[208] ปุน สมนฺตจกฺขุสมฺพนฺเธน อินฺทฺริยวิธานํ วตฺตุกาโม น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจีติอาทิมาหฯ ตตฺถ สมนฺตจกฺขูติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสนาติอาทินา ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวิโยคิตํ ทสฺเสติฯ สทฺทหนฺโต ปคฺคณฺหาตีติอาทีหิ เอเกกินฺทฺริยมูลเกหิ ปญฺจหิ จตุกฺเกหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นินฺนปโยคกาเล วา มคฺคกฺขเณ วา เอกรสภาวํ อญฺญมญฺญปจฺจยภาวญฺจ ทสฺเสติฯ สทฺทหิตตฺตา ปคฺคหิตนฺติอาทีหิ เอเกกินฺทฺริยมูลเกหิ ปญฺจหิ จตุกฺเกหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิพฺพตฺติกาเล วา ผลกาเล วา เอกรสภาวํ อญฺญมญฺญปจฺจยภาวญฺจ ทสฺเสติฯ ปุน พุทฺธจกฺขุสมฺพนฺเธน อินฺทฺริยวิธานํ วตฺตุกาโม ยํ พุทฺธจกฺขูติอาทิมาห ฯ ตตฺถ พุทฺธจกฺขูติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ อาสยานุสยญาณญฺจฯ พุทฺธญาณนฺติ จ อิทํ ตเทว ทฺวยํ, เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวาติฯ

อินฺทฺริยสโมธานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺค-อฏฺฐกถาย

อินฺทฺริยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. วิโมกฺขกถา

1. วิโมกฺขุทฺเทสวณฺณนา

[209] อิทานิ อินฺทฺริยกถานนฺตรํ กถิตาย วิโมกฺขกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา อนุปฺปตฺตาฯ อยญฺหิ วิโมกฺขกถา อินฺทฺริยภาวนานุยุตฺตสฺส วิโมกฺขสพฺภาวโต อินฺทฺริยกถานนฺตรํ กถิตาฯ ตญฺจ กเถนฺโต ภควโต สมฺมุขา สุตสุตฺตนฺตเทสนาปุพฺพงฺคมํ กตฺวา กเถสิฯ ตตฺถ สุตฺตนฺเต ตาว สุญฺญโต วิโมกฺโขติอาทีสุ สุญฺญตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อริยมคฺโค สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ โส หิ สุญฺญตาย ธาตุยา อุปฺปนฺนตฺตา สุญฺญโต, กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิโมกฺโขฯ เอเตเนว นเยน อนิมิตฺตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อนิมิตฺโต, อปฺปณิหิตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อปฺปณิหิโตติ เวทิตพฺโพฯ

เอโก หิ อาทิโตว อนิจฺจโต สงฺขาเร สมฺมสติฯ ยสฺมา ปน น อนิจฺจโต สมฺมสนมตฺเตเนว มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, ทุกฺขโตปิ อนตฺตโตปิ สมฺมสิตพฺพเมว, ตสฺมา ทุกฺขโตปิ อนตฺตโตปิ สมฺมสติฯ ตสฺส เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อนิจฺจโต เจ สมฺมสนกาเล มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, อยํ อนิจฺจโต อภินิวิสิตฺวา อนิจฺจโต วุฏฺฐาติ นามฯ สเจ ปนสฺส ทุกฺขโต อนตฺตโต สมฺมสนกาเล มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, อยํ อนิจฺจโต อภินิวิสิตฺวา ทุกฺขโต, อนตฺตโต วุฏฺฐาติ นามฯ เอส นโย ทุกฺขโต อนตฺตโต อภินิวิสิตฺวา วุฏฺฐาเนสุปิฯ เอตฺถ จ โยปิ อนิจฺจโต อภินิวิฏฺโฐ, โยปิ ทุกฺขโต, โยปิ อนตฺตโตฯ วุฏฺฐานกาเล เจ อนิจฺจโต วุฏฺฐานํ โหติ, ตโยปิ ชนา อธิโมกฺขพหุลา โหนฺติ, สทฺธินฺทฺริยํ ปฏิลภนฺติ, อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจนฺติ, ปฐมมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสาริโน โหนฺติ, สตฺตสุ ฐาเนสุ สทฺธาวิมุตฺตาฯ สเจ ปน ทุกฺขโต วุฏฺฐานํ โหติ, ตโยปิ ชนา ปสฺสทฺธิพหุลา โหนฺติ, สมาธินฺทฺริยํ ปฏิลภนฺติ, อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุจฺจนฺติ, สพฺพตฺถ กายสกฺขิโน โหนฺติฯ ยสฺส ปเนตฺถ อรูปชฺฌานํ ปาทกํ โหติ, โส อคฺคผเล อุภโตภาควิมุตฺโต โหติฯ อถ เนสํ อนตฺตโต วุฏฺฐานํ โหติ, ตโยปิ ชนา เวทพหุลา โหนฺติ, ปญฺญินฺทฺริยํ ปฏิลภนฺติ, สุญฺญตวิโมกฺเขน วิมุจฺจนฺติ, ปฐมมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสาริโน โหนฺติ, ฉสุ ฐาเนสุ ทิฏฺฐิปฺปตฺตา, อคฺคผเล ปญฺญาวิมุตฺตาติฯ

อปิจ มคฺโค นาม ปญฺจหิ การเณหิ นามํ ลภติ สรเสน วา ปจฺจนีเกน วา สคุเณน วา อารมฺมเณน วา อาคมเนน วาฯ สเจ หิ สงฺขารุเปกฺขา อนิจฺจโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติฯ สเจ ทุกฺขโต สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติฯ สเจ อนตฺตโต สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, สุญฺญตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติฯ อิทํ สรสโต นามํ นามฯ อนิจฺจานุปสฺสนาย ปน สงฺขารานํ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา นิจฺจนิมิตฺตธุวนิมิตฺตสสฺสตนิมิตฺตานิ ปหาย อาคตตฺตา อนิมิตฺโต, ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญํ ปหาย ปณิธิปตฺถนํ สุกฺขาเปตฺวา อาคตตฺตา อปฺปณิหิโต, อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสตฺตปุคฺคลสญฺญํ ปหาย สงฺขาเร สุญฺญโต ทิฏฺฐตฺตา สุญฺญโตติ อิทํ ปจฺจนีกโต นามํ นามฯ

ราคาทีหิ ปน สุญฺญตฺตา สุญฺญโต, รูปนิมิตฺตาทีนํ, ราคนิมิตฺตาทีนํเยว วา อภาเวน อนิมิตฺโต, ราคปณิธิอาทีนํ อภาวโต อปฺปณิหิโตติ อิทมสฺส สคุณโต นามํ นามฯ โสยํ สุญฺญํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตญฺจ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติปิ สุญฺญโต อนิมิตฺโต อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติฯ อิทมสฺส อารมฺมณโต นามํ นามฯ อาคมนํ ปน ทุวิธํ วิปสฺสนาคมนํ มคฺคาคมนญฺจฯ ตตฺถ มคฺเค วิปสฺสนาคมนํ ลพฺภติ, ผเล มคฺคาคมนํฯ อนตฺตานุปสฺสนา หิ สุญฺญตา นาม, สุญฺญตวิปสฺสนาย มคฺโค สุญฺญโต, สุญฺญตมคฺคสฺส ผลํ สุญฺญตํฯ อนิจฺจานุปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม, อนิมิตฺตวิปสฺสนาย มคฺโค อนิมิตฺโตฯ อิทํ ปน นามํ อภิธมฺมปริยาเย น ลพฺภติ, สุตฺตนฺตปริยาเย ปน ลพฺภติฯ ตตฺถ หิ โคตฺรภุญาณํ อนิมิตฺตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อนิมิตฺตนามกํ หุตฺวา สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา มคฺคสฺส นามํ เทตีติ วทนฺติฯ เตน มคฺโค อนิมิตฺโตติ วุตฺโตฯ มคฺคาคมเนน ผลํ อนิมิตฺตนฺติ ยุชฺชติเยวฯ ทุกฺขานุปสฺสนา สงฺขาเรสุ ปณิธิํ สุกฺขาเปตฺวา อาคตตฺตา อปฺปณิหิตา นาม, อปฺปณิหิตวิปสฺสนาย มคฺโค อปฺปณิหิโต, อปฺปณิหิตมคฺคสฺส ผลํ อปฺปณิหิตนฺติ เอวํ วิปสฺสนา อตฺตโน นามํ มคฺคสฺส เทติ, มคฺโค ผลสฺสาติ อิทํ อาคมนโต นามํ นามฯ เอวํ สงฺขารุเปกฺขา วิโมกฺขวิเสสํ นิยเมตีติฯ

เอวํ ภควตา เทสิเต ตโย มหาวตฺถุเก วิโมกฺเข อุทฺทิสิตฺวา ตํนิทฺเทสวเสเนว อปเรปิ วิโมกฺเข นิทฺทิสิตุกาโม อปิจ อฏฺฐสฏฺฐิ วิโมกฺขาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อปิจาติ อปรปริยายทสฺสนํฯ กถํ เต อฏฺฐสฏฺฐิ โหนฺติ, นนุ เต ปญฺจสตฺตตีติ? สจฺจํ ยถารุตวเสน ปญฺจสตฺตติฯ ภควตา ปน เทสิเต ตโย วิโมกฺเข ฐเปตฺวา อญฺญวิโมกฺเข นิทฺทิสนโต อิเมสํ ตทวโรธโต จ อิเม ตโย น คเณตพฺพา, อชฺฌตฺตวิโมกฺขาทโย ตโยปิ วิโมกฺขา จตุธา วิตฺถารวจเนเยว อนฺโตคธตฺตา น คเณตพฺพา, ‘‘ปณิหิโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข’’ติ เอตฺถ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข ปฐมํ อุทฺทิฏฺเฐน เอกนามิกตฺตา น คเณตพฺโพ, เอวํ อิเมสุ สตฺตสุ อปนีเตสุ เสสา อฏฺฐสฏฺฐิ วิโมกฺขา โหนฺติฯ เอวํ สนฺเต สุญฺญตวิโมกฺขาทโย ตโย ปุน กสฺมา อุทฺทิฏฺฐาติ เจ? อุทฺเทเสน สงฺคเหตฺวา เตสมฺปิ นิทฺเทสกรณตฺถํฯ

อชฺฌตฺตวุฏฺฐานาทโย ปน ตโย ปเภทํ วินา มูลราสิวเสน อุทฺทิฏฺฐา, ปณิหิตวิโมกฺขปฏิปกฺขวเสน ปุน อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข อุทฺทิฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ

อชฺฌตฺตวุฏฺฐานาทีสุ อชฺฌตฺตโต วุฏฺฐาตีติ อชฺฌตฺตวุฏฺฐาโนฯ อนุโลเมนฺตีติ อนุโลมาฯ อชฺฌตฺตวุฏฺฐานานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ อปคมา อชฺฌตฺตวุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธิฯ รูปีติ อชฺฌตฺตํ เกสาทีสุ อุปฺปาทิตํ รูปชฺฌานํ รูปํ, ตํ รูปมสฺส อตฺถีติ รูปี รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธา นีลกสิณาทิรูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสติฯ อิมินา อชฺฌตฺตพหิทฺธาวตฺถุเกสุ กสิเณสุ ฌานปฏิลาโภ ทสฺสิโตฯ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญีติ อชฺฌตฺตํ น รูปสญฺญี, อตฺตโน เกสาทีสุ อนุปฺปาทิตรูปาวจรชฺฌาโนติ อตฺโถฯ อิมินา พหิทฺธา ปริกมฺมํ กตฺวา พหิทฺธาว ปฏิลทฺธชฺฌานตา ทสฺสิตาฯ สุภนฺเตว อธิมุตฺโตติ ‘‘สุภ’’มิจฺเจว อารมฺมเณ อธิมุตฺโตฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อนฺโตอปฺปนายํ ‘‘สุภ’’นฺติ อาโภโค นตฺถิ, โย ปน อปฺปฏิกูลากาเรน สตฺตารมฺมณํ ผรนฺโต วิหรติ, โส ยสฺมา ‘‘สุภ’’นฺเตว อธิมุตฺโต โหติ, ตสฺมา เอวํ อุทฺเทโส กโตติฯ อปฺปิตปฺปิตสมเย เอว วิกฺขมฺภนวิมุตฺติสพฺภาวโต สมยวิโมกฺโขฯ โสเยว สกิจฺจกรณวเสน อปฺปิตสมเย เอว นิยุตฺโตติ สามยิโกฯ สามายิโกติปิ ปาโฐฯ โกเปตุํ ภญฺชิตุํ สกฺกุเณยฺยตาย กุปฺโปฯ โลกํ อนติกฺกมนโต โลเก นิยุตฺโตติ โลกิโกฯ โลกิโยติปิ ปาโฐฯ โลกํ อุตฺตรติ, อุตฺติณฺโณติ วา โลกุตฺตโรฯ อารมฺมณกรณวเสน สห อาสเวหีติ สาสโวฯ อารมฺมณกรณวเสน สมฺปโยควเสน จ นตฺเถตฺถ อาสวาติ อนาสโวฯ รูปสงฺขาเตน สห อามิเสนาติ สามิโสฯ สพฺพโส รูปารูปปฺปหานา นิรามิสโตปิ นิรามิสตโรติ นิรามิสา นิรามิสตโรฯ ปณิหิโตติ ตณฺหาวเสน ปณิหิโต ปตฺถิโตฯ อารมฺมณกรณวเสน สญฺโญชเนหิ สํยุตฺตตฺตา สญฺญุตฺโตฯ เอกตฺตวิโมกฺโขติ กิเลเสหิ อนชฺฌารุฬฺหตฺตา เอกสภาโว วิโมกฺโขฯ สญฺญาวิโมกฺโขติ วิปสฺสนาญาณเมว วิปรีตสญฺญาย วิมุจฺจนโต สญฺญาวิโมกฺโขฯ ตเทว วิปสฺสนาญาณํ สมฺโมหโต วิมุจฺจนวเสน ญาณเมว วิโมกฺโขติ ญาณวิโมกฺโขฯ

สีติสิยาวิโมกฺโขติ วิปสฺสนาญาณเมว สีติ ภเวยฺยาติ ปวตฺโต วิโมกฺโข สีติสิยาวิโมกฺโข ฯ สีติสิกาวิโมกฺโขติปิ ปาโฐ, สีติภาวิกาย วิโมกฺโขติ ตสฺส อตฺถํ วณฺณยนฺติฯ ฌานวิโมกฺโขติ อุปจารปฺปนาเภทํ โลกิยโลกุตฺตรเภทญฺจ ฌานเมว วิโมกฺโขฯ อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโขติ อนุปาทิยิตฺวา คหณํ อกตฺวา จิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

วิโมกฺขุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วิโมกฺขนิทฺเทสวณฺณนา

[210] กตโมติอาทิเก อุทฺเทสสฺส นิทฺเทเส อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ เอวํ อุปปริกฺขติฯ สุญฺญมิทนฺติ อิทํ ขนฺธปญฺจกํ สุญฺญํฯ เกน สุญฺญํ? อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ ตตฺถ อตฺเตน วาติ พาลชนปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน อภาวา เตน อตฺตนา จ สุญฺญํฯ อตฺตนิเยน วาติ ตสฺส ปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน สนฺตเกน จ สุญฺญํฯ อตฺตโน อภาเวเนว อตฺตนิยาภาโวฯ อตฺตนิยญฺจ นาม นิจฺจํ วา สิยา สุขํ วา, ตทุภยมฺปิ นตฺถิฯ เตน นิจฺจปฏิกฺเขเปน อนิจฺจานุปสฺสนา, สุขปฏิกฺเขเปน ทุกฺขานุปสฺสนา จ วุตฺตา โหติฯ สุญฺญมิทํ อตฺเตน วาติ อนตฺตานุปสฺสนาเยว วุตฺตาฯ โสติ โส เอวํ ตีหิ อนุปสฺสนาหิ วิปสฺสมาโน ภิกฺขุฯ อภินิเวสํ น กโรตีติ อนตฺตานุปสฺสนาวเสน อตฺตาภินิเวสํ น กโรติฯ

นิมิตฺตํ น กโรตีติ อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน นิจฺจนิมิตฺตํ น กโรติฯ ปณิธิํ น กโรตีติ ทุกฺขานุปสฺสนาวเสน ปณิธิํ น กโรติฯ อิเม ตโย วิโมกฺขา ปริยาเยน วิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺควเสนาปิ ลพฺภนฺติ, นิปฺปริยาเยน ปน สมุจฺเฉทวเสน มคฺคกฺขเณเยวฯ จตฺตาริ ฌานานิ อชฺฌตฺตํ นีวรณาทีหิ วุฏฺฐานโต อชฺฌตฺตวุฏฺฐาโน วิโมกฺโขฯ จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย อารมฺมเณหิ วุฏฺฐานโต พหิทฺธาวุฏฺฐาโน วิโมกฺโขฯ อารมฺมณมฺปิ หิ พาหิรายตนานิ วิย อิธ ‘‘พหิทฺธา’’ติ วุตฺตํฯ อิเม ทฺเว วิกฺขมฺภนวิโมกฺขา, ทุภโต วุฏฺฐาโน ปน สมุจฺเฉทวิโมกฺโขฯ

นีวรเณหิ วุฏฺฐาตีติอาทีหิ อชฺฌตฺตวุฏฺฐานํ สรูปโต วุตฺตํฯ