ตํ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเตปิ รูปารูปวิปากํ ชเนติฯ อุปตฺถมฺภกํ ปน ชเนตุํ น สกฺโกติ, อญฺเญน กมฺเมน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา ชนิเต วิปาเก อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ อุปตฺถมฺเภติ, อทฺธานํ ปวตฺเตติฯ อุปปีฬกํ อญฺเญน กมฺเมน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา ชนิเต วิปาเก อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ ปีเฬติ พาธติ, อทฺธานํ ปวตฺติตุํ น เทติฯ อุปฆาตกํ ปน กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ สมานํ อญฺญํ ทุพฺพลกมฺมํ ฆาเตตฺวา ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติฯ เอวํ ปน กมฺเมน กเต โอกาเส ตํ วิปากํ อุปฺปนฺนํ นาม วุจฺจติฯ

อิติ อิเมสํ ทฺวาทสนฺนํ กมฺมานํ กมฺมนฺตรญฺจ วิปากนฺตรญฺจ พุทฺธานํ กมฺมวิปากญาณสฺเสว ยาถาวสรสโต ปากฏํ โหติ อสาธารณํ สาวเกหิฯ วิปสฺสเกน ปน กมฺมนฺตรํ วิปากนฺตรญฺจ เอกเทสโต ชานิตพฺพํฯ ตสฺมา อยํ มุขมตฺตทสฺสเนน กมฺมวิเสโส ปกาสิโตติฯ

[235] เอวํ สุทฺธิกกมฺมวเสน ปฐมวารํ วตฺวา ตเทว กมฺมํ ทฺวิธา วิภชิตฺวา กุสลากุสลาทิยุคลวเสน ทสหิ ปริยาเยหิ อปเร ทส วารา วุตฺตาฯ ตตฺถ อาโรคฺยฏฺเฐน กุสลํ, อนาโรคฺยฏฺเฐน อกุสลํ, อิทํ ทุกํ ชาติวเสน วุตฺตํฯ อกุสลเมว ราคาทิโทสสํโยเคน สาวชฺชํ, กุสลํ ตทภาเวน อนวชฺชํฯ อกุสลํ อปริสุทฺธตฺตา, กณฺหาภิชาติเหตุตฺตา วา กณฺหํ, กุสลํ ปริสุทฺธตฺตา, สุกฺกาภิชาติเหตุตฺตา วา สุกฺกํฯ กุสลํ สุขวุทฺธิมตฺตา สุขุทฺรยํ, อกุสลํ ทุกฺขวุทฺธิมตฺตา ทุกฺขุทฺรยํฯ กุสลํ สุขผลวตฺตา สุขวิปากํ, อกุสลํ ทุกฺขผลวตฺตา ทุกฺขวิปากนฺติ เอวเมเตสํ นานากาโร เวทิตพฺโพติฯ

กมฺมกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. วิปลฺลาสกถา

วิปลฺลาสกถาวณฺณนา

[236] อิทานิ ตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยภูเต วิปลฺลาเส ทสฺเสนฺเตน กถิตาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย วิปลฺลาสกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ สุตฺตนฺเต ตาว สญฺญาวิปลฺลาสาติ สญฺญาย วิปลฺลตฺถภาวา วิปรีตภาวา, วิปรีตสญฺญาติ อตฺโถฯ เสสทฺวเยสุปิ เอเสว นโยฯ จิตฺตกิจฺจสฺส ทุพฺพลฏฺฐาเน ทิฏฺฐิวิรหิตาย อกุสลสญฺญาย สกกิจฺจสฺส พลวกาเล สญฺญาวิปลฺลาโสฯ

ทิฏฺฐิวิรหิตสฺเสว อกุสลจิตฺตสฺส สกกิจฺจสฺส พลวกาเล จิตฺตวิปลฺลาโสฯ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเต จิตฺเต ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสฯ ตสฺมา สพฺพทุพฺพโล สญฺญาวิปลฺลาโส, ตโต พลวตโร จิตฺตวิปลฺลาโส, สพฺพพลวตโร ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสฯ อชาตพุทฺธิทารกสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย หิ สญฺญา อารมฺมณสฺส อุปฏฺฐานาการมตฺตคฺคหณโตฯ คามิกปุริสสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย จิตฺตํ ลกฺขณปฏิเวธสฺสาปิ สมฺปาปนโตฯ กมฺมารสฺส มหาสณฺฑาเสน อโยคหณํ วิย ทิฏฺฐิ อภินิวิสฺส ปรามสนโตฯ อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ สญฺญาวิปลฺลาโสติ อนิจฺเจ วตฺถุสฺมิํ ‘‘นิจฺจํ อิท’’นฺติ เอวํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺญา สญฺญาวิปลฺลาโสฯ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ น สญฺญาวิปลฺลาโส น จิตฺตวิปลฺลาโส น ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสติ จตูสุ วตฺถูสุ ทฺวาทสนฺนํ วิปลฺลาสคฺคาหานํ อภาวา ยาถาวคฺคหณํ วุตฺตํฯ

คาถาสุ อนตฺตนิ จ อตฺตาติ อนตฺตนิ อตฺตาติ เอวํสญฺญิโนติ อตฺโถฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิหตาติ น เกวลํ สญฺญิโนว, สญฺญาย วิย อุปฺปชฺชมานาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยาปิ หตาฯ ขิตฺตจิตฺตาติ สญฺญาทิฏฺฐีหิ วิย อุปฺปชฺชมาเนน ขิตฺเตน วิพฺภนฺเตน จิตฺเตน สมนฺนาคตาฯ วิสญฺญิโนติ เทสนามตฺตเมตํ, วิปรีตสญฺญาจิตฺตทิฏฺฐิโนติ อตฺโถฯ อถ วา สญฺญาปุพฺพงฺคมตฺตา ทิฏฺฐิยา ปฐมํ จตูหิ ปเทหิ สญฺญาวิปลฺลาโส วุตฺโต, ตโต มิจฺฉาทิฏฺฐิหตาติ ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส, ขิตฺตจิตฺตาติ จิตฺตวิปลฺลาโสฯ วิสญฺญิโนติ ตีหิ วิปลฺลาสคฺคาเหหิ ปกติสญฺญาวิรหิตา โมหํ คตา ‘‘มุจฺฉิโต วิสเวเคน, วิสญฺญี สมปชฺชถา’’ติเอตฺถ (ชา. 2.22.328) วิยฯ เต โยคยุตฺตา มารสฺสาติ เต ชนา สตฺตา มารสฺส โยเค ยุตฺตา นาม โหนฺติฯ อโยคกฺเขมิโนติ จตูหิ โยเคหิ อีตีหิ เขมํ นิพฺพานํ อปฺปตฺตาฯ สตฺตา คจฺฉนฺติ สํสารนฺติ เตเยว ปุคฺคลา สํสารํ สํสรนฺติฯ กสฺมา? ชาติมรณคามิโน หิ เต, ตสฺมา สํสรนฺตีติ อตฺโถฯ พุทฺธาติ จตุสจฺจพุทฺธา สพฺพญฺญุโนฯ กาลตฺตยสาธารณวเสน พหุวจนํฯ โลกสฺมินฺติ โอกาสโลเกฯ ปภงฺกราติ โลกสฺส ปญฺญาโลกํ กราฯ อิมํ ธมฺมํ ปกาเสนฺตีติ วิปลฺลาสปฺปหานํ ธมฺมํ โชเตนฺติฯ ทุกฺขูปสมคามินนฺติ ทุกฺขวูปสมํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตํฯ เตสํ สุตฺวานาติ เตสํ พุทฺธานํ ธมฺมํ สุตฺวานฯ สปฺปญฺญาติ ภพฺพภูตา ปญฺญวนฺโตฯ สจิตฺตํ ปจฺจลทฺธูติ วิปลฺลาสวชฺชิตํ สกจิตฺตํ ปฏิลภิตฺวาฯ ปฏิอลทฺธูติ ปทจฺเฉโทฯ

อถ วา ปฏิลภิํสุ ปฏิอลทฺธุนฺติ ปทจฺเฉโทฯ อนิจฺจโต ทกฺขุนฺติ อนิจฺจวเสเนว อทฺทสํสุฯ อนตฺตนิ อนตฺตาติ อนตฺตานํ อนตฺตาติ อทฺทกฺขุํฯ อถ วา อนตฺตนิ วตฺถุสฺมิํ อตฺตา นตฺถีติ อทฺทกฺขุํฯ สมฺมาทิฏฺฐิสมาทานาติ คหิตสมฺมาทสฺสนาฯ สพฺพํ ทุกฺขํ อุปจฺจคุนฺติ สกลํ วฏฺฏทุกฺขํ สมติกฺกนฺตาฯ

ปหีนาปหีนปุจฺฉาย ทิฏฺฐิสมฺปนฺนสฺสาติ โสตาปนฺนสฺสฯ ทุกฺเข สุขนฺติ สญฺญา อุปฺปชฺชติฯ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ โมหกาลุสฺสิยสฺส อปฺปหีนตฺตา สญฺญามตฺตํ วา จิตฺตมตฺตํ วา อุปฺปชฺชติ, อนาคามิสฺสปิ อุปฺปชฺชติ, กิํ ปน โสตาปนฺนสฺสฯ อิเม ทฺเว อรหโตเยว ปหีนาฯ อสุเภ สุภนฺติ สญฺญา อุปฺปชฺชติฯ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ สกทาคามิสฺสปิ อุปฺปชฺชติ, กิํ ปน โสตาปนฺนสฺสฯ อิเม ทฺเว อนาคามิสฺส ปหีนาติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตสฺมา อิทํ ทฺวยํ โสตาปนฺนสกทาคามิโน สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อนาคามิโน กามราคสฺส ปหีนตฺตา ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ สญฺญาจิตฺตวิปลฺลาสานญฺจ ปหานํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ทฺวีสุ วตฺถูสูติอาทีหิ ปเทหิ ปหีนาปหีเน นิคเมตฺวา ทสฺเสติฯ ตตฺถ ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ, ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ อิเมสุ ทฺวีสุ วตฺถูสุ ฉ วิปลฺลาสา ปหีนาฯ ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ, ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ อิเมสุ ทฺวีสุ วตฺถูสุ ทฺเว ทิฏฺฐิวิปลฺลาสา ปหีนาฯ เกสุจิ โปตฺถเกสุ ทฺเวติ ปฐมํ ลิขิตํ, ปจฺฉา ฉาติฯ จตูสุ วตฺถูสูติ จตฺตาริ เอกโต กตฺวา วุตฺตํฯ อฏฺฐาติ ทฺวีสุ ฉ, ทฺวีสุ ทฺเวติ อฏฺฐฯ จตฺตาโรติ ทุกฺขาสุภวตฺถูสุ เอเกกสฺมิํ ทฺเว ทฺเว สญฺญาจิตฺตวิปลฺลาสาติ จตฺตาโรฯ เกสุจิ โปตฺถเกสุ ‘‘ฉ ทฺวีสู’’ติ วุตฺตฏฺฐาเนสุปิ เอวเมว ลิขิตนฺติฯ

วิปลฺลาสกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. มคฺคกถา

มคฺคกถาวณฺณนา

[237] อิทานิ เตสํ ติณฺณํ วิปลฺลาสานํ ปหานกรํ อริยมคฺคํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย มคฺคกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ มคฺโคติ เกนฏฺเฐน มคฺโคติ โย พุทฺธสาสเน มคฺโคติ วุจฺจติ, โส เกนฏฺเฐน มคฺโค นาม โหตีติ อตฺโถฯ