อถ วา ปฏิลภิํสุ ปฏิอลทฺธุนฺติ ปทจฺเฉโทฯ อนิจฺจโต ทกฺขุนฺติ อนิจฺจวเสเนว อทฺทสํสุฯ อนตฺตนิ อนตฺตาติ อนตฺตานํ อนตฺตาติ อทฺทกฺขุํฯ อถ วา อนตฺตนิ วตฺถุสฺมิํ อตฺตา นตฺถีติ อทฺทกฺขุํฯ สมฺมาทิฏฺฐิสมาทานาติ คหิตสมฺมาทสฺสนาฯ สพฺพํ ทุกฺขํ อุปจฺจคุนฺติ สกลํ วฏฺฏทุกฺขํ สมติกฺกนฺตาฯ

ปหีนาปหีนปุจฺฉาย ทิฏฺฐิสมฺปนฺนสฺสาติ โสตาปนฺนสฺสฯ ทุกฺเข สุขนฺติ สญฺญา อุปฺปชฺชติฯ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ โมหกาลุสฺสิยสฺส อปฺปหีนตฺตา สญฺญามตฺตํ วา จิตฺตมตฺตํ วา อุปฺปชฺชติ, อนาคามิสฺสปิ อุปฺปชฺชติ, กิํ ปน โสตาปนฺนสฺสฯ อิเม ทฺเว อรหโตเยว ปหีนาฯ อสุเภ สุภนฺติ สญฺญา อุปฺปชฺชติฯ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ สกทาคามิสฺสปิ อุปฺปชฺชติ, กิํ ปน โสตาปนฺนสฺสฯ อิเม ทฺเว อนาคามิสฺส ปหีนาติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตสฺมา อิทํ ทฺวยํ โสตาปนฺนสกทาคามิโน สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อนาคามิโน กามราคสฺส ปหีนตฺตา ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ สญฺญาจิตฺตวิปลฺลาสานญฺจ ปหานํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ทฺวีสุ วตฺถูสูติอาทีหิ ปเทหิ ปหีนาปหีเน นิคเมตฺวา ทสฺเสติฯ ตตฺถ ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ, ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ อิเมสุ ทฺวีสุ วตฺถูสุ ฉ วิปลฺลาสา ปหีนาฯ ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ, ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ อิเมสุ ทฺวีสุ วตฺถูสุ ทฺเว ทิฏฺฐิวิปลฺลาสา ปหีนาฯ เกสุจิ โปตฺถเกสุ ทฺเวติ ปฐมํ ลิขิตํ, ปจฺฉา ฉาติฯ จตูสุ วตฺถูสูติ จตฺตาริ เอกโต กตฺวา วุตฺตํฯ อฏฺฐาติ ทฺวีสุ ฉ, ทฺวีสุ ทฺเวติ อฏฺฐฯ จตฺตาโรติ ทุกฺขาสุภวตฺถูสุ เอเกกสฺมิํ ทฺเว ทฺเว สญฺญาจิตฺตวิปลฺลาสาติ จตฺตาโรฯ เกสุจิ โปตฺถเกสุ ‘‘ฉ ทฺวีสู’’ติ วุตฺตฏฺฐาเนสุปิ เอวเมว ลิขิตนฺติฯ

วิปลฺลาสกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. มคฺคกถา

มคฺคกถาวณฺณนา

[237] อิทานิ เตสํ ติณฺณํ วิปลฺลาสานํ ปหานกรํ อริยมคฺคํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย มคฺคกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ มคฺโคติ เกนฏฺเฐน มคฺโคติ โย พุทฺธสาสเน มคฺโคติ วุจฺจติ, โส เกนฏฺเฐน มคฺโค นาม โหตีติ อตฺโถฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐิยา ปหานายาติอาทีสุ ทสสุ ปริยาเยสุ ปฐโม ปฐโม ตสฺส ตสฺส มคฺคงฺคสฺส อุชุวิปจฺจนีกวเสน วุตฺโตฯ มคฺโค เจว เหตุ จาติ ตสฺส ตสฺส กิจฺจสฺส กรณาย ปฏิปทฏฺเฐน มคฺโค, สมฺปาปกฏฺเฐน เหตุฯ เตน มคฺคสฺส ปฏิปทฏฺโฐ สมฺปาปกฏฺโฐ จ วุตฺโต โหติฯ ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.5, 48) หิ ปฏิปทา มคฺโค, ‘‘มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ เหตุฏฺโฐ’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. 2.8) สมฺปาปโก เหตุฯ เอวํ ทฺวีหิ ทฺวีหิ ปเทหิ ‘‘มคฺโคติ เกนฏฺเฐน มคฺโค’’ติ ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนํ กตํ โหติฯ สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนายาติ อตฺตนา สหชาตานํ อรูปธมฺมานํ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยาทิภาเวน อุปตฺถมฺภนภาวายฯ กิเลสานํ ปริยาทานายาติ ตํตํมคฺควชฺฌานํ วุตฺตาวเสสกิเลสานํ เขปนายฯ ปฏิเวธาทิวิโสธนายาติ เอตฺถ ยสฺมา ‘‘โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ, สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ ทิฏฺฐิ จ อุชุกา’’ติ (สํ. นิ. 5.369, 381) วจนโต สีลญฺจ ทิฏฺฐิ จ สจฺจปฏิเวธสฺส อาทิฯ โส จ อาทิมคฺคกฺขเณ วิสุชฺฌติฯ ตสฺมา ‘‘ปฏิเวธาทิวิโสธนายา’’ติ วุตฺตํฯ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานายาติ สมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส สกกิจฺเจ ปติฏฺฐานายฯ จิตฺตสฺส โวทานายาติ จิตฺตสฺส ปริสุทฺธภาวายฯ วิเสสาธิคมายาติ โลกิยโต วิเสสปฏิลาภายฯ อุตฺตริ ปฏิเวธายาติ โลกิยโต อุตฺตริ ปฏิวิชฺฌนตฺถายฯ สจฺจาภิสมยายาติ จตุนฺนํ สจฺจานํ เอกาภิสมยาย กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน เอกปฏิเวธายฯ นิโรเธ ปติฏฺฐาปนายาติ จิตฺตสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา นิพฺพาเน ปติฏฺฐาปนตฺถายฯ สกทาคามิมคฺคกฺขณาทีสุ อฏฺฐ มคฺคงฺคานิ เอกโต กตฺวา ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสปฺปหานํ วุตฺตํฯ เอวํ วจเน การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ยสฺมา อุปรูปริมคฺเคนาปิ สุฏฺฐุ อาทิวิโสธนา สุฏฺฐุ จิตฺตโวทานญฺจ โหติ, ตสฺมา ตานิปิ ปทานิ วุตฺตานิฯ

ทสฺสนมคฺโคติอาทีหิ ยาว ปริโยสานา ตสฺส ธมฺมสฺส ลกฺขณวเสน มคฺคฏฺโฐ วุตฺโตฯ ตานิ สพฺพานิปิ ปทานิ อภิญฺเญยฺยนิทฺเทเส วุตฺตตฺถาเนวฯ เอวเมตฺถ ยถาสมฺภวํ โลกิยโลกุตฺตโร มคฺโค นิทฺทิฏฺโฐฯ เหตุฏฺเฐน มคฺโคติ จ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค นิทฺทิฏฺโฐฯ นิปฺปริยายมคฺคตฺตา จสฺส ปุน ‘‘มคฺโค’’ติ น วุตฺตํฯ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยาติ อาทีนิ จ อินฺทฺริยาทีนํ อตฺถวเสน วุตฺตานิ, น มคฺคฏฺฐวเสนฯ สจฺจานีติ เจตฺถ สจฺจญาณานิฯ สพฺเพปิ เต ธมฺมา นิพฺพานสฺส ปฏิปทฏฺเฐน มคฺโคฯ

อนฺเต วุตฺตํ นิพฺพานํ ปน สํสารทุกฺขาภิภูเตหิ ทุกฺขนิสฺสรณตฺถิเกหิ สปฺปุริเสหิ มคฺคียติ คเวสียตีติ มคฺโคติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพนฺติฯ

มคฺคกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. มณฺฑเปยฺยกถา

มณฺฑเปยฺยกถาวณฺณนา

[238] อิทานิ ตสฺส มคฺคสฺส มณฺฑเปยฺยตฺตํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย ภควโต วจเนกเทสปุพฺพงฺคมาย มณฺฑเปยฺยกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ มณฺฑเปยฺยนฺติ ยถา สมฺปนฺนํ นิมฺมลํ วิปฺปสนฺนํ สปฺปิ สปฺปิมณฺโฑติ วุจฺจติ, เอวํ วิปฺปสนฺนฏฺเฐน มณฺโฑ, ปาตพฺพฏฺเฐน เปยฺยํฯ ยญฺหิ ปิวิตฺวา อนฺตรวีถิยํ ปติตา วิสญฺญิโน อตฺตโน สาฏกาทีนมฺปิ อสฺสามิกา โหนฺติ, ตํ ปสนฺนมฺปิ น ปาตพฺพํฯ มยฺหํ ปน อิทํ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ สาสนพฺรหฺมจริยํ สมฺปนฺนตฺตา นิมฺมลตฺตา วิปฺปสนฺนตฺตา มณฺฑญฺจ หิตสุขาวหตฺตา เปยฺยญฺจาติ มณฺฑเปยฺยนฺติ ทีเปติฯ มณฺโฑ เปยฺโย เอตฺถาติ มณฺฑเปยฺยํฯ กิํ ตํ? สาสนพฺรหฺมจริยํฯ กสฺมา สิกฺขตฺตยํ พฺรหฺมจริยํ นาม? อุตฺตมฏฺเฐน นิพฺพานํ พฺรหฺมํ นาม, สิกฺขตฺตยํ นิพฺพานตฺถาย ปวตฺตนโต พฺรหฺมตฺถาย จริยาติ พฺรหฺมจริยนฺติ วุจฺจติฯ สาสนพฺรหฺมจริยนฺติ ตํเยวฯ สตฺถา สมฺมุขีภูโตติ อิทเมตฺถ การณวจนํฯ ยสฺมา ปน สตฺถา สมฺมุขีภูโต, ตสฺมา วีริยปโยคํ กตฺวา ปิวเถตํ มณฺฑํฯ พาหิรกญฺหิ เภสชฺชมณฺฑํ เวชฺชสฺส อสมฺมุขา ปิวนฺตานํ ปมาณํ วา อุคฺคมนนิคฺคมนํ วา น ชานามาติ อาสงฺกา โหติฯ เวชฺชสฺส สมฺมุขา ปน เวชฺโช ชานิสฺสตีติ นิราสงฺกา ปิวนฺติฯ เอวเมวํ อมฺหากญฺจ ธมฺมสฺสามี สตฺถา สมฺมุขีภูโตติ วีริยํ กตฺวา ปิวถาติ มณฺฑปาเน สนฺนิโยเชติฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ อนุสาสตีติ สตฺถาฯ อปิจ ‘‘สตฺถา ภควา สตฺถวาโห’’ติอาทินา (มหานิ. 190) นิทฺเทสนเยนเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สนฺทิสฺสมาโน มุโข ภูโตติ สมฺมุขีภูโตฯ

มณฺฑเปยฺยนิทฺเทเส ติธตฺตมณฺโฑติ ติธาภาโว ติธตฺตํฯ ติธตฺเตน มณฺโฑ ติธตฺตมณฺโฑ, ติวิเธน มณฺโฑติ อตฺโถฯ สตฺถริ สมฺมุขีภูเตติ อิทํ สพฺพาการปริปุณฺณมณฺฑตฺตยทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ