ฆ-ง. ปริยาทานฏฺฐปติฏฺฐาปกฏฺฐนิทฺเทสวณฺณนา

[202-203] ปริยาทานฏฺฐนิทฺเทเส ปริยาทิยตีติ เขเปติฯ ปติฏฺฐาปกฏฺฐนิทฺเทเส สทฺโธ สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺเข ปติฏฺฐาเปตีติ สทฺธาสมฺปนฺโน ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา’’ติ อธิมุจฺจนฺโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺเข ปติฏฺฐาเปติฯ อิมินา ปุคฺคลวิเสเสน อินฺทฺริยภาวนาวิเสโส นิทฺทิฏฺโฐฯ สทฺธสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺเข ปติฏฺฐาเปตีติ สทฺธาสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส สทฺธินฺทฺริยํ ตํเยว สทฺธํ ปติฏฺฐาเปติฯ ตถา อธิมุจฺจนฺตํ อธิโมกฺเข ปติฏฺฐาเปตีติฯ อิมินา อินฺทฺริยภาวนาวิเสเสน ปุคฺคลวิเสโส นิทฺทิฏฺโฐฯ เอวํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหนฺโต ปคฺคเห ปติฏฺฐาเปติ, สติํ อุปฏฺฐาเปนฺโต อุปฏฺฐาเน ปติฏฺฐาเปติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต อวิกฺเขเป ปติฏฺฐาเปติ, อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ปสฺสนฺโต ทสฺสเน ปติฏฺฐาเปตีติ เสเสสุปิ โยชนา เวทิตพฺพาฯ โยคาวจโรติ สมถโยเค, วิปสฺสนาโยเค วา อวจรตีติ โยคาวจโรฯ อวจรตีติ ปวิสิตฺวา จรตีติฯ

จตุตฺถสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อินฺทฺริยสโมธานวณฺณนา

[204] อิทานิ สมาธิํ ภาวยโต วิปสฺสนํ ภาวยโต จ อินฺทฺริยสโมธานํ ทสฺเสตุกาโม ปฐมํ ตาว อุปฏฺฐานโกสลฺลปฺปเภทํ นิทฺทิสิตุํ ปุถุชฺชโน สมาธิํ ภาเวนฺโตติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปุถุชฺชโน สมาธิํ ภาเวนฺโตติ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาเวนฺโตฯ เสกฺขสฺส วีตราคสฺส จ ปน โลกุตฺตโรปิ สมาธิ ลพฺภติฯ อาวชฺชิตตฺตาติ กสิณาทินิมิตฺตสฺส อาวชฺชิตตฺตา, กสิณาทิปริกมฺมํ กตฺวา ตตฺถ อุปฺปาทิตนิมิตฺตตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ อารมฺมณูปฏฺฐานกุสโลติ ตสฺส อุปฺปาทิตสฺส นิมิตฺตสฺเสว อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ สมถนิมิตฺตูปฏฺฐานกุสโลติ อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อุทฺธเต จิตฺเต ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคภาวนาวเสน จิตฺโตปสมนิมิตฺตสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ ปคฺคหนิมิตฺตูปฏฺฐานกุสโลติ อติสิถิลวีริยตาทีหิ ลีเน จิตฺเต ธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคภาวนาวเสน จิตฺตปคฺคหนิมิตฺตสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ

อวิกฺเขปูปฏฺฐานกุสโลติ อนุทฺธตาลีนจิตฺตสฺส สมฺปยุตฺตสฺส สมาธิสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ โอภาสูปฏฺฐานกุสโลติ ปญฺญาปโยคมนฺทตาย นิรสฺสาเท จิตฺเต อฏฺฐสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน จิตฺตํ สํเวเชตฺวา ญาโณภาสสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ อฏฺฐ สํเวควตฺถูนิ นาม ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ, อตีเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺฐิมูลกํ ทุกฺขนฺติฯ สมฺปหํสนูปฏฺฐานกุสโลติ อุปสมสุขานธิคเมน นิรสฺสาเท จิตฺเต พุทฺธธมฺมสงฺฆคุณานุสฺสรเณน จิตฺตํ ปสาเทนฺโต สมฺปหํสนสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ อุเปกฺขูปฏฺฐานกุสโลติ อุทฺธตาทิโทสวิรหิเต จิตฺเต นิคฺคหปคฺคหาทีสุ พฺยาปาราภาวกรเณน อุเปกฺขาย อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ เสกฺโขติ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขตีติ เสกฺโขฯ เอกตฺตูปฏฺฐานกุสโลติ สกฺกายทิฏฺฐาทีนํ ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมาทิโน เอกตฺตสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ

วีตราโคติ สพฺพโส ปหีนราคตฺตา วีตราโค ขีณาสโวฯ ญาณูปฏฺฐานกุสโลติ อรหา ธมฺเมสุ วิคตสมฺโมหตฺตา ตตฺถ ตตฺถ อสมฺโมหญาณสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ วิมุตฺตูปฏฺฐานกุสโลติ อรหตฺตผลวิมุตฺติยา อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ วิมุตฺตีติ หิ สพฺพกิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา อรหตฺตผลวิมุตฺติ อธิปฺเปตาฯ

[205] วิปสฺสนาภาวนาย อุปฏฺฐานานุปฏฺฐาเนสุ อนิจฺจโตติอาทีนิ นิจฺจโตติอาทีนิ จ สีลกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ ปาฐโต ปน ‘‘อายูหนานุปฏฺฐานกุสโล วิปริณามูปฏฺฐานกุสโล อนิมิตฺตูปฏฺฐานกุสโล นิมิตฺตานุปฏฺฐานกุสโล อปฺปณิหิตูปฏฺฐานกุสโล ปณิธิอนุปฏฺฐานกุสโล อภินิเวสานุปฏฺฐานกุสโล’’ติ เอเตสุ สามิวจเนน สมาสปทจฺเฉโท กาตพฺโพฯ เสเสสุ ปน นิสฺสกฺกวจเนน ปาโฐฯ

[206] สุญฺญตูปฏฺฐานกุสโลติ ปเนตฺถ สุญฺญโต อุปฏฺฐานกุสโลติ วา สุญฺญตาย อุปฏฺฐานกุสโลติ วา ปทจฺเฉโท กาตพฺโพฯ

ยสฺมา ปน นิพฺพิทาวิราคนิโรธปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนา ยถาภูตญาณทสฺสนํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา วิวฏฺฏนานุปสฺสนาติ อิมา อฏฺฐ มหาวิปสฺสนา อตฺตโน สภาววิเสเสน วิเสสิตา, น อารมฺมณวิเสเสน, ตสฺมา อิมาสํ อฏฺฐนฺนํ ‘‘อนิจฺจโต อุปฏฺฐานกุสโล โหตี’’ติอาทีนิ วจนานิ วิย ‘‘นิพฺพิทาโต อุปฏฺฐานกุสโล โหตี’’ติอาทีนิ วจนานิ น ยุชฺชนฺติฯ ตสฺมา เอว อิมา อฏฺฐ น โยชิตาฯ อาทีนวานุปสฺสนา ปน ‘‘สุญฺญตูปฏฺฐานกุสโล โหติ, อภินิเวสานุปฏฺฐานกุสโล โหตี’’ติ อิมินา ยุคลกวจเนเนว อตฺถโต ‘‘อาทีนวโต อุปฏฺฐานกุสโล โหติ, อาลยาภินิเวสานุปฏฺฐานกุสโล โหตี’’ติ โยชิตาว โหตีติ สรูเปน น โยชิตาฯ อิติ ปุริมา จ อฏฺฐ, อยญฺจ อาทีนวานุปสฺสนาติ อฏฺฐารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ อิมา นว อโยเชตฺวา อิตรา เอว นว โยชิตาติ เวทิตพฺพาฯ ญาณูปฏฺฐานกุสโลติ เสกฺโข วิปสฺสนูปกฺกิเลสานํ อภาวโต วิปสฺสนาภาวนาย ญาณสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ สมาธิภาวนาย ปน นิกนฺติสพฺภาวโต ญาณูปฏฺฐาเน กุสโลติ น วุตฺโตฯ

วิสญฺโญคูปฏฺฐานกุสโลติ ‘‘กามโยควิสญฺโญโค ภวโยควิสญฺโญโค ทิฏฺฐิโยควิสญฺโญโค อวิชฺชาโยควิสญฺโญโค’’ติ (ที. นิ. 3.312) จตุธา วุตฺตสฺส วิสญฺโญคสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ สญฺโญคานุปฏฺฐานกุสโลติ กามโยคภวโยคทิฏฺฐิโยคาวิชฺชาโยควเสน จตุธา วุตฺตสฺส สญฺโญคสฺส อนุปฏฺฐาเน กุสโลฯ นิโรธูปฏฺฐานกุสโลติ ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน นิพฺพานนินฺนํ จิตฺตํ โหติ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ วิเวกฏฺฐํ เนกฺขมฺมาภิรตํ พฺยนฺตีภูตํ สพฺพโส อาสวฏฺฐานิเยหิ ธมฺเมหี’’ติ (อ. นิ. 10.90; ปฏิ. ม. 2.44 อตฺถโต สมานํ) วุตฺตขีณาสวพลวเสน นิพฺพานนินฺนจิตฺตตฺตา ขีณาสโวว นิโรธสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ

อารมฺมณูปฏฺฐานกุสลวเสนาติอาทีสุ กุสลนฺติ ญาณํฯ ญาณมฺปิ หิ กุสลปุคฺคลโยคโต กุสลํ ยถา ปณฺฑิตปุคฺคลโยคโต ‘‘ปณฺฑิตา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 103)ฯ ตสฺมา โกสลฺลวเสนาติ อตฺโถฯ

[207] อิทานิ จตุสฏฺฐิยา อากาเรหีติอาทิ ญาณกถายํ (ปฏิ. ม. 1.107) วุตฺตมฺปิ อินฺทฺริยกถาสมฺพนฺเธน อิธาเนตฺวา วุตฺตํฯ ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[208] ปุน สมนฺตจกฺขุสมฺพนฺเธน อินฺทฺริยวิธานํ วตฺตุกาโม น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจีติอาทิมาหฯ ตตฺถ สมนฺตจกฺขูติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสนาติอาทินา ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวิโยคิตํ ทสฺเสติฯ สทฺทหนฺโต ปคฺคณฺหาตีติอาทีหิ เอเกกินฺทฺริยมูลเกหิ ปญฺจหิ จตุกฺเกหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นินฺนปโยคกาเล วา มคฺคกฺขเณ วา เอกรสภาวํ อญฺญมญฺญปจฺจยภาวญฺจ ทสฺเสติฯ สทฺทหิตตฺตา ปคฺคหิตนฺติอาทีหิ เอเกกินฺทฺริยมูลเกหิ ปญฺจหิ จตุกฺเกหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิพฺพตฺติกาเล วา ผลกาเล วา เอกรสภาวํ อญฺญมญฺญปจฺจยภาวญฺจ ทสฺเสติฯ ปุน พุทฺธจกฺขุสมฺพนฺเธน อินฺทฺริยวิธานํ วตฺตุกาโม ยํ พุทฺธจกฺขูติอาทิมาห ฯ ตตฺถ พุทฺธจกฺขูติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ อาสยานุสยญาณญฺจฯ พุทฺธญาณนฺติ จ อิทํ ตเทว ทฺวยํ, เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวาติฯ

อินฺทฺริยสโมธานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺค-อฏฺฐกถาย

อินฺทฺริยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. วิโมกฺขกถา

1. วิโมกฺขุทฺเทสวณฺณนา

[209] อิทานิ อินฺทฺริยกถานนฺตรํ กถิตาย วิโมกฺขกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา อนุปฺปตฺตาฯ อยญฺหิ วิโมกฺขกถา อินฺทฺริยภาวนานุยุตฺตสฺส วิโมกฺขสพฺภาวโต อินฺทฺริยกถานนฺตรํ กถิตาฯ ตญฺจ กเถนฺโต ภควโต สมฺมุขา สุตสุตฺตนฺตเทสนาปุพฺพงฺคมํ กตฺวา กเถสิฯ ตตฺถ สุตฺตนฺเต ตาว สุญฺญโต วิโมกฺโขติอาทีสุ สุญฺญตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อริยมคฺโค สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ โส หิ สุญฺญตาย ธาตุยา อุปฺปนฺนตฺตา สุญฺญโต, กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิโมกฺโขฯ เอเตเนว นเยน อนิมิตฺตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อนิมิตฺโต, อปฺปณิหิตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อปฺปณิหิโตติ เวทิตพฺโพฯ