‘‘ฌานานี’’ติ วตฺตพฺเพ ฌานาติ ลิงฺควิปลฺลาโส กโตฯ วิโมกฺขาติ ตโย วา อฏฺฐ วา วิโมกฺขาฯ สมาธีติ สวิตกฺกสวิจารอวิตกฺกวิจารมตฺตอวิตกฺกาวิจารา ตโย สมาธีฯ สมาปตฺติโยติ สุญฺญตานิมิตฺตาปฺปณิหิตาฯ อภิญฺญาโยติ ฉ อภิญฺญาฯ

เอโก อํโส ภาโค, น ทุติโยติ เอกํโส, เอกํสสฺส อตฺถสฺส วจนํ เอกํสวจนํฯ เอวํ เสเสสุปิ โยชนา กาตพฺพาฯ วิเสสโต ปน สมํ, สมนฺตา วา เสติ ปวตฺตตีติ สํสโย, นตฺเถตฺถ สํสโยติ นิสฺสํสโยฯ เอกสฺมิํเยว อนิจฺฉยตา หุตฺวา อิตรมฺปิ กงฺขตีติ กงฺขา, นตฺเถตฺถ กงฺขาติ นิกฺกงฺโขฯ ทฺวิธา ภาโว ทฺเวชฺฌํ, นตฺเถตฺถ ทฺเวชฺฌนฺติ อทฺเวชฺโฌฯ ทฺวิธา เอลยติ กมฺเปตีติ ทฺเวฬฺหกํ, นตฺเถตฺถ ทฺเวฬฺหกนฺติ อทฺเวฬฺหโกฯ นิโยเคน นิยเมน วจนํ นิโยควจนํฯ นิยฺโยควจนนฺติปิ ปฐนฺติฯ อปณฺณกสฺส อวิรทฺธสฺส นิยฺยานิกสฺส อตฺถสฺส วจนํ อปณฺณกวจนํฯ อวตฺถาปนวจนนฺติ นิจฺฉยวจนํฯ สพฺพมฺปิ เหตํ วิจิกิจฺฉาภาวสฺส เววจนํฯ ปิยสฺส อตฺถสฺส สพฺภาวโต วจนํ, ปิยเมวาติ ปิยวจนํฯ ตถา ครุวจนํฯ สห คารเวน ครุภาเวน สคารวํฯ ปติสฺสยนํ ปติสฺสโย ปรํ ครุํ กตฺวา นิสฺสยนํ อปสฺสยนนฺติ อตฺโถฯ ปติสฺสวนํ วา ปติสฺสโว, นิวาตวุตฺติตาย ปรวจนสวนนฺติ อตฺโถฯ อุภยถาปิ ปรเชฏฺฐกภาวสฺเสตํ นามํฯ สห คารเวน วตฺตตีติ สคารวํฯ สห ปติสฺสเยน, ปติสฺสเวน วา วตฺตตีติ สปฺปติสฺสยํฯ ‘‘สปฺปติสฺสว’’นฺติ วา วตฺตพฺเพ ย-การํ, ว-การํ วา โลปํ กตฺวา ‘‘สปฺปติสฺส’’นฺติ วุตฺตํฯ อธิกํ วิสิฏฺฐํ วจนํ อธิวจนํ, สคารวญฺจ ตํ สปฺปติสฺสญฺจาติ สคารวสปฺปติสฺสํ, สคารวสปฺปติสฺสํ อธิวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนํฯ อุภยตฺถาปิ เววจนวิกปฺปนานตฺตวเสน ปุนปฺปุนํ เอตนฺติ วุตฺตํฯ ปตฺโต วา ปาปุณิสฺสติ วาติ ฌานาทีนิเยวาติฯ

ตติยสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุตฺถสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[198] ปุน ปฐมสุตฺตเมว นิกฺขิปิตฺวา อปเรน อากาเรน อินฺทฺริยานิ นิทฺทิสติฯ

ตตฺถ กติหากาเรหิ เกนฏฺเฐน ทฏฺฐพฺพานีติ กติหิ อากาเรหิ ทฏฺฐพฺพานิฯ เกนฏฺเฐน ทฏฺฐพฺพานีติ ทฏฺฐพฺพากาเร จ ทฏฺฐพฺพฏฺฐญฺจ ปุจฺฉติฯ ฉหากาเรหิ เตนฏฺเฐน ทฏฺฐพฺพานีติ ฉหิ อากาเรหิ ทฏฺฐพฺพานิ, เตเนว ฉอาการสงฺขาเตนฏฺเฐน ทฏฺฐพฺพานิฯ อาธิปเตยฺยฏฺเฐนาติ อธิปติภาวฏฺเฐนฯ อาทิวิโสธนฏฺเฐนาติ กุสลานํ ธมฺมานํ อาทิภูตสฺส สีลสฺส วิโสธนฏฺเฐนฯ อธิมตฺตฏฺเฐนาติ พลวฏฺเฐน ฯ พลวญฺหิ อธิกา มตฺตา ปมาณํ อสฺสาติ อธิมตฺตนฺติ วุจฺจติฯ อธิฏฺฐานฏฺเฐนาติ ปติฏฺฐานฏฺเฐนฯ ปริยาทานฏฺเฐนาติ เขปนฏฺเฐนฯ ปติฏฺฐาปกฏฺเฐนาติ ปติฏฺฐาปนฏฺเฐนฯ

ก. อาธิปเตยฺยฏฺฐนิทฺเทสวณฺณนา

[199] อาธิปเตยฺยฏฺฐนิทฺเทเส อสฺสทฺธิยํ ปชหโตติอาทิ เอเกกสฺเสว อินฺทฺริยสฺส ปฏิปกฺขปชหนวจนํ เอกกฺขเณปิ อตฺตโน อตฺตโน ปฏิปกฺขปหานกิจฺจสาธเน อธิปติภาวสาธนตฺถํ วุตฺตํฯ เสสานิ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ ตํสมฺปยุตฺตาเนว วุตฺตานิฯ นานากฺขเณสุ วา เอเกกํ อินฺทฺริยํ ธุรํ กตฺวา ตสฺส ตสฺส ปฏิปกฺขสฺส ตํ ตํ อินฺทฺริยํ เชฏฺฐกํ กตฺวา เสสานิ ตทนฺวยานิ กตฺวา วุตฺตนฺติปิ เวทิตพฺพํฯ กามจฺฉนฺทํ ปชหโตติอาทิ ปน เอกกฺขณวเสเนว วุตฺตํฯ

ข. อาทิวิโสธนฏฺฐนิทฺเทสวณฺณนา

[200] อาทิวิโสธนฏฺฐนิทฺเทเส อสฺสทฺธิยสํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธีติ อสฺสทฺธิยสฺส นิวารณฏฺเฐน วิรติอตฺเถน สีลมลวิโสธนโต สีลวิสุทฺธิ นามฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส อาทิวิโสธนาติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อุปนิสฺสยวเสน อาทิภูตสฺส สีลสฺส วิโสธนาฯ อิมินาว นเยน เสสานิปิ กามจฺฉนฺทาทิสํวรณมูลกานิ จ อินฺทฺริยานิ เวทิตพฺพานิฯ