โพธิปกฺขิยา ธมฺมาติ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา , อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ (ม. นิ. 3.35, 43; จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 22; มิ. ป. 5.4.1) วุตฺตา สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมาฯ อิทํ มุขนฺติ อิทํ วุตฺตปฺปการํ ธมฺมชาตํ อารมฺมณโต นิพฺพานปเวสาย มุขตฺตา มุขํ นามาติ วุตฺตํ โหติฯ เตสํ ธมฺมานนฺติ เตสํ โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํฯ อิทํ วิโมกฺขมุขนฺติ นิพฺพานํ วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิโมกฺเขสุ นิสฺสรณวิโมกฺโขว, ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว , ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (อิติวุ. 90; อ. นิ. 4.34) วุตฺตตฺตา อุตฺตมฏฺเฐน มุขญฺจาติ วิโมกฺขมุขํฯ วิโมกฺขญฺจ ตํ มุขญฺจ วิโมกฺขมุขนฺติ กมฺมธารยสมาสวเสน อยเมว อตฺโถ วุตฺโตฯ วิโมกฺขญฺจาติ เอตฺถ ลิงฺควิปลฺลาโส กโตฯ ตีณิ อกุสลมูลานีติ โลภโทสโมหาฯ ตีณิ ทุจฺจริตานีติ กายวจีมโนทุจฺจริตานิฯ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมาติ อกุสลมูเลหิ สมฺปยุตฺตา ทุจฺจริเตหิ สมฺปยุตฺตา จ อสมฺปยุตฺตา จ เสวิตพฺพโทมนสฺสาทีนิ ฐเปตฺวา สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมาฯ กุสลมูลสุจริตานิ วุตฺตปฏิปกฺเขน เวทิตพฺพานิฯ สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมาติ วุตฺตนเยเนว สมฺปยุตฺตา อสมฺปยุตฺตา จ วิโมกฺขสฺส อุปนิสฺสยภูตา สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมาฯ วิวฏฺฏกถา เหฏฺฐา วุตฺตาฯ วิโมกฺขวิวฏฺฏสมฺพนฺเธน ปเนตฺถ เสสวิวฏฺฏาปิ วุตฺตาฯ อาเสวนาติ อาทิโต เสวนาฯ ภาวนาติ ตสฺเสว วฑฺฒนาฯ พหุลีกมฺมนฺติ ตสฺเสว วสิปฺปตฺติยา ปุนปฺปุนํ กรณํฯ มคฺคสฺส ปน เอกกฺขเณเยว กิจฺจสาธนวเสน อาเสวนาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ ปฏิลาโภ วา วิปาโก วาติอาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเนวาติฯ

วิโมกฺขนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺค-อฏฺฐกถาย

วิโมกฺขกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. คติกถา

คติกถาวณฺณนา

[231] อิทานิ ตสฺสา วิโมกฺขุปฺปตฺติยา เหตุภูตํ เหตุสมฺปตฺติํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย คติกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ

ทุเหตุกปฏิสนฺธิกสฺสาปิ หิ ‘‘นตฺถิ ฌานํ อปญฺญสฺสา’’ติ (ธ. ป. 372) วจนโต ฌานมฺปิ น อุปฺปชฺชติ, กิํ ปน วิโมกฺโขฯ ตตฺถ คติสมฺปตฺติยาติ นิรยติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยมนุสฺสเทวสงฺขาตาสุ ปญฺจสุ คตีสุ มนุสฺสเทวสงฺขาตาย คติสมฺปตฺติยาฯ เอเตน ปุริมา ติสฺโส คติวิปตฺติโย ปฏิกฺขิปติฯ คติยา สมฺปตฺติ คติสมฺปตฺติ, สุคตีติ วุตฺตํ โหติฯ คตีติ จ สโหกาสา ขนฺธาฯ ปญฺจสุ จ คตีสุ เปตฺติวิสยคฺคหเณเนว อสุรกาโยปิ คหิโตฯ เทวาติ ฉ กามาวจรเทวา พฺรหฺมาโน จฯ เทวคฺคหเณน อสุราปิ สงฺคหิตาฯ ญาณสมฺปยุตฺเตติ ญาณสมฺปยุตฺตปฏิสนฺธิกฺขเณฯ ขโณปิ หิ ญาณสมฺปยุตฺตโยเคน เตเนว โวหาเรน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ กตินํ เหตูนนฺติ อโลภาโทสาโมหเหตูสุ กตินํ เหตูนํฯ อุปปตฺตีติ อุปปชฺชนํ, นิพฺพตฺตีติ อตฺโถฯ

ยสฺมา ปน สุทฺทกุลชาตาปิ ติเหตุกา โหนฺติ, ตสฺมา เต สนฺธาย ปฐมปุจฺฉาฯ ยสฺมา จ เยภุยฺเยน มหาปุญฺญา ตีสุ มหาสาลกุเลสุ ชายนฺติ, ตสฺมา เตสํ ติณฺณํ กุลานํ วเสน ติสฺโส ปุจฺฉาฯ ปาโฐ ปน สงฺขิตฺโตฯ มหตี สาลา เอเตสนฺติ มหาสาลา, มหาฆรา มหาวิภวาติ อตฺโถฯ อถ วา มหา สาโร เอเตสนฺติ มหาสาราติ วตฺตพฺเพ ร-การสฺส ล-การํ กตฺวา ‘‘มหาสาลา’’ติ วุตฺตํฯ ขตฺติยา มหาสาลา, ขตฺติเยสุ วา มหาสาลาติ ขตฺติยมหาสาลาฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ ยสฺส ขตฺติยสฺส เคเห ปจฺฉิมนฺเตน โกฏิสตํ ธนํ นิธานคตํ โหติ, กหาปณานญฺจ วีสติ อมฺพณานิ ทิวสํ วลญฺเช นิกฺขมนฺติ, อยํ ขตฺติยมหาสาโล นามฯ ยสฺส พฺราหฺมณสฺส เคเห ปจฺฉิมนฺเตน อสีติโกฏิธนํ นิธานคตํ โหติ, กหาปณานญฺจ ทส อมฺพณานิ ทิวสํ วลญฺเช นิกฺขมนฺติ, อยํ พฺราหฺมณมหาสาโล นามฯ ยสฺส คหปติสฺส เคเห ปจฺฉิมนฺเตน จตฺตาลีสโกฏิธนํ นิธานคตํ โหติ, กหาปณานญฺจ ปญฺจ อมฺพณานิ ทิวสํ วลญฺเช นิกฺขมนฺติ, อยํ คหปติมหาสาโล นามฯ

รูปาวจรานํ อรูปาวจรานญฺจ เอกนฺตติเหตุกตฺตา ‘‘ญาณสมฺปยุตฺเต’’ติ น วุตฺตํ, มนุสฺเสสุ ปน ทุเหตุกาเหตุกานญฺจ สพฺภาวโต, กามาวจเรสุ เทเวสุ ทุเหตุกานญฺจ สพฺภาวโต เสเสสุ ‘‘ญาณสมฺปยุตฺเต’’ติ วุตฺตํฯ

เอตฺถ จ กามาวจรเทวา ปญฺจกามคุณรติยา กีฬนฺติ, สรีรชุติยา จ โชตนฺตีติ เทวา, รูปาวจรพฺรหฺมาโน ฌานรติยา กีฬนฺติ , สรีรชุติยา จ โชตนฺตีติ เทวา, อรูปาวจรพฺรหฺมาโน ฌานรติยา กีฬนฺติ, ญาณชุติยา จ โชตนฺตีติ เทวาฯ

[232] กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณติ อตีตชาติยา อิธ ติเหตุกปฏิสนฺธิชนกสฺส ติเหตุกกามาวจรกุสลกมฺมสฺส จ ชวนวีถิยํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสน สตฺตวารํ ชวนกฺขเณ, ปวตฺตนกาเลติ อตฺโถฯ ตโย เหตู กุสลาติ อโลโภ กุสลเหตุ อโทโส กุสลเหตุ อโมโห กุสลเหตุฯ ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนายาติ ตสฺมิํ วุตฺตกฺขเณเยว ชาตาย กุสลเจตนายฯ สหชาตปจฺจยา โหนฺตีติ อุปฺปชฺชมานา จ สหอุปฺปาทนภาเวน อุปการกา โหนฺติฯ เตน วุจฺจตีติ เตน สหชาตปจฺจยภาเวเนว วุจฺจติฯ กุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขาราติ เอกจิตฺตกฺขณิกปจฺจยาการนเยน วุตฺตํฯ ‘‘สงฺขารา’’ติ จ พหุวจเนน ตตฺถ สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา สพฺเพ เจตสิกา คหิตาติ เวทิตพฺพํฯ อปิสทฺเทน สงฺขารปจฺจยาปิ กุสลมูลานีติปิ วุตฺตํ โหติฯ

นิกนฺติกฺขเณติ อตฺตโน วิปากํ ทาตุํ ปจฺจุปฏฺฐิตกมฺเม วา ตถา ปจฺจุปฏฺฐิตกมฺเมน อุปฏฺฐาปิเต กมฺมนิมิตฺเต วา คตินิมิตฺเต วา อุปฺปชฺชมานานํ นิกนฺติกฺขเณฯ นิกนฺตีติ นิกามนา ปตฺถนาฯ อาสนฺนมรณสฺส หิ โมเหน อากุลจิตฺตตฺตา อวีจิชาลายปิ นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, กิํ ปน เสเสสุ นิมิตฺเตสุฯ ทฺเว เหตูติ โลโภ อกุสลเหตุ โมโห อกุสลเหตุฯ ภวนิกนฺติ ปน ปฏิสนฺธิอนนฺตรํ ปวตฺตภวงฺควีถิโต วุฏฺฐิตมตฺตสฺเสว อตฺตโน ขนฺธสนฺตานํ อารพฺภ สพฺเพสมฺปิ อุปฺปชฺชติฯ ‘‘ยสฺส วา ปน ยตฺถ อกุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ กุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชิตฺถาติ อามนฺตา’’ติ เอวมาทิ อิทเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนายาติ อกุสลเจตนายฯ

ปฏิสนฺธิกฺขเณติ เตน กมฺเมน คหิตปฏิสนฺธิกฺขเณฯ ตโย เหตูติ อโลโภ อพฺยากตเหตุ อโทโส อพฺยากตเหตุ อโมโห อพฺยากตเหตุฯ ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนายาติ วิปากาพฺยากตเจตนายฯ นามรูปปจฺจยาปิ วิญฺญาณนฺติ เอตฺถ ตสฺมิํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย วิปากเหตู เสสเจตสิกา จ นามํ, หทยวตฺถุ รูปํฯ

ตโต นามรูปปจฺจยโตปิ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ ปวตฺตติฯ วิญฺญาณปจฺจยาปิ นามรูปนฺติ เอตฺถาปิ นามํ วุตฺตปฺปการเมว, รูปํ ปน อิธ สเหตุกมนุสฺสปฏิสนฺธิยา อธิปฺเปตตฺตา คพฺภเสยฺยกานํ วตฺถุทสกํ กายทสกํ ภาวทสกนฺติ สมติํส รูปานิ, สํเสทชานํ โอปปาติกานญฺจ ปริปุณฺณายตนานํ จกฺขุทสกํ โสตทสกํ ฆานทสกํ ชิวฺหาทสกญฺจาติ สมสตฺตติ รูปานิฯ ตํ วุตฺตปฺปการํ นามรูปํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณปจฺจยา ปวตฺตติฯ

ปญฺจกฺขนฺธาติ เอตฺถ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน ปฏิสนฺธิกฺขเณ ลพฺภมานานิ รูปานิ รูปกฺขนฺโธ, สหชาตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ, เสสเจตสิกา สงฺขารกฺขนฺโธ, ปฏิสนฺธิจิตฺตํ วิญฺญาณกฺขนฺโธฯ สหชาตปจฺจยา โหนฺตีติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา อญฺญมญฺญํ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, รูปกฺขนฺเธ จตฺตาโร มหาภูตา อญฺญมญฺญํ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อรูปิโน ขนฺธา จ หทยรูปญฺจ อญฺญมญฺญํ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, มหาภูตาปิ อุปาทารูปานํ สหชาตปจฺจยา โหนฺติฯ อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺตีติ อญฺญมญฺญํ อุปฺปาทนุปตฺถมฺภนภาเวน อุปการกา โหนฺติ, จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา จ อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, จตฺตาโร มหาภูตา อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติฯ นิสฺสยปจฺจยา โหนฺตีติ อธิฏฺฐานากาเรน นิสฺสยากาเรน จ อุปการกา โหนฺติ, จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา จ อญฺญมญฺญํ นิสฺสยปจฺจยา โหนฺตีติ สหชาตา วิย วิตฺถาเรตพฺพาฯ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺตีติ เอกวตฺถุกาทิภาวานุปคมเนน วิปฺปยุตฺตภาเวน อุปการกา โหนฺติ, อรูปิโน ขนฺธา ปฏิสนฺธิรูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, หทยรูปํ อรูปีนํ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย โหติฯ ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา’’ติ เหตฺถ เอวํ ยถาลาภวเสน วุตฺตํฯ

จตฺตาโร มหาภูตาติ เอตฺถ ตโย ปจฺจยา ปฐมํ วุตฺตาเยวฯ ตโย ชีวิตสงฺขาราติ อายุ จ อุสฺมา จ วิญฺญาณญฺจฯ อายูติ รูปชีวิตินฺทฺริยํ อรูปชีวิตินฺทฺริยญฺจฯ อุสฺมาติ เตโชธาตุฯ วิญฺญาณนฺติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํฯ เอตานิ หิ อุปรูปริ ชีวิตสงฺขารํ สงฺขโรนฺติ ปวตฺเตนฺตีติ ชีวิตสงฺขาราฯ

สหชาตปจฺจยา โหนฺตีติ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณญฺจ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานญฺจ หทยรูปสฺส จ อญฺญมญฺญสหชาตปจฺจยา โหนฺติ, เตโชธาตุ ติณฺณํ มหาภูตานํ อญฺญมญฺญสหชาตปจฺจโย โหติ, อุปาทารูปานํ สหชาตปจฺจโยว, รูปชีวิตินฺทฺริยํ สหชาตรูปานํ ปริยาเยน สหชาตปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํฯ อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺตีติ ทฺวยํ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณญฺจ สมฺปยุตฺตขนฺธานํ อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติฯ อญฺญมญฺญนิสฺสยปจฺจยา โหนฺตีติ วุตฺตนเยเนว โยเชตฺวา เวทิตพฺพํฯ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺตีติ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณญฺจ ปฏิสนฺธิรูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ รูปชีวิตินฺทฺริยํ ปน อญฺญมญฺญนิสฺสยวิปฺปยุตฺตปจฺจยตฺเต น ยุชฺชติฯ ตสฺมา ‘‘ตโย ชีวิตสงฺขารา’’ติ ยถาลาภวเสน วุตฺตํฯ นามญฺจ รูปญฺจ วุตฺตนเยเนว จตุปจฺจยตฺเต โยเชตพฺพํฯ จุทฺทส ธมฺมาติ ปญฺจกฺขนฺธา, จตฺตาโร มหาภูตา, ตโย ชีวิตสงฺขารา, นามญฺจ รูปญฺจาติ เอวํ คณนาวเสน จุทฺทส ธมฺมาฯ เตสญฺจ อุปริ อญฺเญสญฺจ สหชาตาทิปจฺจยภาโว วุตฺตนโย เอวฯ สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺตีติ ปุน เอกวตฺถุกเอการมฺมณเอกุปฺปาทเอกนิโรธสงฺขาเตน สมฺปยุตฺตภาเวน อุปการกา โหนฺติฯ

ปญฺจินฺทฺริยานีติ สทฺธินฺทฺริยาทีนิฯ นามญฺจาติ อิธ เวทนาทโย ตโย ขนฺธาฯ วิญฺญาณญฺจาติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํฯ ปุน จุทฺทส ธมฺมาติ จตฺตาโร ขนฺธา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ตโย เหตู, นามญฺจ วิญฺญาณญฺจาติ เอวํ คณนาวเสน จุทฺทส ธมฺมาฯ อฏฺฐวีสติ ธมฺมาติ ปุริมา จ จุทฺทส, อิเม จ จุทฺทสาติ อฏฺฐวีสติฯ อิธ รูปสฺสาปิ ปวิฏฺฐตฺตา สมฺปยุตฺตปจฺจยํ อปเนตฺวา วิปฺปยุตฺตปจฺจโย วุตฺโตฯ

เอวํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิชฺชมานสฺส ตสฺส ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส ตํ ตํ ปจฺจยเภทํ ทสฺเสตฺวา ปฐมํ นิทฺทิฏฺเฐ เหตู นิคเมตฺวา ทสฺเสนฺโต อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหตีติ อาหฯ กมฺมายูหนกฺขเณ ตโย กุสลเหตู, นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว อกุสลเหตู, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย อพฺยากตเหตูติ เอวํ อฏฺฐ เหตูฯ ตตฺถ ตโย กุสลเหตู, ทฺเว อกุสลเหตู จ อิธ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปวตฺติยา อุปนิสฺสยปจฺจยา โหนฺติฯ ตโย อพฺยากตเหตู ยถาโยคํ เหตุปจฺจยสหชาตปจฺจยวเสน ปจฺจยา โหนฺติฯ เสสวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ

อรูปาวจรานํ ปน รูปาภาวา นามปจฺจยาปิ วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยาปิ นามนฺติ วุตฺตํฯ รูปมิสฺสกจุทฺทสโกปิ จ ปริหีโนฯ ตสฺส ปริหีนตฺตา ‘‘อฏฺฐวีสติ ธมฺมา’’ติ วาโร จ น ลพฺภติฯ

[233] อิทานิ วิโมกฺขสฺส ปจฺจยภูตํ ติเหตุกปฏิสนฺธิํ ทสฺเสตฺวา เตเนว สมฺพนฺเธน ทุเหตุกปฏิสนฺธิวิเสสญฺจ ทสฺเสตุกาโม คติสมฺปตฺติยา ญาณวิปฺปยุตฺเตติอาทิมาหฯ กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณติ อตีตชาติยา อิธ ปฏิสนฺธิชนกสฺส ทุเหตุกกุสลกมฺมสฺส วุตฺตนเยเนว ชวนกฺขเณฯ ทฺเว เหตูติ ญาณวิปฺปยุตฺตตฺตา อโลโภ กุสลเหตุ อโทโส กุสลเหตุฯ ทฺเว อพฺยากตเหตูปิ อโลภาโทสาเยวฯ

จตฺตาริ อินฺทฺริยานีติ ปญฺญินฺทฺริยวชฺชานิ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ จตฺตาริฯ ทฺวาทส ธมฺมาติ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อโมหเหตุสฺส จ ปริหีนตฺตา ทฺวาทสฯ เตสํ ทฺวินฺนํเยว ปริหีนตฺตา ฉพฺพีสติฯ ฉนฺนํ เหตูนนฺติ ทฺวินฺนํ กุสลเหตูนํ, ทฺวินฺนํ อกุสลเหตูนํ, ทฺวินฺนํ วิปากเหตูนนฺติ เอวํ ฉนฺนํ เหตูนํฯ รูปารูปาวจรา ปเนตฺถ เอกนฺตติเหตุกตฺตา น คหิตาฯ เสสํ ปฐมวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิมสฺมิํ วาเร ทุเหตุกปฏิสนฺธิยา ทุเหตุกกมฺมสฺเสว วุตฺตตฺตา ติเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิ น โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺมา ยํ ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 498) ติปิฏกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาเท ‘‘ติเหตุกกมฺเมน ปฏิสนฺธิ ติเหตุกาว โหติ, ทุเหตุกาเหตุกา น โหติฯ ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกาเหตุกา โหติ, ติเหตุกา น โหตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ อิมาย ปาฬิยา สเมติฯ ยํ ปน ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรสฺส จ โมรวาปิวาสิมหาทตฺตตฺเถรสฺส จ วาเทสุ ‘‘ติเหตุกกมฺเมน ปฏิสนฺธิ ติเหตุกาปิ โหติ ทุเหตุกาปิ, อเหตุกา น โหติฯ ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกาปิ โหติ อเหตุกาปิ, ติเหตุกา น โหตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ อิมาย ปาฬิยา วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสติฯ อิมิสฺสา กถาย เหตุอธิการตฺตา อเหตุกปฏิสนฺธิ น วุตฺตาติฯ

คติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. กมฺมกถาวณฺณนา

กมฺมกถาวณฺณนา

[234] อิทานิ ตสฺสา เหตุสมฺปตฺติยา ปจฺจยภูตํ กมฺมํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย กมฺมกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ