อิทํ ภาวิตินฺทฺริยภาวสฺส การณวจนํฯ ภาวนาภิสมยวเสน หิ มคฺคสฺส พุทฺธตฺตา ผลกฺขเณ ภาวิตินฺทฺริโย โหติฯ อฏฺฐนฺนมฺปิ อริยานํ ตถาคตสฺส สาวกตฺตา วิเสเสตฺวา อรหตฺตผลฏฺฐเมว ทสฺเสนฺโต ขีณาสโวติ อาหฯ โสเยว หิ สพฺพกิจฺจนิปฺผตฺติยา ภาวิตินฺทฺริโยติ วุตฺโตฯ อิตเรปิ ปน ตํตํมคฺคกิจฺจนิปฺผตฺติยา ปริยาเยน ภาวิตินฺทฺริยา เอวฯ ตสฺมา เอว จ จตูสุ ผลกฺขเณสุ ‘‘ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จา’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน เตสํ อุปริมคฺคตฺถาย อินฺทฺริยภาวนา อตฺถิเยว, ตสฺมา เต น นิปฺปริยาเยน ภาวิตินฺทฺริยาฯ สยํ ภูตฏฺเฐนาติ อนาจริโย หุตฺวา สยเมว อริยาย ชาติยา ภูตฏฺเฐน ชาตฏฺเฐน ภควาฯ โสปิ หิ ภาวนาสิทฺธิวเสน ผลกฺขเณ สยมฺภู นาม โหติฯ เอวํ สยํ ภูตฏฺเฐน ภาวิตินฺทฺริโยฯ อปฺปเมยฺยฏฺเฐนาติ อนนฺตคุณโยคโต ปมาเณตุํ อสกฺกุเณยฺยฏฺเฐนฯ ภควา ผลกฺขเณ ภาวนาสิทฺธิโต อปฺปเมยฺโยติฯ ตสฺมาเยว ภาวิตินฺทฺริโยฯ

ปฐมสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[187] ปุน อญฺญํ สุตฺตนฺตํ นิกฺขิปิตฺวา อินฺทฺริยวิธานํ นิทฺทิสิตุกาโม ปญฺจิมานิ, ภิกฺขเวติอาทิกํ สุตฺตนฺตํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ เย หิ เกจีติ อนวเสสปริยาทานํ, หิ-กาโร ปทปูรณมตฺเต นิปาโตฯ สมณา วา พฺราหฺมณา วาติ โลกโวหารวเสน วุตฺตํฯ สมุทยนฺติ ปจฺจยํฯ อตฺถงฺคมนฺติ อุปฺปนฺนานํ อภาวคมนํ, อนุปฺปนฺนานํ อนุปฺปาทํ วาฯ อสฺสาทนฺติ อานิสํสํฯ อาทีนวนฺติ โทสํฯ นิสฺสรณนฺติ นิคฺคมนํฯ ยถาภูตนฺติ ยถาสภาวํฯ สมเณสูติ สมิตปาเปสุฯ สมณสมฺมตาติ น มยา สมณาติ สมฺมตาฯ ‘‘สมฺมตา’’ติ วตฺตมานกาลวเสน วุจฺจมาเน สทฺทลกฺขณวเสน ‘‘เม’’ติ เอตฺถ สามิวจนเมว โหติฯ พฺราหฺมเณสูติ พาหิตปาเปสุฯ สามญฺญตฺถนฺติ สมณภาวสฺส อตฺถํฯ พฺรหฺมญฺญตฺถนฺติ พฺราหฺมณภาวสฺส อตฺถํฯ ทฺวเยนาปิ อรหตฺตผลเมว วุตฺตํฯ อถ วา สามญฺญตฺถนฺติ เหฏฺฐา ตีณิ ผลานิฯ พฺรหฺมญฺญตฺถนฺติ อรหตฺตผลํฯ สามญฺญพฺรหฺมญฺญนฺติ หิ อริยมคฺโคเยวฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ ปจฺจกฺเขเยว อตฺตภาเวฯ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวาติ อตฺตนาเยว อธิเกน ญาเณน ปจฺจกฺขํ กตฺวาฯ อุปสมฺปชฺชาติ ปาปุณิตฺวา, นิปฺผาเทตฺวา วาฯ

[188] สุตฺตนฺตนิทฺเทเส ปฐมํ อินฺทฺริยสมุทยาทีนํ ปเภทคณนํ ปุจฺฉิตฺวา ปุน ปเภทคณนา วิสฺสชฺชิตาฯ ตตฺถ อสีติสตนฺติ อสีติอุตฺตรํ สตํฯ ปณฺฑิเตหิ ‘‘อสีติสต’’นฺติ วุตฺเตหิ อากาเรหีติ โยชนาฯ

ปุน ปเภทคณนาปุจฺฉาปุพฺพงฺคเม คณนานิทฺเทเส อธิโมกฺขตฺถายาติ อธิมุจฺจนตฺถาย สทฺทหนตฺถายฯ อาวชฺชนาย สมุทโยติ มโนทฺวาราวชฺชนจิตฺตสฺส สมุทโยฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโยติ สทฺธินฺทฺริยสฺส ปจฺจโย, สทฺธํ อุปฺปาเทสฺสามีติ ปุพฺพภาคาวชฺชนํ สทฺธินฺทฺริยสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย, สทฺธินฺทฺริยชวนสฺส อาวชฺชนํ ปฐมสฺส ชวนสฺส อนนฺตรปจฺจโย, ทุติยชวนาทีนํ อุปนิสฺสยปจฺจโยฯ อธิโมกฺขวเสนาติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตอธิโมกฺขวเสนฯ ฉนฺทสฺส สมุทโยติ ปุพฺพภาคาวชฺชนปจฺจยา อุปฺปนฺนสฺส อธิโมกฺขสมฺปยุตฺตสฺส เยวาปนกภูตสฺส ธมฺมจฺฉนฺทสฺส สมุทโยฯ โส ปน สทฺธินฺทฺริยสฺส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ปจฺจโย โหติ, ฉนฺทาธิปติกาเล อธิปติปจฺจโย จ โหติ, โสเยว ทุติยสฺส อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยาเสวนนตฺถิวิคตวเสน ปจฺจโย โหติฯ อิมินาว นเยน มนสิการสฺสปิ โยชนา กาตพฺพาฯ เกวลญฺเหตฺถ มนสิกาโรติ สารณลกฺขโณ เยวาปนกมนสิกาโรฯ อธิปติปจฺจยตา ปนสฺส น โหติฯ สมฺปยุตฺเตสุ อิเมสํ ทฺวินฺนํเยว คหณํ พลวปจฺจยตฺตาติ เวทิตพฺพํ ฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสนาติ ภาวนาภิวุทฺธิยา อินฺทฺริยภาวํ ปตฺตสฺส สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสนฯ เอกตฺตุปฏฺฐานนฺติ เอการมฺมเณ อจลภาเวน ภุสํ ฐานํ อุปรูปริ สทฺธินฺทฺริยสฺส ปจฺจโย โหติฯ สทฺธินฺทฺริเย วุตฺตนเยเนว เสสินฺทฺริยานิปิ เวทิตพฺพานิฯ เอวเมเกกสฺส อินฺทฺริยสฺส จตฺตาโร จตฺตาโร สมุทยาติ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ วีสติ สมุทยา โหนฺติฯ ปุน จตุนฺนํ สมุทยานํ เอเกกสฺมิํ สมุทเย ปญฺจ ปญฺจ อินฺทฺริยานิ โยเชตฺวา วีสติ สมุทยา วุตฺตาฯ ปฐมวีสติ นานามคฺควเสน ทฏฺฐพฺพา, ทุติยวีสติ เอกมคฺควเสน ทฏฺฐพฺพาติ วทนฺติฯ เอวํ จตฺตาลีส อาการา โหนฺติฯ อตฺถงฺคมวาโรปิ อิมินาว นเยน เวทิตพฺโพฯ โส ปน อตฺถงฺคโม อินฺทฺริยภาวนํ อนนุยุตฺตสฺส อปฺปฏิลทฺธา ปฏิลาภตฺถงฺคโม, อินฺทฺริยภาวนาย ปริหีนสฺส ปฏิลทฺธปริหานิ อตฺถงฺคโม, ผลปฺปตฺตสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธิอตฺถงฺคโมฯ เอกตฺตอนุปฏฺฐานนฺติ เอกตฺเต อนุปฏฺฐานํฯ

ก. อสฺสาทนิทฺเทสวณฺณนา

[189] อสฺสาทนิทฺเทเส อสฺสทฺธิยสฺส อนุปฏฺฐานนฺติ อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต สทฺเธ ปุคฺคเล เสวโต ปสาทนียสุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขโต ตตฺถ โยนิโสมนสิการํ พหุลีกโรโต จ อสฺสทฺธิยสฺส อนุปฏฺฐานํ โหติฯ อสฺสทฺธิยปริฬาหสฺส อนุปฏฺฐานนฺติ เอตฺถ อสฺสทฺธสฺส สทฺธากถาย ปวตฺตมานาย ทุกฺขํ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ อยํ อสฺสทฺธิยปริฬาโหฯ อธิโมกฺขจริยาย เวสารชฺชนฺติ สทฺธาวตฺถุวเสน วา ภาวนาย วา วสิปฺปตฺตสฺส สทฺธาปวตฺติยา วิสารทภาโว โหติฯ สนฺโต จ วิหาราธิคโมติ สมถสฺส วา วิปสฺสนาย วา ปฏิลาโภฯ สุขํ โสมนสฺสนฺติ เอตฺถ เจตสิกสุขภาวทสฺสนตฺถํ โสมนสฺสวจนํฯ สทฺธินฺทฺริยสมุฏฺฐิตปณีตรูปผุฏฺฐกายสฺส กายิกสุขมฺปิ ลพฺภติเยวฯ สุขโสมนสฺสสฺส ปธานสฺสาทตฺตา ‘‘อยํ สทฺธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ อิมินาว นเยน เสสินฺทฺริยสฺสาทาปิ โยเชตฺวา เวทิตพฺพาฯ

ข. อาทีนวนิทฺเทสวณฺณนา

[190] อาทีนวนิทฺเทเส อนิจฺจฏฺเฐนาติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อนิจฺจฏฺเฐนฯ โส อนิจฺจฏฺโฐ สทฺธินฺทฺริยสฺส อาทีนโวติ วุตฺตํ โหติฯ อิตรทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อิเม สมุทยตฺถงฺคมสฺสาทาทีนวา โลกิยอินฺทฺริยานเมวาติ เวทิตพฺพาฯ

ค. นิสฺสรณนิทฺเทสวณฺณนา

[191] นิสฺสรณนิทฺเทเส อธิโมกฺขฏฺเฐนาติอาทีสุ เอเกกสฺมิํ อินฺทฺริเย ปญฺจ ปญฺจ กตฺวา ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจวีสติ นิสฺสรณานิ มคฺคผลวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ ตตฺถ ตโต ปณีตตรสทฺธินฺทฺริยสฺส ปฏิลาภาติ ตโต วิปสฺสนากฺขเณ ปวตฺตสทฺธินฺทฺริยโต มคฺคกฺขเณ ปณีตตรสฺส สทฺธินฺทฺริยสฺส ปฏิลาภวเสนฯ ปุริมตรสทฺธินฺทฺริยา นิสฺสฏํ โหตีติ ตสฺมิํ มคฺคกฺขเณ สทฺธินฺทฺริยํ ปุริมตรโต วิปสฺสนากฺขเณ ปวตฺตสทฺธินฺทฺริยโต นิกฺขนฺตํ โหติฯ อิมินาว นเยน ผลกฺขเณ สทฺธินฺทฺริยมฺปิ อุภยตฺถ เสสินฺทฺริยานิปิ โยเชตพฺพานิฯ