฺคสฺส ปธานตฺตา มคฺคํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา อุปฺปฏิปาฏิวเสน มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคพลอินฺทฺริยานิ ทสฺเสสิ ฯ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยา มณฺโฑติอาทโย ยถาโยคํ โลกิยโลกุตฺตรา มณฺฑาฯ ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ ตถฏฺเฐน สจฺจา มณฺโฑติ เอตฺถ ปน ทุกฺขสมุทยานํ มณฺฑตฺตาภาวา มหาหตฺถิปทสุตฺเต (ม. นิ. 1.300) วิย สจฺจญาณานิ สจฺจาติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺค-อฏฺฐกถาย

มณฺฑเปยฺยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ มหาวคฺควณฺณนาฯ

(2) ยุคนทฺธวคฺโค

1. ยุคนทฺธกถา