สีติสิยาวิโมกฺโขติ วิปสฺสนาญาณเมว สีติ ภเวยฺยาติ ปวตฺโต วิโมกฺโข สีติสิยาวิโมกฺโข ฯ สีติสิกาวิโมกฺโขติปิ ปาโฐ, สีติภาวิกาย วิโมกฺโขติ ตสฺส อตฺถํ วณฺณยนฺติฯ ฌานวิโมกฺโขติ อุปจารปฺปนาเภทํ โลกิยโลกุตฺตรเภทญฺจ ฌานเมว วิโมกฺโขฯ อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโขติ อนุปาทิยิตฺวา คหณํ อกตฺวา จิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

วิโมกฺขุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วิโมกฺขนิทฺเทสวณฺณนา

[210] กตโมติอาทิเก อุทฺเทสสฺส นิทฺเทเส อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ เอวํ อุปปริกฺขติฯ สุญฺญมิทนฺติ อิทํ ขนฺธปญฺจกํ สุญฺญํฯ เกน สุญฺญํ? อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ ตตฺถ อตฺเตน วาติ พาลชนปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน อภาวา เตน อตฺตนา จ สุญฺญํฯ อตฺตนิเยน วาติ ตสฺส ปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน สนฺตเกน จ สุญฺญํฯ อตฺตโน อภาเวเนว อตฺตนิยาภาโวฯ อตฺตนิยญฺจ นาม นิจฺจํ วา สิยา สุขํ วา, ตทุภยมฺปิ นตฺถิฯ เตน นิจฺจปฏิกฺเขเปน อนิจฺจานุปสฺสนา, สุขปฏิกฺเขเปน ทุกฺขานุปสฺสนา จ วุตฺตา โหติฯ สุญฺญมิทํ อตฺเตน วาติ อนตฺตานุปสฺสนาเยว วุตฺตาฯ โสติ โส เอวํ ตีหิ อนุปสฺสนาหิ วิปสฺสมาโน ภิกฺขุฯ อภินิเวสํ น กโรตีติ อนตฺตานุปสฺสนาวเสน อตฺตาภินิเวสํ น กโรติฯ

นิมิตฺตํ น กโรตีติ อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน นิจฺจนิมิตฺตํ น กโรติฯ ปณิธิํ น กโรตีติ ทุกฺขานุปสฺสนาวเสน ปณิธิํ น กโรติฯ อิเม ตโย วิโมกฺขา ปริยาเยน วิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺควเสนาปิ ลพฺภนฺติ, นิปฺปริยาเยน ปน สมุจฺเฉทวเสน มคฺคกฺขเณเยวฯ จตฺตาริ ฌานานิ อชฺฌตฺตํ นีวรณาทีหิ วุฏฺฐานโต อชฺฌตฺตวุฏฺฐาโน วิโมกฺโขฯ จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย อารมฺมเณหิ วุฏฺฐานโต พหิทฺธาวุฏฺฐาโน วิโมกฺโขฯ อารมฺมณมฺปิ หิ พาหิรายตนานิ วิย อิธ ‘‘พหิทฺธา’’ติ วุตฺตํฯ อิเม ทฺเว วิกฺขมฺภนวิโมกฺขา, ทุภโต วุฏฺฐาโน ปน สมุจฺเฉทวิโมกฺโขฯ

นีวรเณหิ วุฏฺฐาตีติอาทีหิ อชฺฌตฺตวุฏฺฐานํ สรูปโต วุตฺตํฯ