จารวิหารนิทฺเทสวณฺณนา

[197] อิทานิ จริยาสมฺพนฺเธเนว จารวิหารนิทฺเทสวเสน อปเรน ปริยาเยน อินฺทฺริยวิธานํ นิทฺทิสิตุกาโม จาโร จ วิหาโร จาติอาทิกํ อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา ตสฺส นิทฺเทสมาหฯ ตตฺถ อุทฺเทเส ตาว ยถา จรนฺตํ วิหรนฺตํ วิญฺญู สพฺรหฺมจารี คมฺภีเรสุ ฐาเนสุ โอกปฺเปยฺยุํ – อทฺธา อยมายสฺมา ปตฺโต วา ปาปุณิสฺสติ วาติ, ตถา อินฺทฺริยสมฺปนฺนสฺส จาโร จ วิหาโร จ วิญฺญูหิ สพฺรหฺมจารีหิ อนุพุทฺโธ โหติ ปฏิวิทฺโธติ อุทฺเทสสฺส สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ อุทฺเทสนิทฺเทเส จริยา จาโรเยวฯ จาโร จริยาติ หิ อตฺถโต เอกํฯ ตสฺมา ‘‘จาโร’’ติปทสฺส นิทฺเทเส ‘‘จริยา’’ติ วุตฺตํฯ อิริยาปถจริยาติ อิริยาปถานํ จริยา, ปวตฺตนนฺติ อตฺโถฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อายตนจริยา ปน อายตเนสุ สติสมฺปชญฺญานํ จริยาฯ ปตฺตีติ ผลานิฯ ตานิ หิ ปาปุณิยนฺตีติ ‘‘ปตฺตี’’ติ วุตฺตาฯ สตฺตโลกสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกา อตฺถา โลกตฺถาติ อยํ วิเสโสฯ

อิทานิ ตาสํ จริยานํ ภูมิํ ทสฺเสนฺโต จตูสุ อิริยาปเถสูติอาทิมาหฯ สติปฏฺฐาเนสูติ อารมฺมณสติปฏฺฐาเนสุฯ สติปฏฺฐาเนสุปิ วุจฺจมาเนสุ สติโต อนญฺญานิ โวหารวเสน อญฺญานิ วิย กตฺวา วุตฺตํฯ อริยสจฺเจสูติ ปุพฺพภาคโลกิยสจฺจญาเณน วิสุํ วิสุํ สจฺจปริคฺคหวเสน วุตฺตํฯ อริยมคฺเคสุ สามญฺญผเลสูติ จ โวหารวเสเนว วุตฺตํฯ ปเทเสติ โลกตฺถจริยาย เอกเทเสฯ นิปฺปเทสโต หิ โลกตฺถจริยํ พุทฺธา เอว กโรนฺติฯ ปุน ตา เอว จริยาโย การกปุคฺคลวเสน ทสฺเสนฺโต ปณิธิสมฺปนฺนานนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปณิธิสมฺปนฺนา นาม อิริยาปถานํ สนฺตตฺตา อิริยาปถคุตฺติยา สมฺปนฺนา อกมฺปิตอิริยาปถา ภิกฺขุภาวานุรูเปน สนฺเตน อิริยาปเถน สมฺปนฺนาฯ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานนฺติ จกฺขาทีสุ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ อตฺตโน อตฺตโน วิสเย ปวตฺตเอเกกทฺวารวเสน คุตฺตํ ทฺวารํ เอเตสนฺติ คุตฺตทฺวาราฯ เตสํ คุตฺตทฺวารานํฯ ทฺวารนฺติ เจตฺถ อุปฺปตฺติทฺวารวเสน จกฺขาทโย เอวฯ อปฺปมาทวิหารีนนฺติ สีลาทีสุ อปฺปมาทวิหารวตํฯ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานนฺติ วิปสฺสนาย ปาทกภาเวน อธิจิตฺตสงฺขาตํ สมาธิมนุยุตฺตานํฯ

พุทฺธิสมฺปนฺนานนฺติ นามรูปววตฺถานํ อาทิํ กตฺวา ยาว โคตฺรภุ, ตาว ปวตฺเตน ญาเณน สมฺปนฺนานํฯ สมฺมาปฏิปนฺนานนฺติ จตุมคฺคกฺขเณฯ อธิคตผลานนฺติ จตุผลกฺขเณฯ

อธิมุจฺจนฺโตติ อธิโมกฺขํ กโรนฺโตฯ สทฺธาย จรตีติ สทฺธาวเสน ปวตฺตติฯ ปคฺคณฺหนฺโตติ จตุสมฺมปฺปธานวีริเยน ปทหนฺโตฯ อุปฏฺฐาเปนฺโตติ สติยา อารมฺมณํ อุปฏฺฐาเปนฺโตฯ อวิกฺเขปํ กโรนฺโตติ สมาธิวเสน วิกฺเขปํ อกโรนฺโตฯ ปชานนฺโตติ จตุสจฺจปชานนปญฺญาย ปกาเรน ชานนฺโตฯ วิชานนฺโตติ อินฺทฺริยสมฺปยุตฺตชวนปุพฺพงฺคเมน อาวชฺชนวิญฺญาเณน อารมฺมณํ วิชานนฺโตฯ วิญฺญาณจริยายาติ อาวชฺชนวิญฺญาณจริยวเสนฯ เอวํ ปฏิปนฺนสฺสาติ สหชวนาย อินฺทฺริยจริยาย ปฏิปนฺนสฺสฯ กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ สมถวิปสฺสนาวเสน ปวตฺตา กุสลา ธมฺมา ภุสํ ยาเปนฺติ, ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ อายตนจริยายาติ กุสลานํ ธมฺมานํ ภุสํ ยตนจริยาย, ฆฏนจริยาย ปวตฺตนจริยายาติ วุตฺตํ โหติฯ วิเสสมธิคจฺฉตีติ วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน วิเสสํ อธิคจฺฉติฯ ทสฺสนจริยาทโย วุตฺตตฺถาเยวฯ

สทฺธาย วิหรตีติอาทีสุ สทฺธาทิสมงฺคิสฺส อิริยาปถวิหาโร ทฏฺฐพฺโพฯ อนุพุทฺโธติ อนุมานพุทฺธิยาฯ ปฏิวิทฺโธติ ปจฺจกฺขพุทฺธิยาฯ ยสฺมา อธิโมกฺขฏฺฐาทีสุ อนุพุทฺเธสุ ปฏิวิทฺเธสุ จ จาโร จ วิหาโร จ อนุพุทฺโธ โหติ ปฏิวิทฺโธ, ตสฺมา อนุโพธปฏิเวเธสุ อธิโมกฺขฏฺฐาทโย จ นิทฺทิฏฺฐาฯ

เอวํ สทฺธาย จรนฺตนฺติอาทีสุ เอวนฺติ วุตฺตปฺปการํ นิทฺทิสนฺโต ยถาสทฺทสฺส อตฺถํ นิทฺทิสติฯ วิญฺญูติอาทีสุปิ ยถาสภาวํ ชานนฺตีติ วิญฺญูฯ วิญฺญาตํ สภาวํ วิภาเวนฺติ ปากฏํ กโรนฺตีติ วิภาวีฯ อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หิํสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเฐน วา เมธา, เมธา เอเตสํ อตฺถีติ เมธาวีฯ ญาณคติยา ปณฺฑนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ปณฺฑิตาฯ พุทฺธิสมฺปทาย สมนฺนาคตตฺตา พุทฺธิสมฺปนฺนาฯ สห พฺรหฺมํ จริยํ อุตฺตมํ ปฏิปทํ จรนฺตีติ สพฺรหฺมจาริโนฯ อปโลกนกมฺมาทิจตุพฺพิธํ กมฺมํ เอกโต กรณวเสน เอกํ กมฺมํฯ ตถา ปญฺจวิโธ ปาติโมกฺขุทฺเทโส เอกุทฺเทโสฯ สมา สิกฺขา เอเตสนฺติ สมสิกฺขา, สมสิกฺขานํ ภาโว สมสิกฺขตาฯ สมสิกฺขาตาติปิ ปฐนฺติฯ เยสํ เอกํ กมฺมํ เอโก อุทฺเทโส สมสิกฺขตา, เต สพฺรหฺมจารีติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘ฌานานี’’ติ วตฺตพฺเพ ฌานาติ ลิงฺควิปลฺลาโส กโตฯ วิโมกฺขาติ ตโย วา อฏฺฐ วา วิโมกฺขาฯ สมาธีติ สวิตกฺกสวิจารอวิตกฺกวิจารมตฺตอวิตกฺกาวิจารา ตโย สมาธีฯ สมาปตฺติโยติ สุญฺญตานิมิตฺตาปฺปณิหิตาฯ อภิญฺญาโยติ ฉ อภิญฺญาฯ

เอโก อํโส ภาโค, น ทุติโยติ เอกํโส, เอกํสสฺส อตฺถสฺส วจนํ เอกํสวจนํฯ เอวํ เสเสสุปิ โยชนา กาตพฺพาฯ วิเสสโต ปน สมํ, สมนฺตา วา เสติ ปวตฺตตีติ สํสโย, นตฺเถตฺถ สํสโยติ นิสฺสํสโยฯ เอกสฺมิํเยว อนิจฺฉยตา หุตฺวา อิตรมฺปิ กงฺขตีติ กงฺขา, นตฺเถตฺถ กงฺขาติ นิกฺกงฺโขฯ ทฺวิธา ภาโว ทฺเวชฺฌํ, นตฺเถตฺถ ทฺเวชฺฌนฺติ อทฺเวชฺโฌฯ ทฺวิธา เอลยติ กมฺเปตีติ ทฺเวฬฺหกํ, นตฺเถตฺถ ทฺเวฬฺหกนฺติ อทฺเวฬฺหโกฯ นิโยเคน นิยเมน วจนํ นิโยควจนํฯ นิยฺโยควจนนฺติปิ ปฐนฺติฯ อปณฺณกสฺส อวิรทฺธสฺส นิยฺยานิกสฺส อตฺถสฺส วจนํ อปณฺณกวจนํฯ อวตฺถาปนวจนนฺติ นิจฺฉยวจนํฯ สพฺพมฺปิ เหตํ วิจิกิจฺฉาภาวสฺส เววจนํฯ ปิยสฺส อตฺถสฺส สพฺภาวโต วจนํ, ปิยเมวาติ ปิยวจนํฯ ตถา ครุวจนํฯ สห คารเวน ครุภาเวน สคารวํฯ ปติสฺสยนํ ปติสฺสโย ปรํ ครุํ กตฺวา นิสฺสยนํ อปสฺสยนนฺติ อตฺโถฯ ปติสฺสวนํ วา ปติสฺสโว, นิวาตวุตฺติตาย ปรวจนสวนนฺติ อตฺโถฯ อุภยถาปิ ปรเชฏฺฐกภาวสฺเสตํ นามํฯ สห คารเวน วตฺตตีติ สคารวํฯ สห ปติสฺสเยน, ปติสฺสเวน วา วตฺตตีติ สปฺปติสฺสยํฯ ‘‘สปฺปติสฺสว’’นฺติ วา วตฺตพฺเพ ย-การํ, ว-การํ วา โลปํ กตฺวา ‘‘สปฺปติสฺส’’นฺติ วุตฺตํฯ อธิกํ วิสิฏฺฐํ วจนํ อธิวจนํ, สคารวญฺจ ตํ สปฺปติสฺสญฺจาติ สคารวสปฺปติสฺสํ, สคารวสปฺปติสฺสํ อธิวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนํฯ อุภยตฺถาปิ เววจนวิกปฺปนานตฺตวเสน ปุนปฺปุนํ เอตนฺติ วุตฺตํฯ ปตฺโต วา ปาปุณิสฺสติ วาติ ฌานาทีนิเยวาติฯ

ตติยสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุตฺถสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[198] ปุน ปฐมสุตฺตเมว นิกฺขิปิตฺวา อปเรน อากาเรน อินฺทฺริยานิ นิทฺทิสติฯ