สีติสิยาวิโมกฺโขติ วิปสฺสนาญาณเมว สีติ ภเวยฺยาติ ปวตฺโต วิโมกฺโข สีติสิยาวิโมกฺโข ฯ สีติสิกาวิโมกฺโขติปิ ปาโฐ, สีติภาวิกาย วิโมกฺโขติ ตสฺส อตฺถํ วณฺณยนฺติฯ ฌานวิโมกฺโขติ อุปจารปฺปนาเภทํ โลกิยโลกุตฺตรเภทญฺจ ฌานเมว วิโมกฺโขฯ อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโขติ อนุปาทิยิตฺวา คหณํ อกตฺวา จิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

วิโมกฺขุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วิโมกฺขนิทฺเทสวณฺณนา

[210] กตโมติอาทิเก อุทฺเทสสฺส นิทฺเทเส อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ เอวํ อุปปริกฺขติฯ สุญฺญมิทนฺติ อิทํ ขนฺธปญฺจกํ สุญฺญํฯ เกน สุญฺญํ? อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ ตตฺถ อตฺเตน วาติ พาลชนปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน อภาวา เตน อตฺตนา จ สุญฺญํฯ อตฺตนิเยน วาติ ตสฺส ปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน สนฺตเกน จ สุญฺญํฯ อตฺตโน อภาเวเนว อตฺตนิยาภาโวฯ อตฺตนิยญฺจ นาม นิจฺจํ วา สิยา สุขํ วา, ตทุภยมฺปิ นตฺถิฯ เตน นิจฺจปฏิกฺเขเปน อนิจฺจานุปสฺสนา, สุขปฏิกฺเขเปน ทุกฺขานุปสฺสนา จ วุตฺตา โหติฯ สุญฺญมิทํ อตฺเตน วาติ อนตฺตานุปสฺสนาเยว วุตฺตาฯ โสติ โส เอวํ ตีหิ อนุปสฺสนาหิ วิปสฺสมาโน ภิกฺขุฯ อภินิเวสํ น กโรตีติ อนตฺตานุปสฺสนาวเสน อตฺตาภินิเวสํ น กโรติฯ

นิมิตฺตํ น กโรตีติ อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน นิจฺจนิมิตฺตํ น กโรติฯ ปณิธิํ น กโรตีติ ทุกฺขานุปสฺสนาวเสน ปณิธิํ น กโรติฯ อิเม ตโย วิโมกฺขา ปริยาเยน วิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺควเสนาปิ ลพฺภนฺติ, นิปฺปริยาเยน ปน สมุจฺเฉทวเสน มคฺคกฺขเณเยวฯ จตฺตาริ ฌานานิ อชฺฌตฺตํ นีวรณาทีหิ วุฏฺฐานโต อชฺฌตฺตวุฏฺฐาโน วิโมกฺโขฯ จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย อารมฺมเณหิ วุฏฺฐานโต พหิทฺธาวุฏฺฐาโน วิโมกฺโขฯ อารมฺมณมฺปิ หิ พาหิรายตนานิ วิย อิธ ‘‘พหิทฺธา’’ติ วุตฺตํฯ อิเม ทฺเว วิกฺขมฺภนวิโมกฺขา, ทุภโต วุฏฺฐาโน ปน สมุจฺเฉทวิโมกฺโขฯ

นีวรเณหิ วุฏฺฐาตีติอาทีหิ อชฺฌตฺตวุฏฺฐานํ สรูปโต วุตฺตํฯ

รูปสญฺญายาติอาทีหิ กสิณาทิอารมฺมณสมติกฺกมสฺส ปากฏตฺตา ตํ อวตฺวา สุตฺตนฺเตสุ วุตฺตรูปสญฺญาทิสมติกฺกโม วุตฺโตฯ สกฺกายทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสาติ สมาสปทํ, สกฺกายทิฏฺฐิยา วิจิกิจฺฉาย สีลพฺพตปรามาสาติ วิจฺเฉโทฯ อยเมว วา ปาโฐฯ

[211] วิตกฺโก จาติอาทีหิ ฌานานํ สมาปตฺตีนญฺจ อุปจารภูมิโย วุตฺตาฯ อนิจฺจานุปสฺสนาติอาทีหิ จตุนฺนํ มคฺคานํ ปุพฺพภาควิปสฺสนา วุตฺตาฯ ปฏิลาโภ วาติ ปญฺจวิธวสิปฺปตฺติยา พฺยาปิโต ปตฺถโฏ ลาโภติ ปฏิลาโภฯ วสิปฺปตฺติยา หิ สพฺโพ ฌานปโยโค จ สมาปตฺติปโยโค จ ปฏิปฺปสฺสทฺโธ โหติ, ตสฺมา ปฏิลาโภ ‘‘ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิโมกฺโข’’ติ วุตฺโตฯ วิปาโก ปน ฌานสฺส สมาปตฺติยา จ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ โหตีติ อุชุกเมวฯ เกจิ ปน ‘‘อุปจารปโยคสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา ฌานสฺส สมาปตฺติยา จ ปฏิลาโภ โหติ, ตสฺมา ฌานสมาปตฺติปฏิลาโภ ‘ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิโมกฺโข’ติ วุจฺจตี’’ติ วทนฺติฯ

[212] อชฺฌตฺตนฺติ อตฺตานํ อธิกิจฺจ ปวตฺตํฯ ปจฺจตฺตนฺติ อตฺตานํ ปฏิจฺจ ปวตฺตํฯ อุภเยนาปิ นิยกชฺฌตฺตเมว ทีเปติ นีลนิมิตฺตนฺติ นีลเมวฯ นีลสญฺญํ ปฏิลภตีติ ตสฺมิํ นีลนิมิตฺเต นีลมิติสญฺญํ ปฏิลภติฯ สุคฺคหิตํ กโรตีติ ปริกมฺมภูมิยํ สุฏฺฐุ อุคฺคหิตํ กโรติฯ สูปธาริตํ อุปธาเรตีติ อุปจารภูมิยํ สุฏฺฐุ อุปธาริตํ กตฺวา อุปธาเรติฯ สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปตีติ อปฺปนาภูมิยํ สุฏฺฐุ นิจฺฉิตํ นิจฺฉินาติฯ ววตฺถาเปตีติปิ ปาโฐฯ อชฺฌตฺตญฺหิ นีลปริกมฺมํ กโรนฺโต เกเส วา ปิตฺเต วา อกฺขิตารกายํ วา กโรติฯ พหิทฺธา นีลนิมิตฺเตติ นีลปุปฺผนีลวตฺถนีลธาตูนํ อญฺญตเร นีลกสิเณฯ จิตฺตํ อุปสํหรตีติ จิตฺตํ อุปเนติฯ ปีตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อาเสวตีติ ตเมว สญฺญํ อาทิโต เสวติฯ ภาเวตีติ วฑฺเฒติฯ พหุลีกโรตีติ ปุนปฺปุนํ กโรติฯ รูปนฺติ นีลนิมิตฺตํ รูปํฯ รูปสญฺญีติ ตสฺมิํ รูเป สญฺญา รูปสญฺญา, สา อสฺส อตฺถีติ รูปสญฺญีฯ อชฺฌตฺตํ ปีตนิมิตฺตาทีสุ ปีตปริกมฺมํ กโรนฺโต เมเท วา ฉวิยา วา อกฺขีนํ ปีตฏฺฐาเน วา กโรติฯ โลหิตปริกมฺมํ กโรนฺโต มํเส วา โลหิเต วา ชิวฺหาย วา หตฺถตลปาทตเลสุ วา อกฺขีนํ รตฺตฏฺฐาเน วา กโรติฯ โอทาตปริกมฺมํ กโรนฺโต อฏฺฐิมฺหิ วา ทนฺเต วา นเข วา อกฺขีนํ เสตฏฺฐาเน วา กโรติฯ อชฺฌตฺตํ อรูปนฺติ อชฺฌตฺตํ รูปนิมิตฺตํ นตฺถีติ อตฺโถฯ

เมตฺตาสหคเตนาติ ปฐมทุติยตติยชฺฌานวเสน เมตฺตาย สมนฺนาคเตนฯ เจตสาติ จิตฺเตนฯ เอกํ ทิสนฺติ เอกํ เอกิสฺสา ทิสาย ปฐมปริคฺคหิตํ สตฺตํ อุปาทาย เอกทิสาปริยาปนฺนสตฺตผรณวเสน วุตฺตํฯ ผริตฺวาติ ผุสิตฺวา อารมฺมณํ กตฺวาฯ วิหรตีติ พฺรหฺมวิหาราธิฏฺฐิตํ อิริยาปถวิหารํ ปวตฺเตติฯ ตถา ทุติยนฺติ ยถา ปุรตฺถิมาทีสุ ยํกิญฺจิ เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตเถว ตทนนฺตรํ ทุติยํ ตติยํ จตุตฺถํ วาติ อตฺโถฯ อิติ อุทฺธนฺติ เอเตเนว นเยน อุปริมํ ทิสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อโธ ติริยนฺติ อโธทิสมฺปิ ติริยํ ทิสมฺปิ เอวเมว ฯ ตตฺถ จ อโธติ เหฏฺฐาฯ ติริยนฺติ อนุทิสาฯ เอวํ สพฺพทิสาสุ อสฺสมณฺฑลิกาย อสฺสมิว เมตฺตาสหคตํ จิตฺตํ สาเรติปิ ปจฺจาสาเรติปีติฯ เอตฺตาวตา เอกเมกํ ทิสํ ปริคฺคเหตฺวา โอธิโส เมตฺตาผรณํ ทสฺสิตํฯ สพฺพธีติอาทิ ปน อโนธิโส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ สพฺพธีติ สพฺพตฺถฯ สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพสุ หีนมชฺฌิมุกฺกฏฺฐมิตฺตสปตฺตมชฺฌตฺตาทิปฺปเภเทสุ อตฺตตาย, ‘‘อยํ ปรสตฺโต’’ติ วิภาคํ อกตฺวา อตฺตสมตายาติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพน จิตฺตภาเวน, อีสกมฺปิ พหิ อวิกฺขิปมาโนติ วุตฺตํ โหติฯ สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพสตฺตวนฺตํ, สพฺพสตฺตยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ สพฺพวนฺตนฺติปิ ปาโฐฯ โลกนฺติ สตฺตโลกํฯ

วิปุเลนาติ เอวมาทิปริยายทสฺสนโต ปเนตฺถ ปุน ‘‘เมตฺตาสหคเตนา’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา วา เอตฺถ โอธิโส ผรเณ วิย ปุน ตถาสทฺโท วา อิติ-สทฺโท วา น วุตฺโต, ตสฺมา ปุน ‘‘เมตฺตาสหคเตน เจตสา’’ติ วุตฺตํ, นิคมนวเสน วา เอตํ วุตฺตํฯ วิปุเลนาติ เอตฺถ ผรณวเสน วิปุลตา ทฏฺฐพฺพาฯ ภูมิวเสน ปน ตํ มหคฺคตํฯ ตญฺหิ กิเลสวิกฺขมฺภนสมตฺถตาย วิปุลผลตาย ทีฆสนฺตานตาย จ มหนฺตภาวํ คตํ, มหนฺเตหิ วา อุฬารจฺฉนฺทวีริยจิตฺตปญฺเญหิ คตํ ปฏิปนฺนนฺติ มหคฺคตํฯ ปคุณวเสน อปฺปมาณสตฺตารมฺมณวเสน จ อปฺปมาณํฯ พฺยาปาทปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน อเวรํฯ โทมนสฺสปฺปหานโต อพฺยาปชฺชํ, นิทฺทุกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อปฺปฏิกูลา โหนฺตีติ ภิกฺขุโน จิตฺตสฺส อปฺปฏิกูลา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติฯ เสเสสุปิ วุตฺตนเยเนว กรุณามุทิตาอุเปกฺขาวเสน โยเชตพฺพํฯ กรุณาย วิเหสาปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน อเวรํ, มุทิตาย อรติปจฺจตฺถิกปฺปหาเนนฯ

อุเปกฺขาสหคเตนาติ จตุตฺถชฺฌานวเสน อุเปกฺขาย สมนฺนาคเตนฯ ราคปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน อเวรํ, เคหสิตโสมนสฺสปฺปหานโต อพฺยาปชฺชํฯ สพฺพมฺปิ หิ อกุสลํ กิเลสปริฬาหโยคโต สพฺยาปชฺชเมวาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

[213] สพฺพโสติ สพฺพากาเรน, สพฺพาสํ วา, อนวเสสานนฺติ อตฺโถฯ รูปสญฺญานนฺติ สญฺญาสีเสน วุตฺตรูปาวจรชฺฌานานญฺเจว ตทารมฺมณานญฺจฯ รูปาวจรชฺฌานมฺปิ หิ รูปนฺติ วุจฺจติ ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. 1.209; ธ. ส. 248), ตสฺส อารมฺมณมฺปิ พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ‘‘สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 223)ฯ ตสฺมา อิธ รูเป สญฺญา รูปสญฺญาติ เอวํ สญฺญาสีเสน วุตฺตรูปาวจรชฺฌานสฺเสตํ อธิวจนํฯ รูปํ สญฺญา อสฺสาติ รูปสญฺญํ, รูปมสฺส นามนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ ปถวีกสิณาทิเภทสฺส ตทารมฺมณสฺส เจตํ อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํฯ สมติกฺกมาติ วิราคา นิโรธา จฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? เอตาสํ กุสลวิปากกิริยาวเสน ปญฺจทสนฺนํ ฌานสงฺขาตานํ รูปสญฺญานํ, เอเตสญฺจ ปถวีกสิณาทิวเสน นวนฺนํ อารมฺมณสงฺขาตานํ รูปสญฺญานํ สพฺพากาเรน, อนวเสสานํ วา วิราคา จ นิโรธา จ วิราคเหตุ เจว นิโรธเหตุ จ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ น หิ สกฺกา สพฺพโส อนติกฺกนฺตรูปสญฺเญน เอตํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุนฺติฯ ยสฺมา ปน อารมฺมณสมติกฺกเมน ปตฺตพฺพา เอตา สมาปตฺติโย, น เอกสฺมิํเยว อารมฺมเณ ปฐมชฺฌานาทีนิ วิยฯ อารมฺมเณ อวิรตฺตสฺส จ สญฺญาสมติกฺกโม น โหติ, ตสฺมา อยํ อารมฺมณสมติกฺกมวเสนาปิ อตฺถวณฺณนา กตาติ เวทิตพฺพาฯ

ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมาติ จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ รูปาทีนํ อารมฺมณานญฺจ ปฏิฆาเตน อุปฺปนฺนา สญฺญา ปฏิฆสญฺญา, รูปสญฺญาทีนํ เอตํ อธิวจนํฯ ตาสํ กุสลวิปากานํ ปญฺจนฺนํ, อกุสลวิปากานํ ปญฺจนฺนนฺติ สพฺพโส ทสนฺนมฺปิ ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา ปหานา อสมุปฺปาทา, อปฺปวตฺติํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

กามญฺเจตา ปฐมชฺฌานาทีนิ สมาปนฺนสฺสปิ น สนฺติ, น หิ ตสฺมิํ สมเย ปญฺจทฺวารวเสน จิตฺตํ ปวตฺตติ, เอวํ สนฺเตปิ อญฺญตฺถ ปหีนานํ สุขทุกฺขานํ จตุตฺถชฺฌาเน วิย สกฺกายทิฏฺฐาทีนํ ตติยมคฺเค วิย จ อิมสฺมิํ ฌาเน อุสฺสาหชนนตฺถํ อิมสฺส ฌานสฺส ปสํสาวเสน เอตาสํ เอตฺถ วจนํ เวทิตพฺพํฯ อถ วา กิญฺจาปิ ตา รูปาวจรํ สมาปนฺนสฺส น สนฺติ, อถ โข น ปหีนตฺตา น สนฺติฯ น หิ รูปวิราคาย รูปาวจรภาวนา สํวตฺตติ, รูปายตฺตาเยว จ เอตาสํ ปวตฺติฯ อยํ ปน ภาวนา รูปวิราคาย สํวตฺตติ, ตสฺมา ตา เอตฺถ ปหีนาติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ น เกวลญฺจ วตฺตุํ, เอกํเสเนว เอวํ ธาเรตุมฺปิ วฏฺฏติฯ ตาสญฺหิ อิโต ปุพฺเพ อปฺปหีนตฺตาเยว ‘‘ปฐมชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส สทฺโท กณฺฏโก’’ติ (อ. นิ. 10.72) วุตฺโต ภควตาฯ อิธ จ ปหีนตฺตาเยว อรูปสมาปตฺตีนํ อาเนญฺชตา สนฺตวิโมกฺขตา จ วุตฺตาฯ

นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการาติ นานตฺเต วา โคจเร ปวตฺตานํ สญฺญานํ, นานตฺตานํ วา สญฺญานํฯ ยสฺมา เหตา รูปสทฺทาทิเภเท นานตฺเต นานาสภาเว โคจเร ปวตฺตนฺติ, ยสฺมา เจตา อฏฺฐ กามาวจรกุสลสญฺญา, ทฺวาทส อกุสลสญฺญา, เอกาทส กามาวจรกุสลวิปากสญฺญา, ทฺเว อกุสลวิปากสญฺญา, เอกาทส กามาวจรกิริยาสญฺญาติ เอวํ จตุจตฺตาลีสมฺปิ สญฺญา นานตฺตา นานาสภาวา อญฺญมญฺญวิสทิสา, ตสฺมา ‘‘นานตฺตสญฺญา’’ติ วุตฺตาฯ ตาสํ สพฺพโส นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา อนาวชฺชนา จิตฺเต จ อนุปฺปาทนาฯ ยสฺมา ตา นาวชฺชติ จิตฺเต จ น อุปฺปาเทติ น มนสิกโรติ น ปจฺจเวกฺขติ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติฯ ยสฺมา เจตฺถ ปุริมา รูปสญฺญา ปฏิฆสญฺญา จ อิมินา ฌาเนน นิพฺพตฺเต ภเวปิ น วิชฺชนฺติ, ปเคว ตสฺมิํ ภเว อิมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณกาเล, ตสฺมา ตาสํ สมติกฺกมา อตฺถงฺคมาติ ทฺเวธาปิ อภาโวเยว วุตฺโตฯ นานตฺตสญฺญาสุ ปน ยสฺมา อฏฺฐ กามาวจรกุสลสญฺญา, นว กิริยาสญฺญา, ทสากุสลสญฺญาติ อิมา สตฺตวีสติ สญฺญา อิมินา ฌาเนน นิพฺพตฺเต ภเว วิชฺชนฺติ, ตสฺมา ตาสํ อมนสิการาติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถาปิ หิ อิมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺโต ตาสํ อมนสิการาเยว อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ตา ปน มนสิกโรนฺโต อสมาปนฺโน โหตีติฯ สงฺเขปโต เจตฺถ ‘‘รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา’’ติอิมินา สพฺพรูปาวจรธมฺมานํ ปหานํ วุตฺตํฯ ‘‘ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา’’ติอิมินา สพฺเพสํ กามาวจรจิตฺตเจตสิกานํ ปหานญฺจ อมนสิกาโร จ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

อนนฺโต อากาโสติ เอตฺถ ปญฺญตฺติมตฺตตฺตา นาสฺส อุปฺปาทนฺโต วา วยนฺโต วา ปญฺญายตีติ อนนฺโต, อนนฺตผรณวเสนาปิ อนนฺโตฯ น หิ โส โยคี เอกเทสวเสน ผรติ, สกลวเสเนว ผรติฯ อากาโสติ กสิณุคฺฆาฏิมากาโสฯ อากาสานญฺจายตนาทีนิ วุตฺตตฺถานิฯ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ ตํ ปตฺวา นิปฺผาเทตฺวา ตทนุรูเปน อิริยาปเถน วิหรติฯ ตเทว สมาปชฺชิตพฺพโต สมาปตฺติฯ

อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมาติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ฌานมฺปิ อากาสานญฺจายตนํ อารมฺมณมฺปิฯ อารมฺมณมฺปิ หิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อากาสานญฺจํ จ ตํ ปฐมสฺส อารุปฺปชฺฌานสฺส อารมฺมณตฺตา เทวานํ เทวายตนํ วิย อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนญฺจาติ อากาสานญฺจายตนํ, ตถา อากาสานญฺจํ จ ตํ ตสฺส ฌานสฺส สญฺชาติเหตุตฺตา ‘‘กมฺโพชา อสฺสานํ อายตน’’นฺติอาทีนิ วิย สญฺชาติเทสฏฺเฐน อายตนญฺจาติปิ อากาสานญฺจายตนํฯ เอวเมตํ ฌานญฺจ อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน จ สมติกฺกมิตฺวาว ยสฺมา อิทํ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ, ตสฺมา อุภยมฺเปตเมกชฺฌํ กตฺวา ‘‘อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อนนฺตํ วิญฺญาณนฺติ ตํเยว ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ ผริตฺวา ปวตฺตํ วิญฺญาณํ ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ มนสิกโรนฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ มนสิการวเสน วา อนนฺตํฯ โส หิ ตํ อากาสารมฺมณํ วิญฺญาณํ อนวเสสโต มนสิกโรนฺโต อนนฺตํ มนสิ กโรติฯ

วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมาติ เอตฺถาปิ จ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ฌานมฺปิ วิญฺญาณญฺจายตนํ อารมฺมณมฺปิฯ อารมฺมณมฺปิ หิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิญฺญาณญฺจํ จ ตํ ทุติยสฺส อารุปฺปชฺฌานสฺส อารมฺมณตฺตา อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนญฺจาติ วิญฺญาณญฺจายตนํ, ตถา วิญฺญาณญฺจํ จ ตํ ตสฺเสว ฌานสฺส สญฺชาติเหตุตฺตา สญฺชาติเทสฏฺเฐน อายตนญฺจาติปิ วิญฺญาณญฺจายตนํฯ เอวเมตํ ฌานญฺจ อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน จ สมติกฺกมิตฺวาว ยสฺมา อิทํ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ, ตสฺมา อุภยมฺเปตเมกชฺฌํ กตฺวา ‘‘วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ นตฺถิ กิญฺจีติ นตฺถิ นตฺถิ, สุญฺญํ สุญฺญํ, วิวิตฺตํ วิวิตฺตนฺติ เอวํ มนสิกโรนฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ

อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺมาติ เอตฺถาปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ฌานมฺปิ อากิญฺจญฺญายตนํ อารมฺมณมฺปิฯ อารมฺมณมฺปิ หิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อากิญฺจญฺญญฺจ ตํ ตติยสฺส อารุปฺปชฺฌานสฺส อารมฺมณตฺตา อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนญฺจาติ อากิญฺจญฺญายตนํ, ตถา อากิญฺจญฺญญฺจ ตํ ตสฺเสว ฌานสฺส สญฺชาติเหตุตฺตา สญฺชาติเทสฏฺเฐน อายตนญฺจาติปิ อากิญฺจญฺญายตนํฯ เอวเมตํ ฌานญฺจ อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน จ สมติกฺกมิตฺวาว ยสฺมา อิทํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ, ตสฺมา อุภยมฺเปตเมกชฺฌํ กตฺวา ‘‘อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ สญฺญาเวทยิตนิโรธกถา เหฏฺฐา กถิตาวฯ

‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทิกา สตฺต วิโมกฺขา ปจฺจนีกธมฺเมหิ สุฏฺฐุ วิมุจฺจนฏฺเฐน อารมฺมเณ อภิรติวเสน สุฏฺฐุ มุจฺจนฏฺเฐน จ วิโมกฺขา, นิโรธสมาปตฺติ ปน จิตฺตเจตสิเกหิ วิมุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺโขฯ สมาปตฺติสมาปนฺนสมเย วิมุตฺโต โหติ, วุฏฺฐิตสมเย อวิมุตฺโต โหตีติ สมยวิโมกฺโขฯ สมุจฺเฉทวิมุตฺติวเสน อจฺจนฺตวิมุตฺตตฺตา อริยมคฺคา, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติวเสน อจฺจนฺตวิมุตฺตตฺตา สามญฺญผลานิ, นิสฺสรณวิมุตฺติวเสน อจฺจนฺตวิมุตฺตตฺตา นิพฺพานํ อสมยวิโมกฺโขฯ ตถา สามยิกาสามยิกวิโมกฺขาฯ

ปมาทํ อาคมฺม ปริหายตีติ กุปฺโปฯ ตถา น ปริหายตีติ อกุปฺโปฯ โลกาย สํวตฺตตีติ โลกิโยฯ อริยมคฺคา โลกํ อุตฺตรนฺตีติ โลกุตฺตรา, สามญฺญผลานิ นิพฺพานญฺจ โลกโต อุตฺติณฺณาติ โลกุตฺตราฯ อาทิตฺตํ อโยคุฬํ มกฺขิกา วิย เตชุสฺสทํ โลกุตฺตรํ ธมฺมํ อาสวา นาลมฺพนฺตีติ อนาสโวฯ รูปปฺปฏิสญฺญุตฺโตติ รูปชฺฌานานิฯ อรูปปฺปฏิสญฺญุตฺโตติ อรูปสมาปตฺติโยฯ ตณฺหาย อาลมฺพิโต ปณิหิโตฯ อนาลมฺพิโต อปฺปณิหิโตฯ มคฺคผลานิ เอการมฺมณตฺตา เอกนิฏฺฐตฺตา จ เอกตฺตวิโมกฺโข, นิพฺพานํ อทุติยตฺตา เอกตฺตวิโมกฺโข, อารมฺมณนานตฺตา วิปากนานตฺตา จ นานตฺตวิโมกฺโขฯ

[214] สิยาติ ภเวยฺย, ทส โหนฺตีติ จ เอโก โหตีติ จ ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ ‘‘สิยา’’ติ จ เอตํ วิธิวจนํ, น ปุจฺฉาวจนํฯ วตฺถุวเสนาติ นิจฺจสญฺญาทิทสวตฺถุวเสน ทส โหนฺติฯ

ปริยาเยนาติ วิมุจฺจนปริยาเยน เอโก โหติฯ สิยาติ กถญฺจ สิยาติ ยํ วา สิยาติ วิหิตํ, ตํ กถํ สิยาติ ปุจฺฉติฯ อนิจฺจานุปสฺสนญาณนฺติ สมาสปทํฯ อนิจฺจานุปสฺสนาญาณนฺติ วา ปาโฐฯ ตถา เสเสสุปิฯ นิจฺจโต สญฺญายาติ นิจฺจโต ปวตฺตาย สญฺญาย, ‘‘นิจฺจ’’นฺติ ปวตฺตาย สญฺญายาติ อตฺโถฯ เอส นโย สุขโต อตฺตโต นิมิตฺตโต สญฺญายาติ เอตฺถาปิฯ นิมิตฺตโตติ จ นิจฺจนิมิตฺตโตฯ นนฺทิยา สญฺญายาติ นนฺทิวเสน ปวตฺตาย สญฺญาย, นนฺทิสมฺปยุตฺตาย สญฺญายาติ อตฺโถฯ เอส นโย ราคโต สมุทยโต อาทานโต ปณิธิโต อภินิเวสโต สญฺญายาติ เอตฺถาปิฯ ยสฺมา ปน ขยวยวิปริณามานุปสฺสนา ติสฺโส อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ พลวภาวาย พลวปจฺจยภูตา ภงฺคานุปสฺสนาวิเสสาฯ ภงฺคทสฺสเนน หิ อนิจฺจานุปสฺสนา พลวตี โหติฯ อนิจฺจานุปสฺสนาย จ พลวติยา ชาตาย ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 3.15) ทุกฺขานตฺตานุปสฺสนาปิ พลวติโย โหนฺติฯ ตสฺมา อนิจฺจานุปสฺสนาทีสุ วุตฺตาสุ ตาปิ ติสฺโส วุตฺตาว โหนฺติฯ ยสฺมา จ สุญฺญตานุปสฺสนา ‘‘อภินิเวสโต สญฺญาย มุจฺจตี’’ติ วจเนเนว สาราทานาภินิเวสสมฺโมหาภินิเวสอาลยาภินิเวสสญฺโญคาภินิเวสโต สญฺญาย มุจฺจตีติ วุตฺตเมว โหติ, อภินิเวสาภาเวเนว อปฺปฏิสงฺขาโต สญฺญาย มุจฺจตีติ วุตฺตเมว โหติ, ตสฺมา อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาทโย ปญฺจปิ อนุปสฺสนา น วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ เอวํ อฏฺฐารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ เอตา อฏฺฐ อนุปสฺสนา อวตฺวา ทเสว อนุปสฺสนา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

[215] อนิจฺจานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนาเยว ยถาภูตญาณํฯ อุภยมฺปิ ปจฺจตฺตวจนํฯ ยถาภูตญาณนฺติ ญาณตฺโถ วุตฺโตฯ เอวํ เสเสสุปิฯ สมฺโมหา อญฺญาณาติ สมฺโมหภูตา อญฺญาณาฯ มุจฺจตีติ วิโมกฺขตฺโถ วุตฺโตฯ

[216] อนิจฺจานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวญาณนฺติ เอตฺถ สาสเนเยว สพฺภาวโต อุตฺตมฏฺเฐน อนุตฺตรํ, อนุตฺตรสฺส ปจฺจยตฺตา วา อนุตฺตรํ, สีติภาโว เอว ญาณํ สีติภาวญาณํฯ ตํ อนิจฺจานุปสฺสนาสงฺขาตํ อนุตฺตรํ สีติภาวญาณํฯ

‘‘ฉหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ภพฺโพ อนุตฺตรํ สีติภาวํ สจฺฉิกาตุ’’นฺติ (อ. นิ. 6.85) เอตฺถ นิพฺพานํ อนุตฺตโร สีติภาโว นามฯ อิธ ปน วิปสฺสนา อนุตฺตโร สีติภาโวฯ นิจฺจโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ เอตฺถาปิ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ ปวตฺตกิเลสา เอว อิธ จามุตฺร จ สนฺตาปนฏฺเฐน สนฺตาโป, ปริทหนฏฺเฐน ปริฬาโห, อุณฺหฏฺเฐน ทรโถติ วุจฺจนฺติฯ

[217] เนกฺขมฺมํ ฌายตีติ ฌานนฺติอาทโย เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาฯ เนกฺขมฺมาทีนิ เจตฺถ อฏฺฐ สมาปตฺติโย จ นิพฺเพธภาคิยาเนวฯ

[218] อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโขติ อิธ วิปสฺสนาเยวฯ ‘‘เอตทตฺถา กถา, เอตทตฺถา มนฺตนา, ยทิทํ อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโข’’ติ (ปริ. 366; อ. นิ. 3.68) เอตฺถ ปน นิพฺพานํ อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ กติหุปาทาเนหีติ กติหิ อุปาทาเนหิฯ กตมา เอกุปาทานาติ กตมโต เอกุปาทานโตฯ อิทํ เอกุปาทานาติ อิโต เอกโต อุปาทานโตฯ อิทนฺติ ปุพฺพญาณาเปกฺขํ วาฯ อุปาทานโต มุจฺจเนสุ ยสฺมา อาทิโต สงฺขารานํ อุทยพฺพยํ ปสฺสิตฺวา ปสฺสิตฺวา อนิจฺจานุปสฺสนาย วิปสฺสติ, ปจฺฉา สงฺขารานํ ภงฺคเมว ปสฺสิตฺวา อนิมิตฺตานุปสฺสนาย วิปสฺสติฯ อนิจฺจานุปสฺสนาวิเสโสเยว หิ อนิมิตฺตานุปสฺสนาฯ สงฺขารานํ อุทยพฺพยทสฺสเนน จ ภงฺคทสฺสเนน จ อตฺตาภาโว ปากโฏ โหติฯ เตน ทิฏฺฐุปาทานสฺส จ อตฺตวาทุปาทานสฺส จ ปหานํ โหติฯ ทิฏฺฐิปฺปหาเนเนว จ ‘‘สีลพฺพเตน อตฺตา สุชฺฌตี’’ติ ทสฺสนสฺส อภาวโต สีลพฺพตุปาทานสฺส ปหานํ โหติฯ ยสฺมา จ อนตฺตานุปสฺสนาย อุชุกเมว อตฺตาภาวํ ปสฺสติ, อนตฺตานุปสฺสนาวิเสโสเยว จ สุญฺญตานุปสฺสนา, ตสฺมา อิมานิ จตฺตาริ ญาณานิ ทิฏฺฐุปาทานาทีหิ ตีหิ อุปาทาเนหิ มุจฺจนฺติฯ ทุกฺขานุปสฺสนาทีนํเยว ปน จตสฺสนฺนํ ตณฺหาย อุชุวิปจฺจนีกตฺตา อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ จตสฺสนฺนํ กามุปาทานโต มุจฺจนํ น วุตฺตํฯ ยสฺมา อาทิโต ทุกฺขานุปสฺสนาย ‘‘สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ ปสฺสโต ปจฺฉา อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย จ ‘‘สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ ปสฺสโต สงฺขารานํ ปตฺถนา ปหียติฯ ทุกฺขานุปสฺสนาวิเสโสเยว หิ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาฯ

ยสฺมา จ สงฺขาเรสุ นิพฺพิทานุปสฺสนาย นิพฺพินฺทนฺตสฺส วิราคานุปสฺสนาย วิรชฺชนฺตสฺส สงฺขารานํ ปตฺถนา ปหียติ, ตสฺมา อิมานิ จตฺตาริ ญาณานิ กามุปาทานโต มุจฺจนฺติฯ ยสฺมา นิโรธานุปสฺสนาย กิเลเส นิโรเธติ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย กิเลเส ปริจฺจชติ, ตสฺมา อิมานิ ทฺเว ญาณานิ จตูหิ อุปาทาเนหิ มุจฺจนฺตีติ เอวํ สภาวนานตฺเตน จ อาการนานตฺเตน จ อฏฺฐสฏฺฐิ วิโมกฺขา นิทฺทิฏฺฐาฯ

[219] อิทานิ อาทิโต อุทฺทิฏฺฐานํ ติณฺณํ วิโมกฺขานํ มุขานิ ทสฺเสตฺวา วิโมกฺขมุขปุพฺพงฺคมํ อินฺทฺริยวิเสสํ ปุคฺคลวิเสสญฺจ ทสฺเสตุกาโม ตีณิ โข ปนิมานีติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิโมกฺขมุขานีติ ติณฺณํ วิโมกฺขานํ มุขานิฯ โลกนิยฺยานาย สํวตฺตนฺตีติ เตธาตุกโลกโต นิยฺยานาย นิคฺคมนาย สํวตฺตนฺติฯ สพฺพสงฺขาเร ปริจฺเฉทปริวฏุมโต สมนุปสฺสนตายาติ สพฺเพสํ สงฺขารานํ อุทยพฺพยวเสน ปริจฺเฉทโต เจว ปริวฏุมโต จ สมนุปสฺสนตายฯ โลกนิยฺยานํ โหตีติ ปาฐเสโสฯ อนิจฺจานุปสฺสนา หิ อุทยโต ปุพฺเพ สงฺขารา นตฺถีติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา เตสํ คติํ สมนฺเนสมานา วยโต ปรํ น คจฺฉนฺติ, เอตฺเถว อนฺตรธายนฺตีติ ปริวฏุมโต ปริยนฺตโต สมนุปสฺสติฯ สพฺพสงฺขารา หิ อุทเยน ปุพฺพนฺตปริจฺฉินฺนา, วเยน อปรนฺตปริจฺฉินฺนาฯ อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตายาติ วิปสฺสนากฺขเณปิ นิพฺพานนินฺนตาย อนิมิตฺตากาเรน อุปฏฺฐานโต อนิมิตฺตสงฺขาตาย นิพฺพานธาตุยา จิตฺตปวิสนตาย จ โลกนิยฺยานํ โหติฯ มโนสมุตฺเตชนตายาติ จิตฺตสํเวชนตายฯ ทุกฺขานุปสฺสนาย หิ สงฺขาเรสุ จิตฺตํ สํวิชฺชติฯ อปฺปณิหิตาย จ ธาตุยาติ วิปสฺสนากฺขเณปิ นิพฺพานนินฺนตาย อปฺปณิหิตากาเรน อุปฏฺฐานโต อปฺปณิหิตสงฺขาตาย นิพฺพานธาตุยาฯ สพฺพธมฺเมติ นิพฺพานสฺส อวิปสฺสนุปคตฺเตปิ อนตฺตสภาวสพฺภาวโต ‘‘สพฺพสงฺขาเร’’ติ อวตฺวา ‘‘สพฺพธมฺเม’’ติ วุตฺตํฯ ปรโต สมนุปสฺสนตายาติ ปจฺจยายตฺตตฺตา อวสตาย อวิเธยฺยตาย จ ‘‘นาหํ น มม’’นฺติ เอวํ อนตฺตโต สมนุปสฺสนตายฯ สุญฺญตาย จ ธาตุยาติ วิปสฺสนากฺขเณปิ นิพฺพานนินฺนตาย สุญฺญตากาเรน อุปฏฺฐานโต สุญฺญตาสงฺขาตาย นิพฺพานธาตุยาฯ อิติ อิมานิ ตีณิ วจนานิ อนิจฺจทุกฺขานตฺตานุปสฺสนานํ วเสน วุตฺตานิฯ เตเนว ตทนนฺตรํ อนิจฺจโต มนสิกโรโตติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ขยโตติ ขียนโตฯ ภยโตติ สภยโตฯ สุญฺญโตติ อตฺตรหิตโตฯ

อธิโมกฺขพหุลนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนาย ‘‘ขณภงฺควเสน สงฺขารา ภิชฺชนฺตี’’ติ สทฺธาย ปฏิปนฺนสฺส ปจฺจกฺขโต ขณภงฺคทสฺสเนน ‘‘สจฺจํ วตาห ภควา’’ติ ภควติ สทฺธาย สทฺธาพหุลํ จิตฺตํ โหติฯ อถ วา ปจฺจุปฺปนฺนานํ ปเทสสงฺขารานํ อนิจฺจตํ ปสฺสิตฺวา ‘‘เอวํ อนิจฺจา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา สพฺเพ สงฺขารา’’ติ อธิมุจฺจนโต อธิโมกฺขพหุลํ จิตฺตํ โหติฯ ปสฺสทฺธิพหุลนฺติ ทุกฺขานุปสฺสนาย จิตฺตกฺโขภกราย ปณิธิยา ปชหนโต จิตฺตทรถาภาเวน ปสฺสทฺธิพหุลํ จิตฺตํ โหติฯ อถ วา ทุกฺขานุปสฺสนาย สํเวคชนนโต สํวิคฺคสฺส จ โยนิโส ปทหนโต วิกฺเขปาภาเวน ปสฺสทฺธิพหุลํ จิตฺตํ โหติฯ เวทพหุลนฺติ อนตฺตานุปสฺสนาย พาหิรเกหิ อทิฏฺฐํ คมฺภีรํ อนตฺตลกฺขณํ ปสฺสโต ญาณพหุลํ จิตฺตํ โหติฯ อถ วา ‘‘สเทวเกน โลเกน อทิฏฺฐํ อนตฺตลกฺขณํ ทิฏฺฐ’’นฺติ ตุฏฺฐสฺส ตุฏฺฐิพหุลํ จิตฺตํ โหติฯ

อธิโมกฺขพหุโล สทฺธินฺทฺริยํ ปฏิลภตีติ ปุพฺพภาเค อธิโมกฺโข พหุลํ ปวตฺตมาโน ภาวนาปาริปูริยา สทฺธินฺทฺริยํ นาม โหติ, ตํ โส ปฏิลภติ นามฯ ปสฺสทฺธิพหุโล สมาธินฺทฺริยํ ปฏิลภตีติ ปุพฺพภาเค ปสฺสทฺธิพหุลสฺส ‘‘ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.73; อ. นิ. 5.26) วจนโต ภาวนาปาริปูริยา ปสฺสทฺธิปจฺจยา สมาธินฺทฺริยํ โหติ, ตํ โส ปฏิลภติ นามฯ เวทพหุโล ปญฺญินฺทฺริยํ ปฏิลภตีติ ปุพฺพภาเค เวโท พหุลํ ปวตฺตมาโน ภาวนาปาริปูริยา ปญฺญินฺทฺริยํ นาม โหติ, ตํ โส ปฏิลภติ นามฯ

อาธิปเตยฺยํ โหตีติ ฉนฺทาทิเก อธิปติภูเตปิ สกิจฺจนิปฺผาทนวเสน อธิปติ โหติ ปธาโน โหติฯ ภาวนายาติ ภุมฺมวจนํ, อุปรูปริ ภาวนตฺถาย วาฯ ตทนฺวยา โหนฺตีติ ตํ อนุคามินี ตํ อนุวตฺตินี โหนฺติฯ สหชาตปจฺจยา โหนฺตีติ อุปฺปชฺชมานา จ สหอุปฺปาทนภาเวน อุปการกา โหนฺติ ปกาสสฺส ปทีโป วิยฯ อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺตีติ อญฺญมญฺญํ อุปฺปาทนุปตฺถมฺภนภาเวน อุปการกา โหนฺติ อญฺญมญฺญูปตฺถมฺภกํ ติทณฺฑํ วิยฯ นิสฺสยปจฺจยา โหนฺตีติ อธิฏฺฐานากาเรน นิสฺสยากาเรน จ อุปการกา โหนฺติ ตรุจิตฺตกมฺมานํ ปถวีปฏาทิ วิยฯ สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺตีติ เอกวตฺถุกเอการมฺมณเอกุปฺปาทเอกนิโรธสงฺขาเตน สมฺปยุตฺตภาเวน อุปการกา โหนฺติฯ

[220] ปฏิเวธกาเลติ มคฺคกฺขเณ สจฺจปฏิเวธกาเลฯ ปญฺญินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหตีติ มคฺคกฺขเณ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา สจฺจทสฺสนกิจฺจกรณวเสน จ กิเลสปฺปหานกิจฺจกรณวเสน จ ปญฺญินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติฯ ปฏิเวธายาติ สจฺจปฏิวิชฺฌนตฺถายฯ เอกรสาติ วิมุตฺติรเสนฯ ทสฺสนฏฺเฐนาติ สจฺจทสฺสนฏฺเฐนฯ เอวํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌตีติ มคฺคกฺขเณ สกิํเยว ภาวนาย จ ปฏิเวธสฺส จ สพฺภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อนตฺตานุปสฺสนาย วิปสฺสนากฺขเณปิ ปญฺญินฺทฺริยสฺเสว อาธิปเตยฺยตฺตา ‘‘ปฏิเวธกาเลปี’’ติ อปิสทฺโท ปยุตฺโตฯ

[221] อนิจฺจโต มนสิกโรโต กตมินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหตีติอาทิ อินฺทฺริยวิเสเสน ปุคฺคลวิเสสํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ อธิมตฺตนฺติ อธิกํฯ ตตฺถ สทฺธินฺทฺริยสมาธินฺทฺริยปญฺญินฺทฺริยานํ อธิมตฺตตา สงฺขารุเปกฺขาย เวทิตพฺพาฯ สทฺธาวิมุตฺโตติ เอตฺถ อวิเสเสตฺวา วุตฺเตปิ อุปริ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา โสตาปตฺติมคฺคํ ฐเปตฺวา เสเสสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ สทฺธาวิมุตฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ สทฺธาวิมุตฺโต สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โหติ, น สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สพฺพตฺถ สทฺธาวิมุตฺโตติปิ วุตฺตํ โหติฯ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตาเยว เสเสสุ สมาธินฺทฺริยปญฺญินฺทฺริยาธิมตฺตตฺเตปิ สติ สทฺธาวิมุตฺโตเยว นาม โหตีติ วทนฺติฯ กายสกฺขี โหตีติ อฏฺฐสุปิ ฐาเนสุ กายสกฺขี นาม โหติฯ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต โหตีติ สทฺธาวิมุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโตติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺทหนฺโต จตูสุปิ ผลกฺขเณสุ วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ อุปริมคฺคตฺตยกฺขเณ สทฺธาวิมุตฺตตฺตํ อิทานิ วกฺขติฯ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ปน สทฺธานุสาริตฺตํ ปจฺฉา วกฺขติฯ ผุฏฺฐตฺตา สจฺฉิกโตติ กายสกฺขีติ สุกฺขวิปสฺสกตฺเต สติ อุปจารชฺฌานผสฺสสฺส รูปารูปชฺฌานลาภิตฺเต สติ รูปารูปชฺฌานผสฺสสฺส ผุฏฺฐตฺตา นิพฺพานํ สจฺฉิกโตติ กายสกฺขี, นามกาเยน วุตฺตปฺปกาเร ฌานผสฺเส จ นิพฺพาเน จ สกฺขีติ วุตฺตํ โหติฯ

ทิฏฺฐตฺตา ปตฺโตติ ทิฏฺฐิปฺปตฺโตติ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สมฺปยุตฺเตน ปญฺญินฺทฺริเยน ปฐมํ นิพฺพานสฺส ทิฏฺฐตฺตา ปจฺฉา โสตาปตฺติผลาทิวเสน นิพฺพานํ ปตฺโตติ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต, ปญฺญินฺทฺริยสงฺขาตาย ทิฏฺฐิยา นิพฺพานํ ปตฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ปน ธมฺมานุสาริตฺตํ ปจฺฉา วกฺขติฯ สทฺทหนฺโต วิมุจฺจตีติ สทฺธาวิมุตฺโตติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สกทาคามิอนาคามิอรหตฺตมคฺคกฺขเณสุ สทฺทหนฺโต วิมุจฺจตีติ สทฺธาวิมุตฺโตฯ เอตฺถ วิมุจฺจมาโนปิ อาสํสาย ภูตวจนวเสน ‘‘วิมุตฺโต’’ติ วุตฺโตฯ ฌานผสฺสนฺติ ติวิธํ ฌานผสฺสํฯ ‘‘ฌานผสฺส’’นฺติอาทีนิ ‘‘ทุกฺขา สงฺขารา’’ติอาทีนิ จ ปฐมํ วุตฺตํ ทฺวยเมว วิเสเสตฺวา วุตฺตานิฯ ญาตํ โหตีติอาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถานิฯ เอตฺถ จ ฌานลาภี ปุคฺคโล สมาธินฺทฺริยสฺส อนุกูลาย ทุกฺขานุปสฺสนาย เอว วุฏฺฐหิตฺวา มคฺคผลานิ ปาปุณาตีติ อาจริยานํ อธิปฺปาโยฯ

สิยาติ สิยุํ, ภเวยฺยุนฺติ อตฺโถฯ ‘‘สิยา’’ติ เอตํ วิธิวจนเมวฯ ตโย ปุคฺคลาติ วิปสฺสนานิยเมน อินฺทฺริยนิยเมน จ วุตฺตา ตโย ปุคฺคลาฯ วตฺถุวเสนาติ ตีสุ อนุปสฺสนาสุ เอเกกอินฺทฺริยวตฺถุวเสนฯ ปริยาเยนาติ เตเนว ปริยาเยนฯ อิมินา วาเรน กิํ ทสฺสิตํ โหติ ? เหฏฺฐา เอเกกิสฺสา อนุปสฺสนาย เอเกกสฺส อินฺทฺริยสฺส อาธิปจฺจํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ จ, กทาจิ ตีสุปิ อนุปสฺสนาสุ เอเกกสฺเสว อินฺทฺริยสฺส อาธิปจฺจํ โหตีติ จ ทสฺสิตํ โหติฯ อถ วา ปุพฺพภาควิปสฺสนากฺขเณ ติสฺสนฺนมฺปิ อนุปสฺสนานํ สพฺภาวโต ตาสุ ปุพฺพภาควิปสฺสนาสุ เตสํ เตสํ อินฺทฺริยานํ อาธิปจฺจํ อเปกฺขิตฺวา มคฺคผลกฺขเณสุ สทฺธาวิมุตฺตาทีนิ นามานิ โหนฺตีติฯ เอวญฺหิ วุจฺจมาเน เหฏฺฐา วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาย อุปริ จ กโต อินฺทฺริยาธิปจฺจปุคฺคลนิยโม สุกโตเยว นิจฺจโลเยว จ โหติฯ อนนฺตรวาเร สิยาติ อญฺโญเยวาติ เอวํ สิยาติ อตฺโถฯ เอตฺถ ปุพฺเพ วุตฺโตเยว นิยโมฯ

อิทานิ มคฺคผลวเสน ปุคฺคลวิเสสํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ อนิจฺจโต มนสิกโรโต…เป.… โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ สทฺธํ อนุสฺสรติ อนุคจฺฉติ, สทฺธาย วา นิพฺพานํ อนุสฺสรติ อนุคจฺฉตีติ สทฺธานุสารีฯ สจฺฉิกตนฺติ ปจฺจกฺขกตํฯ อรหตฺตนฺติ อรหตฺตผลํฯ ปญฺญาสงฺขาตํ ธมฺมํ อนุสฺสรติ, เตน วา ธมฺเมน นิพฺพานํ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารีฯ

[222] ปุน อปเรหิ ปริยาเยหิ อินฺทฺริยตฺตยวิเสเสน ปุคฺคลวิเสสํ วณฺเณตุกาโม เย หิ เกจีติอาทิมาหฯ ตตฺถ ภาวิตา วาติ อตีเต ภาวยิํสุ วาฯ ภาเวนฺติ วาติ ปจฺจุปฺปนฺเนฯ ภาวิสฺสนฺติ วาติ อนาคเตฯ อธิคตา วาติอาทิ เอเกกนฺติกํ ปุริมสฺส ปุริมสฺส อตฺถวิวรณตฺถํ วุตฺตํฯ ผสฺสิตา วาติ ญาณผุสนาย ผุสิํสุ วาฯ วสิปฺปตฺตาติ อิสฺสรภาวํ ปตฺตาฯ ปารมิปฺปตฺตาติ โวสานํ ปตฺตาฯ เวสารชฺชปฺปตฺตาติ วิสารทภาวํ ปตฺตาฯ สพฺพตฺถ สทฺธาวิมุตฺตาทโย เหฏฺฐา วุตฺตกฺขเณสุเยว, สติปฏฺฐานาทโย มคฺคกฺขเณเยวฯ อฏฺฐ วิโมกฺเขติ ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทิเก (ปฏิ. ม. 1.209; ธ. ส. 248) ปฏิสมฺภิทามคฺคปฺปตฺติยา เอว ปตฺตาฯ

ติสฺโส สิกฺขาติ อธิสีลสิกฺขา อธิจิตฺตสิกฺขา อธิปญฺญาสิกฺขา มคฺคปฺปตฺตา เอว สิกฺขมานาฯ ทุกฺขํ ปริชานนฺตีติอาทีนิ มคฺคกฺขเณเยวฯ ปริญฺญาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌตีติ ปริญฺญาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, ปริญฺญาย ปฏิวิชฺฌิตพฺพนฺติ วา ปริญฺญาปฏิเวธํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ สพฺพธมฺมาทีหิ วิเสเสตฺวา อภิญฺญาปฏิเวธาทโย วุตฺตาฯ สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ ปน มคฺคกฺขเณเยว นิพฺพานปจฺจเวกฺขณญาณสิทฺธิวเสน เวทิตพฺโพติฯ เอวมิธ ปญฺจ อริยปุคฺคลา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติ, อุภโตภาควิมุตฺโต จ ปญฺญาวิมุตฺโต จาติ อิเม ทฺเว อนิทฺทิฏฺฐาฯ อญฺญตฺถ (วิสุทฺธิ. 2.773) ปน ‘‘โย ปน ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล สมาธินฺทฺริยํ ปฏิลภติ, โส สพฺพตฺถ กายสกฺขี นาม โหติ, อรูปชฺฌานํ ปน ปตฺวา อคฺคผลํ ปตฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม โหติฯ โย ปน อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต เวทพหุโล ปญฺญินฺทฺริยํ ปฏิลภติ, โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารี โหติ, ฉสุ ฐาเนสุ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต, อคฺคผเล ปญฺญาวิมุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ เต อิธ กายสกฺขิทิฏฺฐิปฺปตฺเตหิเยว สงฺคหิตาฯ อตฺถโต ปน อรูปชฺฌาเนน เจว อริยมคฺเคน จาติ อุภโตภาเคน วิมุตฺโตติ อุภโตภาควิมุตฺโตฯ ปชานนฺโต วิมุตฺโตติ ปญฺญาวิมุตฺโตติฯ เอตฺตาวตา อินฺทฺริยปุคฺคลวิเสสา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติฯ

[223-226] อิทานิ วิโมกฺขปุพฺพงฺคมเมว วิโมกฺขวิเสสํ ปุคฺคลวิเสสญฺจ ทสฺเสตุกาโม อนิจฺจโต มนสิกโรโตติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทฺเว วิโมกฺขาติ อปฺปณิหิตสุญฺญตวิโมกฺขาฯ

อนิจฺจานุปสฺสนาคมนวเสน หิ อนิมิตฺตวิโมกฺโขติ ลทฺธนาโม มคฺโค ราคโทสโมหปณิธีนํ อภาวา สคุณโต จ เตสํเยว ปณิธีนํ อภาวา อปฺปณิหิตนฺติ ลทฺธนามํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ อารมฺมณโต จ อปฺปณิหิตวิโมกฺโขติ นามมฺปิ ลภติฯ ตถา ราคโทสโมเหหิ สุญฺญตฺตา สคุณโต จ ราคาทีหิเยว สุญฺญตฺตา สุญฺญตนฺติ ลทฺธนามํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ อารมฺมณโต จ สุญฺญตวิโมกฺโขติ นามมฺปิ ลภติฯ ตสฺมา เต ทฺเว วิโมกฺขา อนิมิตฺตวิโมกฺขนฺวยา นาม โหนฺติฯ อนิมิตฺตมคฺคโต อนญฺเญปิ อฏฺฐนฺนํ มคฺคงฺคานํ เอเกกสฺส มคฺคงฺคสฺส วเสน สหชาตาทิปจฺจยา จ โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ปุน ทฺเว วิโมกฺขาติ สุญฺญตานิมิตฺตวิโมกฺขาฯ ทุกฺขานุปสฺสนาคมนวเสน หิ อปฺปณิหิตวิโมกฺโขติ ลทฺธนาโม มคฺโค รูปนิมิตฺตาทีนํ ราคนิมิตฺตาทีนํ นิจฺจนิมิตฺตาทีนญฺจ อภาวา สคุณโต จ เตสํเยว นิมิตฺตานํ อภาวา อนิมิตฺตสงฺขาตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ อารมฺมณโต จ อนิมิตฺตวิโมกฺโขติ นามมฺปิ ลภติฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํฯ ปุน ทฺเว วิโมกฺขาติ อนิมิตฺตอปฺปณิหิตวิโมกฺขาฯ โยชนา ปเนตฺถ วุตฺตนยา เอวฯ

ปฏิเวธกาเลติ อินฺทฺริยานํ วุตฺตกฺกเมเนว วุตฺตํฯ มคฺคกฺขณํ ปน มุญฺจิตฺวา วิปสฺสนากฺขเณ วิโมกฺโข นาม นตฺถิ ฯ ปฐมํ วุตฺโตเยว ปน มคฺควิโมกฺโข ‘‘ปฏิเวธกาเล’’ติ วจเนน วิเสเสตฺวา ทสฺสิโตฯ ‘‘โย จายํ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต’’ติอาทิกา ทฺเว วารา จ ‘‘อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภตี’’ติอาทิโก วาโร จ สงฺขิตฺโต, วิโมกฺขวเสน ปน โยเชตฺวา วิตฺถารโต เวทิตพฺโพฯ เย หิ เกจิ เนกฺขมฺมนฺติอาทิโก วาโร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติฯ เอตฺตาวตา วิโมกฺขปุคฺคลวิเสสา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺตีติฯ

[227] ปุน วิโมกฺขมุขานิ จ วิโมกฺเข จ อเนกธา นิทฺทิสิตุกาโม อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโตติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถาภูตนฺติ ยถาสภาเวนฯ ชานาตีติ ญาเณน ชานาติฯ ปสฺสตีติ เตเนว ญาเณน จกฺขุนา วิย ปสฺสติฯ ตทนฺวเยนาติ ตทนุคมเนน, ตสฺส ปจฺจกฺขโต ญาเณน ทิฏฺฐสฺส อนุคมเนนาติ อตฺโถฯ กงฺขา ปหียตีติ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจานิจฺจกงฺขา, อิตราหิ อิตรกงฺขาฯ นิมิตฺตนฺติ สนฺตติฆนวินิพฺโภเคน นิจฺจสญฺญาย ปหีนตฺตา อารมฺมณภูตํ สงฺขารนิมิตฺตํ ยถาภูตํ ชานาติฯ

เตน วุจฺจติ สมฺมาทสฺสนนฺติ เตน ยถาภูตชานเนน ตํ ญาณํ ‘‘สมฺมาทสฺสน’’นฺติ วุจฺจติฯ ปวตฺตนฺติ ทุกฺขปฺปตฺตากาเร สุขสญฺญํ อุคฺฆาเฏตฺวา สุขสญฺญาย ปหาเนน ปณิธิสงฺขาตาย ตณฺหาย ปหีนตฺตา สุขสมฺมตมฺปิ วิปากปวตฺตํ ยถาภูตํ ชานาติฯ นิมิตฺตญฺจ ปวตฺตญฺจาติ นานาธาตุมนสิการสมฺภเวน สมูหฆนวินิพฺโภเคน อุภยถาปิ อตฺตสญฺญาย ปหีนตฺตา สงฺขารนิมิตฺตญฺจ วิปากปวตฺตญฺจ ยถาภูตํ ชานาติฯ ยญฺจ ยถาภูตํ ญาณนฺติอาทิตฺตยํ อิทานิ วุตฺตเมว, น อญฺญํฯ ภยโต อุปฏฺฐาตีติ นิจฺจสุขอตฺตาภาวทสฺสนโต ยถากฺกมํ ตํ ตํ ภยโต อุปฏฺฐาติฯ ยา จ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญาติอาทินา ‘‘อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาณํ ภงฺคานุปสฺสนาญาณํ ภยตุปฏฺฐานญาณํ อาทีนวานุปสฺสนาญาณํ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ อนุโลมญาณ’’นฺติ วุตฺเตสุ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิสงฺขาเตสุ นวสุ วิปสฺสนาญาเณสุ ภยตุปฏฺฐานสมฺพนฺเธน อวตฺถาเภเทน ภินฺนานิ เอกฏฺฐานิ ตีณิ ญาณานิ วุตฺตานิ, น เสสานิฯ

ปุน ตีสุ อนุปสฺสนาสุ อนฺเต ฐิตาย อนนฺตราย อนตฺตานุปสฺสนาย สมฺพนฺเธน ตาย สห สุญฺญตานุปสฺสนาย เอกฏฺฐตํ ทสฺเสตุํ ยา จ อนตฺตานุปสฺสนา ยา จ สุญฺญตานุปสฺสนาติอาทิมาหฯ อิมานิ หิ ทฺเว ญาณานิ อตฺถโต เอกเมว, อวตฺถาเภเทน ปน ภินฺนานิฯ ยถา จ อิมานิ, ตถา อนิจฺจานุปสฺสนา จ อนิมิตฺตานุปสฺสนา จ อตฺถโต เอกเมว ญาณํ, ทุกฺขานุปสฺสนา จ อปฺปณิหิตานุปสฺสนา จ อตฺถโต เอกเมว ญาณํ, เกวลํ อวตฺถาเภเทเนว ภินฺนานิฯ อนตฺตานุปสฺสนาสุญฺญตานุปสฺสนานญฺจ เอกฏฺฐตาย วุตฺตาย เตสํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนมฺปิ ญาณานํ เอกลกฺขณตฺตา เอกฏฺฐตา วุตฺตาว โหตีติฯ นิมิตฺตํ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชตีติ ‘‘สงฺขารนิมิตฺตํ อทฺธุวํ ตาวกาลิก’’นฺติ อนิจฺจลกฺขณวเสน ชานิตฺวา ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ กามญฺจ น ปฐมํ ชานิตฺวา ปจฺฉา ญาณํ อุปฺปชฺชติ, โวหารวเสน ปน ‘‘มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณ’’นฺติอาทีนิ (สํ. นิ. 4.60; ม. นิ. 1.400; 3.421) วิย เอวํ วุจฺจติฯ สทฺทสตฺถวิทูปิ จ ‘‘อาทิจฺจํ ปาปุณิตฺวา ตโม วิคจฺฉตี’’ติอาทีสุ วิย สมานกาเลปิ อิมํ ปทํ อิจฺฉนฺติฯ เอกตฺตนเยน วา ปุริมญฺจ ปจฺฉิมญฺจ เอกํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิมินา นเยน อิตรสฺมิมฺปิ ปททฺวเย อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ มุญฺจิตุกมฺยตาทีนํ ติณฺณํ ญาณานํ เอกฏฺฐตา เหฏฺฐา วุตฺตนยา เอวฯ

นิมิตฺตา จิตฺตํ วุฏฺฐาตีติ สงฺขารนิมิตฺเต โทสทสฺสเนน ตตฺถ อนลฺลีนตาย สงฺขารนิมิตฺตา จิตฺตํ วุฏฺฐาติ นามฯ อนิมิตฺเต จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ สงฺขารนิมิตฺตปฏิปกฺเขน อนิมิตฺตสงฺขาเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย จิตฺตํ ปวิสติฯ เสสานุปสฺสนาทฺวเยปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ นิโรเธ นิพฺพานธาตุยาติ อิธ วุตฺเตเนว ปฐมานุปสฺสนาทฺวยมฺปิ วุตฺตเมว โหติฯ นิโรเธติปิ ปาโฐฯ พหิทฺธาวุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญาติ วุฏฺฐานสมฺพนฺเธน โคตฺรภุญาณํ วุตฺตํฯ โคตฺรภู ธมฺมาติ โคตฺรภุญาณเมวฯ อิตรถา หิ เอกฏฺฐตา น ยุชฺชติฯ ‘‘อสงฺขตา ธมฺมา, อปฺปจฺจยา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา 7, 8) วิย วา จตุมคฺควเสน วา พหุวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยสฺมา วิโมกฺโขติ มคฺโค, มคฺโค จ ทุภโตวุฏฺฐาโน, ตสฺมา เตน สมฺพนฺเธน ยา จ ทุภโตวุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญาติอาทิ วุตฺตํฯ

[228] ปุน วิโมกฺขานํ นานากฺขณานํ เอกกฺขณปริยายํ ทสฺเสตุกาโม กติหากาเรหีติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาธิปเตยฺยฏฺเฐนาติ เชฏฺฐกฏฺเฐนฯ อธิฏฺฐานฏฺเฐนาติ ปติฏฺฐานฏฺเฐนฯ อภินีหารฏฺเฐนาติ วิปสฺสนาวีถิโต นีหรณฏฺเฐนฯ นิยฺยานฏฺเฐนาติ นิพฺพานุปคมนฏฺเฐนฯ อนิจฺจโต มนสิกโรโตติ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนากฺขเณเยว ฯ อนิมิตฺโต วิโมกฺโขติ มคฺคกฺขเณเยวฯ เอส นโย เสเสสุฯ จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ จิตฺตํ อธิกํ กตฺวา ฐาติ, จิตฺตํ ปติฏฺฐาเปตีติ อธิปฺปาโยฯ จิตฺตํ อภินีหรตีติ วิปสฺสนาวีถิโต จิตฺตํ นีหรติฯ นิโรธํ นิพฺพานํ นิยฺยาตีติ นิโรธสงฺขาตํ นิพฺพานํ อุปคจฺฉตีติ เอวํ อาการนานตฺตโต จตุธา นานากฺขณตา ทสฺสิตาฯ

เอกกฺขณตาย สโมธานฏฺเฐนาติ เอกชฺฌํ สโมสรณฏฺเฐนฯ อธิคมนฏฺเฐนาติ วินฺทนฏฺเฐนฯ ปฏิลาภฏฺเฐนาติ ปาปุณนฏฺเฐนฯ ปฏิเวธฏฺเฐนาติ ญาเณน ปฏิวิชฺฌนฏฺเฐนฯ สจฺฉิกิริยฏฺเฐนาติ ปจฺจกฺขกรณฏฺเฐนฯ ผสฺสนฏฺเฐนาติ ญาณผุสนาย ผุสนฏฺเฐนฯ อภิสมยฏฺเฐนาติ อภิมุขํ สมาคมนฏฺเฐนฯ เอตฺถ ‘‘สโมธานฏฺเฐนา’’ติ มูลปทํ, เสสานิ อธิคมเววจนานิฯ ตสฺมาเยว หิ สพฺเพสํ เอกโต วิสฺสชฺชนํ กตํฯ นิมิตฺตา มุจฺจตีติ นิจฺจนิมิตฺตโต มุจฺจติฯ อิมินา วิโมกฺขฏฺโฐ วุตฺโตฯ ยโต มุจฺจตีติ ยโต นิมิตฺตโต มุจฺจติฯ

ตตฺถ น ปณิทหตีติ ตสฺมิํ นิมิตฺเต ปตฺถนํ น กโรติฯ ยตฺถ น ปณิทหตีติ ยสฺมิํ นิมิตฺเต น ปณิทหติฯ เตน สุญฺโญติ เตน นิมิตฺเตน สุญฺโญฯ เยน สุญฺโญติ เยน นิมิตฺเตน สุญฺโญฯ เตน นิมิตฺเตน อนิมิตฺโตติ อิมินา อนิมิตฺตฏฺโฐ วุตฺโตฯ

ปณิธิยา มุจฺจตีติ ปณิธิโต มุจฺจติฯ ‘‘ปณิธิ มุจฺจตี’’ติ ปาโฐ นิสฺสกฺกตฺโถเยวฯ อิมินา วิโมกฺขฏฺโฐ วุตฺโตฯ ยตฺถ น ปณิทหตีติ ยสฺมิํ ทุกฺเข น ปณิทหติฯ เตน สุญฺโญติ เตน ทุกฺเขน สุญฺโญฯ เยน สุญฺโญติ เยน ทุกฺขนิมิตฺเตน สุญฺโญฯ เยน นิมิตฺเตนาติ เยน ทุกฺขนิมิตฺเตนฯ ตตฺถ น ปณิทหตีติ อิมินา อปฺปณิหิตฏฺโฐ วุตฺโตฯ อภินิเวสา มุจฺจตีติ อิมินา วิโมกฺขฏฺโฐ วุตฺโตฯ เยน สุญฺโญติ เยน อภินิเวสนิมิตฺเตน สุญฺโญฯ เยน นิมิตฺเตนาติ เยน อภินิเวสนิมิตฺเตนฯ ยตฺถ น ปณิทหติ, เตน สุญฺโญติ ยสฺมิํ อภินิเวสนิมิตฺเต น ปณิทหติ, เตน อภินิเวสนิมิตฺเตน สุญฺโญฯ อิมินา สุญฺญตฏฺโฐ วุตฺโตฯ

[229] ปุน อฏฺฐวิโมกฺขาทีนิ นิทฺทิสิตุกาโม อตฺถิ วิโมกฺโขติอาทิมาหฯ ตตฺถ นิจฺจโต อภินิเวสาติอาทีนิ สญฺญาวิโมกฺเข วุตฺตนเยน เวทิตพฺพานิฯ สพฺพาภินิเวเสหีติ วุตฺตปฺปกาเรหิ อภินิเวเสหิฯ อิติ อภินิเวสมุจฺจนวเสน สุญฺญตวิโมกฺขา นาม ชาตา, เตเยว นิจฺจาทินิมิตฺตมุจฺจนวเสน อนิมิตฺตวิโมกฺขา, นิจฺจนฺติอาทิปณิธีหิ มุจฺจนวเสน อปฺปณิหิตวิโมกฺขาฯ เอตฺถ จ ปณิธิ มุจฺจตีติ สพฺพตฺถ นิสฺสกฺกตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปณิธิยา มุจฺจตีติ วา ปาโฐฯ ‘‘สพฺพปณิธีหิ มุจฺจตี’’ติ เจตฺถ สาธกํฯ เอวํ ติสฺโส อนุปสฺสนา ตทงฺควิโมกฺขตฺตา จ สมุจฺเฉทวิโมกฺขสฺส ปจฺจยตฺตา จ ปริยาเยน วิโมกฺขาติ วุตฺตาฯ

[230] ตตฺถ ชาตาติ อนนฺตเร วิปสฺสนาวิโมกฺเขปิ สติ อิมิสฺสา กถาย มคฺควิโมกฺขาธิการตฺตา ตสฺมิํ มคฺควิโมกฺเข ชาตาติ วุตฺตํ โหติฯ อนวชฺชกุสลาติ ราคาทิวชฺชวิรหิตา กุสลาฯ วิจฺเฉทํ กตฺวา วา ปาโฐฯ

โพธิปกฺขิยา ธมฺมาติ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา , อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ (ม. นิ. 3.35, 43; จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 22; มิ. ป. 5.4.1) วุตฺตา สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมาฯ อิทํ มุขนฺติ อิทํ วุตฺตปฺปการํ ธมฺมชาตํ อารมฺมณโต นิพฺพานปเวสาย มุขตฺตา มุขํ นามาติ วุตฺตํ โหติฯ เตสํ ธมฺมานนฺติ เตสํ โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํฯ อิทํ วิโมกฺขมุขนฺติ นิพฺพานํ วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิโมกฺเขสุ นิสฺสรณวิโมกฺโขว, ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว , ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (อิติวุ. 90; อ. นิ. 4.34) วุตฺตตฺตา อุตฺตมฏฺเฐน มุขญฺจาติ วิโมกฺขมุขํฯ วิโมกฺขญฺจ ตํ มุขญฺจ วิโมกฺขมุขนฺติ กมฺมธารยสมาสวเสน อยเมว อตฺโถ วุตฺโตฯ วิโมกฺขญฺจาติ เอตฺถ ลิงฺควิปลฺลาโส กโตฯ ตีณิ อกุสลมูลานีติ โลภโทสโมหาฯ ตีณิ ทุจฺจริตานีติ กายวจีมโนทุจฺจริตานิฯ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมาติ อกุสลมูเลหิ สมฺปยุตฺตา ทุจฺจริเตหิ สมฺปยุตฺตา จ อสมฺปยุตฺตา จ เสวิตพฺพโทมนสฺสาทีนิ ฐเปตฺวา สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมาฯ กุสลมูลสุจริตานิ วุตฺตปฏิปกฺเขน เวทิตพฺพานิฯ สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมาติ วุตฺตนเยเนว สมฺปยุตฺตา อสมฺปยุตฺตา จ วิโมกฺขสฺส อุปนิสฺสยภูตา สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมาฯ วิวฏฺฏกถา เหฏฺฐา วุตฺตาฯ วิโมกฺขวิวฏฺฏสมฺพนฺเธน ปเนตฺถ เสสวิวฏฺฏาปิ วุตฺตาฯ อาเสวนาติ อาทิโต เสวนาฯ ภาวนาติ ตสฺเสว วฑฺฒนาฯ พหุลีกมฺมนฺติ ตสฺเสว วสิปฺปตฺติยา ปุนปฺปุนํ กรณํฯ มคฺคสฺส ปน เอกกฺขเณเยว กิจฺจสาธนวเสน อาเสวนาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ ปฏิลาโภ วา วิปาโก วาติอาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเนวาติฯ

วิโมกฺขนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺค-อฏฺฐกถาย

วิโมกฺขกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. คติกถา

คติกถาวณฺณนา

[231] อิทานิ ตสฺสา วิโมกฺขุปฺปตฺติยา เหตุภูตํ เหตุสมฺปตฺติํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย คติกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ