[233] อิทานิ วิโมกฺขสฺส ปจฺจยภูตํ ติเหตุกปฏิสนฺธิํ ทสฺเสตฺวา เตเนว สมฺพนฺเธน ทุเหตุกปฏิสนฺธิวิเสสญฺจ ทสฺเสตุกาโม คติสมฺปตฺติยา ญาณวิปฺปยุตฺเตติอาทิมาหฯ กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณติ อตีตชาติยา อิธ ปฏิสนฺธิชนกสฺส ทุเหตุกกุสลกมฺมสฺส วุตฺตนเยเนว ชวนกฺขเณฯ ทฺเว เหตูติ ญาณวิปฺปยุตฺตตฺตา อโลโภ กุสลเหตุ อโทโส กุสลเหตุฯ ทฺเว อพฺยากตเหตูปิ อโลภาโทสาเยวฯ

จตฺตาริ อินฺทฺริยานีติ ปญฺญินฺทฺริยวชฺชานิ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ จตฺตาริฯ ทฺวาทส ธมฺมาติ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อโมหเหตุสฺส จ ปริหีนตฺตา ทฺวาทสฯ เตสํ ทฺวินฺนํเยว ปริหีนตฺตา ฉพฺพีสติฯ ฉนฺนํ เหตูนนฺติ ทฺวินฺนํ กุสลเหตูนํ, ทฺวินฺนํ อกุสลเหตูนํ, ทฺวินฺนํ วิปากเหตูนนฺติ เอวํ ฉนฺนํ เหตูนํฯ รูปารูปาวจรา ปเนตฺถ เอกนฺตติเหตุกตฺตา น คหิตาฯ เสสํ ปฐมวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิมสฺมิํ วาเร ทุเหตุกปฏิสนฺธิยา ทุเหตุกกมฺมสฺเสว วุตฺตตฺตา ติเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิ น โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺมา ยํ ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 498) ติปิฏกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาเท ‘‘ติเหตุกกมฺเมน ปฏิสนฺธิ ติเหตุกาว โหติ, ทุเหตุกาเหตุกา น โหติฯ ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกาเหตุกา โหติ, ติเหตุกา น โหตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ อิมาย ปาฬิยา สเมติฯ ยํ ปน ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรสฺส จ โมรวาปิวาสิมหาทตฺตตฺเถรสฺส จ วาเทสุ ‘‘ติเหตุกกมฺเมน ปฏิสนฺธิ ติเหตุกาปิ โหติ ทุเหตุกาปิ, อเหตุกา น โหติฯ ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกาปิ โหติ อเหตุกาปิ, ติเหตุกา น โหตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ อิมาย ปาฬิยา วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสติฯ อิมิสฺสา กถาย เหตุอธิการตฺตา อเหตุกปฏิสนฺธิ น วุตฺตาติฯ

คติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. กมฺมกถาวณฺณนา

กมฺมกถาวณฺณนา

[234] อิทานิ ตสฺสา เหตุสมฺปตฺติยา ปจฺจยภูตํ กมฺมํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย กมฺมกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ

ตตฺถ อโหสิ กมฺมํ อโหสิ กมฺมวิปาโกติอาทีสุ อตีตภเวสุ กตสฺส กมฺมสฺส อตีตภเวสุเยว วิปกฺกวิปากํ คเหตฺวา ‘‘อโหสิ กมฺมํ อโหสิ กมฺมวิปาโก’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺเสว อตีตสฺส กมฺมสฺส ทิฏฺฐธมฺมเวทนียสฺส อุปปชฺชเวทนียสฺส จ ปจฺจยเวกลฺเลน อตีตภเวสุเยว อวิปกฺกวิปากญฺจ อตีเตเยว ปรินิพฺพุตสฺส จ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียอุปปชฺชเวทนียอปรปริยายเวทนียสฺส กมฺมสฺส อวิปกฺกวิปากญฺจ คเหตฺวา อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ อตีตสฺเสว กมฺมสฺส อวิปกฺกวิปากสฺส ปจฺจุปฺปนฺนภเว ปจฺจยสมฺปตฺติยา วิปจฺจมานํ วิปากํ คเหตฺวา อโหสิ กมฺมํ อตฺถิ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ อตีตสฺเสว กมฺมสฺส อติกฺกนฺตวิปากกาลสฺส จ ปจฺจุปฺปนฺนภเว ปรินิพฺพายนฺตสฺส จ อวิปจฺจมานํ วิปากํ คเหตฺวา อโหสิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ อตีตสฺเสว กมฺมสฺส วิปาการหสฺส อวิปกฺกวิปากสฺส อนาคเต ภเว ปจฺจยสมฺปตฺติยา วิปจฺจิตพฺพํ วิปากํ คเหตฺวา อโหสิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ อตีตสฺเสว กมฺมสฺส อติกฺกนฺตวิปากกาลสฺส จ อนาคตภเว ปรินิพฺพายิตพฺพสฺส จ อวิปจฺจิตพฺพํ วิปากํ คเหตฺวา อโหสิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ เอวํ อตีตกมฺมํ อตีตปจฺจุปฺปนฺนานาคตวิปากาวิปากวเสน ฉธา ทสฺสิตํฯ

ปจฺจุปฺปนฺนภเว กตสฺส ทิฏฺฐธมฺมเวทนียสฺส กมฺมสฺส อิเธว วิปจฺจมานํ วิปากํ คเหตฺวา อตฺถิ กมฺมํ อตฺถิ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ ตสฺเสว ปจฺจุปฺปนฺนสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยเวกลฺเลน อิธ อวิปจฺจมานญฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปรินิพฺพายนฺตสฺส อิธ อวิปจฺจมานญฺจ วิปากํ คเหตฺวา อตฺถิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ ปจฺจุปฺปนฺนสฺเสว กมฺมสฺส อุปปชฺชเวทนียสฺส จ อปรปริยายเวทนียสฺส จ อนาคตภเว วิปจฺจิตพฺพํ วิปากํ คเหตฺวา อตฺถิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ ปจฺจุปฺปนฺนสฺเสว กมฺมสฺส อุปปชฺชเวทนียสฺส ปจฺจยเวกลฺเลน อนาคตภเว อวิปจฺจิตพฺพญฺจ อนาคตภเว ปรินิพฺพายิตพฺพสฺส อปรปริยายเวทนียสฺส อวิปจฺจิตพฺพญฺจ วิปากํ คเหตฺวา อตฺถิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนกมฺมํ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตวิปากาวิปากวเสน จตุธา ทสฺสิตํฯ

อนาคตภเว กาตพฺพสฺส กมฺมสฺส อนาคตภเว วิปจฺจิตพฺพํ วิปากํ คเหตฺวา ภวิสฺสติ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ

ตสฺเสว อนาคตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยเวกลฺเลน อวิปจฺจิตพฺพญฺจ อนาคตภเว ปรินิพฺพายิตพฺพสฺส อวิปจฺจิตพฺพญฺจ วิปากํ คเหตฺวา ภวิสฺสติ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ เอวํ อนาคตกมฺมํ อนาคตวิปากาวิปากวเสน ทฺวิธา ทสฺสิตํฯ ตํ สพฺพํ เอกโต กตฺวา ทฺวาทสวิเธน กมฺมํ ทสฺสิตํ โหติฯ

อิมสฺมิํ ฐาเน ฐตฺวา ตีณิ กมฺมจตุกฺกานิ อาหริตฺวา วุจฺจนฺติ – เตสุ หิ วุตฺเตสุ อยมตฺโถ ปากฏตโร ภวิสฺสตีติฯ จตุพฺพิธญฺหิ กมฺมํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ อุปปชฺชเวทนียํ อปรปริยายเวทนียํ อโหสิกมฺมนฺติฯ เตสุ เอกชวนวีถิยํ สตฺตสุ จิตฺเตสุ กุสลา วา อกุสลา วา ปฐมชวนเจตนา ทิฏฺฐธมฺมเวทนียกมฺมํ นามฯ ตํ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว วิปากํ เทติฯ ตถา อสกฺโกนฺตํ ปน ‘‘อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก, น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, นตฺถิ กมฺมวิปาโก’’ติ อิมสฺส ติกสฺส วเสน อโหสิกมฺมํ นาม โหติฯ อตฺถสาธิกา ปน สตฺตมชวนเจตนา อุปปชฺชเวทนียกมฺมํ นามฯ ตํ อนนฺตเร อตฺตภาเว วิปากํ เทติฯ ตถา อสกฺโกนฺตํ วุตฺตนเยเนว อโหสิกมฺมํ นาม โหติฯ อุภินฺนํ อนฺตเร ปน ปญฺจชวนเจตนา อปรปริยายเวทนียกมฺมํ นามฯ ตํ อนาคเต ยทา โอกาสํ ลภติ, ตทา วิปากํ เทติฯ สติ สํสารปฺปวตฺติยา อโหสิกมฺมํ นาม น โหติฯ

อปรมฺปิ จตุพฺพิธํ กมฺมํ ยคฺครุกํ ยพฺพหุลํ ยทาสนฺนํ กฏตฺตา วา ปน กมฺมนฺติฯ ตตฺถ กุสลํ วา โหตุ อกุสลํ วา, ครุกาครุเกสุ ยํ ครุกํ มาตุฆาตาทิกมฺมํ วา มหคฺคตกมฺมํ วา, ตเทว ปฐมํ วิปจฺจติฯ ตถา พหุลาพหุเลสุปิ ยํ พหุลํ โหติ สุสีลฺยํ วา ทุสฺสีลฺยํ วา, ตเทว ปฐมํ วิปจฺจติฯ ยทาสนฺนํ นาม มรณกาเล อนุสฺสริตกมฺมํ วา กตกมฺมํ วาฯ ยญฺหิ อาสนฺนมรเณ อนุสฺสริตุํ สกฺโกติ กาตุํ วา, เตเนว อุปปชฺชติฯ เอเตหิ ปน ตีหิ มุตฺตํ ปุนปฺปุนํ ลทฺธาเสวนํ กฏตฺตา วา ปน กมฺมํ นาม โหติฯ เตสํ อภาเว ตํ ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒติฯ

อปรํ วา จตุพฺพิธํ กมฺมํ ชนกํ อุปตฺถมฺภกํ อุปปีฬกํ อุปฆาตกนฺติฯ ตตฺถ ชนกํ นาม กุสลมฺปิ โหติ อกุสลมฺปิฯ

ตํ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเตปิ รูปารูปวิปากํ ชเนติฯ อุปตฺถมฺภกํ ปน ชเนตุํ น สกฺโกติ, อญฺเญน กมฺเมน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา ชนิเต วิปาเก อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ อุปตฺถมฺเภติ, อทฺธานํ ปวตฺเตติฯ อุปปีฬกํ อญฺเญน กมฺเมน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา ชนิเต วิปาเก อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ ปีเฬติ พาธติ, อทฺธานํ ปวตฺติตุํ น เทติฯ อุปฆาตกํ ปน กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ สมานํ อญฺญํ ทุพฺพลกมฺมํ ฆาเตตฺวา ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติฯ เอวํ ปน กมฺเมน กเต โอกาเส ตํ วิปากํ อุปฺปนฺนํ นาม วุจฺจติฯ

อิติ อิเมสํ ทฺวาทสนฺนํ กมฺมานํ กมฺมนฺตรญฺจ วิปากนฺตรญฺจ พุทฺธานํ กมฺมวิปากญาณสฺเสว ยาถาวสรสโต ปากฏํ โหติ อสาธารณํ สาวเกหิฯ วิปสฺสเกน ปน กมฺมนฺตรํ วิปากนฺตรญฺจ เอกเทสโต ชานิตพฺพํฯ ตสฺมา อยํ มุขมตฺตทสฺสเนน กมฺมวิเสโส ปกาสิโตติฯ

[235] เอวํ สุทฺธิกกมฺมวเสน ปฐมวารํ วตฺวา ตเทว กมฺมํ ทฺวิธา วิภชิตฺวา กุสลากุสลาทิยุคลวเสน ทสหิ ปริยาเยหิ อปเร ทส วารา วุตฺตาฯ ตตฺถ อาโรคฺยฏฺเฐน กุสลํ, อนาโรคฺยฏฺเฐน อกุสลํ, อิทํ ทุกํ ชาติวเสน วุตฺตํฯ อกุสลเมว ราคาทิโทสสํโยเคน สาวชฺชํ, กุสลํ ตทภาเวน อนวชฺชํฯ อกุสลํ อปริสุทฺธตฺตา, กณฺหาภิชาติเหตุตฺตา วา กณฺหํ, กุสลํ ปริสุทฺธตฺตา, สุกฺกาภิชาติเหตุตฺตา วา สุกฺกํฯ กุสลํ สุขวุทฺธิมตฺตา สุขุทฺรยํ, อกุสลํ ทุกฺขวุทฺธิมตฺตา ทุกฺขุทฺรยํฯ กุสลํ สุขผลวตฺตา สุขวิปากํ, อกุสลํ ทุกฺขผลวตฺตา ทุกฺขวิปากนฺติ เอวเมเตสํ นานากาโร เวทิตพฺโพติฯ

กมฺมกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. วิปลฺลาสกถา

วิปลฺลาสกถาวณฺณนา

[236] อิทานิ ตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยภูเต วิปลฺลาเส ทสฺเสนฺเตน กถิตาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย วิปลฺลาสกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ สุตฺตนฺเต ตาว สญฺญาวิปลฺลาสาติ สญฺญาย วิปลฺลตฺถภาวา วิปรีตภาวา, วิปรีตสญฺญาติ อตฺโถฯ เสสทฺวเยสุปิ เอเสว นโยฯ จิตฺตกิจฺจสฺส ทุพฺพลฏฺฐาเน ทิฏฺฐิวิรหิตาย อกุสลสญฺญาย สกกิจฺจสฺส พลวกาเล สญฺญาวิปลฺลาโสฯ