‘‘ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนา’’ติวจเนเนว อนุโลมญาณมคฺคญาณานิปิ คหิตานิ โหนฺติ ฯ สงฺขารุเปกฺขาญาณอนุโลมญาณานิปิ หิ นิพฺพิทาย สิขาปฺปตฺตตฺตา นิพฺพิทาชนนพฺยาปารปฺปหาเนน นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณานิ นาม โหนฺติฯ มคฺคญาณํ ปน นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธนฺเต อุปฺปชฺชนโต นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณํ นาม โหตีติ อติวิย ยุชฺชตีติฯ นิพฺพิทานุโลมญาเณสุ วิย อาทิภูตํ มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนา’’ติ อนฺเต ญาณทฺวยคฺคหณํ มคฺคญาณสงฺคหณตฺถํฯ มุญฺจิตุกมฺยตาติ หิ วุตฺเต อนุโลมญาณํ สงฺคยฺหติ, น มคฺคญาณํฯ มคฺคญาณญฺหิ มุญฺจิตุกมฺยตา นาม น โหติ, กิจฺจสิทฺธิยํ สนฺติฏฺฐนโต ปน สนฺติฏฺฐนา นาม โหติฯ อฏฺฐกถายมฺปิ จ ‘‘ผุสนาติ อปฺปนา’’ติ วุตฺตํฯ อิทญฺจ มคฺคญาณํ นิพฺพาเน อปฺปนาติ กตฺวา สนฺติฏฺฐนา นาม โหตีติ ‘‘สนฺติฏฺฐนา’’ติวจเนน มคฺคญาณมฺปิ สงฺคยฺหติฯ นิพฺพิทานุโลมญาณานิปิ อตฺถโต นิพฺพิทาญาณาเนว โหนฺตีติ ตานิปิ นิพฺพิทาญาเณหิ สงฺคเหตฺวา นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณานีติ นิพฺพิทาคหณเมว กตํ, น นิพฺพิทานุโลมคฺคหณํฯ ตีสุปิ เจเตสุ ญาณฏฺฐกนิทฺเทเสสุ จตุตฺถสฺส ธมฺมานุปสฺสนาจตุกฺกสฺส วเสน วุตฺตานํ จตุนฺนํ วตฺถูนํ เอเกกสฺมิํ อสฺสาสวเสน เอกํ, ปสฺสาสวเสน เอกนฺติ ทฺเว ทฺเว ญาณานีติ จตูสุ วตฺถูสุ อฏฺฐ ญาณานิ โหนฺติฯ

วิมุตฺติสุขญาณนิทฺเทเส ปหีนตฺตาติ ปหานํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส ปหานสฺส สมุจฺเฉทปฺปหานตฺตํ ทสฺเสนฺโต สมุจฺฉินฺนตฺตาติ อาหฯ วิมุตฺติสุเข ญาณนฺติ ผลวิมุตฺติสุขสมฺปยุตฺตญาณญฺจ ผลวิมุตฺติสุขารมฺมณปจฺจเวกฺขณญาณญฺจฯ อนุสยวตฺถุสฺส กิเลสสฺส ปหาเนน ปริยุฏฺฐานทุจฺจริตวตฺถุปฺปหานํ โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ปุน อนุสยานํ ปหานํ วุตฺตํฯ เอกวีสติผลญาณํ สนฺธาย ปหีนกิเลสคณนายปิ ญาณคณนา กตา โหติ, ปจฺจเวกฺขณญาณญฺจ สนฺธาย ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณคณนาย ผลปจฺจเวกฺขณญาณคณนา กตา โหตีติฯ

ญาณราสิฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถาย

อานาปานสฺสติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อินฺทฺริยกถา

1. ปฐมสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[184] อิทานิ อานาปานสฺสติกถานนฺตรํ กถิตาย อินฺทฺริยกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา อนุปฺปตฺตาฯ อยญฺหิ อินฺทฺริยกถา อานาปานสฺสติภาวนาย อุปการกานํ อินฺทฺริยานํ อภาเว อานาปานสฺสติภาวนาย อภาวโต ตทุปการกานํ อินฺทฺริยานํ วิโสธนาทิวิธิทสฺสนตฺถํ อานาปานสฺสติกถานนฺตรํ กถิตาติ ตญฺจ กเถตพฺพํ อินฺทฺริยกถํ อตฺตนา ภควโต สมฺมุขา สุตํ วิญฺญาตาธิปฺปายสุตฺตนฺติกเทสนํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ตทตฺถปฺปกาสนวเสน กเถตุกาโม ปฐมํ ตาว เอวํ เม สุตนฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ เอวนฺติ นิปาตปทํฯ เมติอาทีนิ นามปทานิฯ วิหรตีติ เอตฺถ วิ-อิติ อุปสคฺคปทํ, หรตีติ อาขฺยาตปทนฺติ อิมินา ตาว นเยน ปทวิภาโค เวทิตพฺโพฯ

อตฺถโต ปน อุปมูปเทสครหปสํสนาการวจนคฺคหเณสุ เอวํ-สทฺโท ทิสฺสติ นิทสฺสนตฺเถ จ อวธารณตฺเถ จฯ อิธ ปน เอวํสทฺโท อาการตฺเถ นิทสฺสนตฺเถ จ วิญฺญุชเนน ปวุตฺโต, ตเถว อวธารณตฺเถ จฯ

ตตฺถ อาการตฺเถน เอวํสทฺเทน เอตมตฺถํ ทีเปติ – นานานยนิปุณมเนกชฺฌาสยสมุฏฺฐานํ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ วิวิธปาฏิหาริยํ ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรํ สพฺพสตฺตานํ สกสกภาสานุรูปโต โสตปถมาคจฺฉนฺตํ ตสฺส ภควโต วจนํ สพฺพปฺปกาเรน โก สมตฺโถ วิญฺญาตุํ, สพฺพถาเมน ปน โสตุกามตํ ชเนตฺวาปิ เอวํ เม สุตํ, มยาปิ เอเกนากาเรน สุตนฺติฯ

นิทสฺสนตฺเถน ‘‘นาหํ สยมฺภู, น มยา อิทํ สจฺฉิกต’’นฺติ อตฺตานํ ปริโมเจนฺโต ‘‘เอวํ เม สุตํ, มยาปิ เอวํ สุต’’นฺติ อิทานิ วตฺตพฺพํ สกลํ สุตฺตํ นิทสฺเสติฯ

อวธารณตฺเถน เถโร สาริปุตฺโต ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ มหาปญฺญานํ ยทิทํ สาริปุตฺโต’’ติ (อ. นิ. 1.188-189), ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกปุคฺคลมฺปิ สมนุปสฺสามิ, โย เอวํ ตถาคเตน อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ สมฺมเทว อนุปฺปวตฺเตติ ยถยิทํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโตฯ สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ สมฺมเทว อนุปฺปวตฺเตตี’’ติเอวมาทินา (อ. นิ. 1.187) นเยน ภควตา ปสตฺถภาวานุรูปํ อตฺตโน ธารณพลํ ทสฺเสนฺโต สตฺตานํ โสตุกามตํ ชเนติ ‘‘เอวํ เม สุตํ, ตญฺจ โข อตฺถโต วา พฺยญฺชนโต วา อนูนมนธิกํ, เอวเมว, น อญฺญถา ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ

เมสทฺโท กรณสมฺปทานสามิอตฺเถสุ ทิสฺสติฯ อิธ ปน ‘‘มยา สุตํ, มม สุต’’นฺติ จ อตฺถทฺวเย ยุชฺชติฯ

สุตนฺติ อยํสทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ วิสฺสุตคมนกิลินฺนอุปจิตอนุโยคโสตวิญฺเญยฺเยสุ ทิสฺสติ วิญฺญาเตปิ จ โสตทฺวารานุสาเรนฯ อิธ ปนสฺส โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตนฺติ วา อุปธารณนฺติ วา อตฺโถฯ เม-สทฺทสฺส หิ มยาติอตฺเถ สติ ‘‘เอวํ มยา สุตํ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริต’’นฺติ ยุชฺชติ, มมาติอตฺเถ สติ ‘‘เอวํ มม สุตํ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธารณ’’นฺติ ยุชฺชติฯ

อปิจ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ อตฺตนา อุปฺปาทิตภาวํ อปฺปฏิชานนฺโต ปุริมสวนํ วิวรนฺโต ‘‘สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตมิทํ มยา ตสฺส ภควโต จตุเวสารชฺชวิสารทสฺส ทสพลธรสฺส อาสภฏฺฐานฏฺฐายิโน สีหนาทนาทิโน สพฺพสตฺตุตฺตมสฺส ธมฺมิสฺสรสฺส ธมฺมราชสฺส ธมฺมาธิปติโน ธมฺมทีปสฺส ธมฺมสรณสฺส สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺติโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วจนํ, น เอตฺถ อตฺเถ วา ธมฺเม วา ปเท วา พฺยญฺชเน วา กงฺขา วา วิมติ วา กาตพฺพา’’ติ อิมสฺมิํ ธมฺเม อสฺสทฺธิยํ วินาเสติ, สทฺธาสมฺปทํ อุปฺปาเทตีติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘วินาสยติ อสฺสทฺธํ, สทฺธํ วฑฺเฒติ สาสเน;

เอวํ เม สุตมิจฺเจวํ, วทํ โคตมสาวโก’’ติฯ

เอกนฺติ คณนปริจฺเฉทนิทฺเทโสฯ สมยนฺติ ปริจฺฉินฺนนิทฺเทโสฯ เอกํ สมยนฺติ อนิยมิตปริทีปนํฯ ตตฺถ สมยสทฺโท –

สมวาเย ขเณ กาเล, สมูเห เหตุทิฏฺฐิสุ;

ปฏิลาเภ ปหาเน จ, ปฏิเวเธ จ ทิสฺสติฯ

อิธ ปนสฺส กาโล อตฺโถฯ เตน สํวจฺฉรอุตุมาสทฺธมาสรตฺตินฺทิวปุพฺพณฺหมชฺฌนฺหิกสายนฺหปฐม- มชฺฌิมปจฺฉิมยามมุหุตฺตาทีสุ กาลปฺปเภทภูเตสุ สมเยสุ เอกํ สมยนฺติ ทีเปติฯ

ตตฺถ กิญฺจาปิ เอเตสุ สํวจฺฉราทีสุ สมเยสุ ยํ ยํ สุตฺตํ ยมฺหิ ยมฺหิ สํวจฺฉเร อุตุมฺหิ มาเส ปกฺเข รตฺติภาเค ทิวสภาเค วา วุตฺตํ, สพฺพํ ตํ เถรสฺส สุวิทิตํ สุววตฺถาปิตํ ปญฺญายฯ ยสฺมา ปน ‘‘เอวํ เม สุตํ อสุกสํวจฺฉเร อสุกอุตุมฺหิ อสุกมาเส อสุกปกฺเข อสุกรตฺติภาเค อสุกทิวสภาเค วา’’ติ เอวํ วุตฺเต น สกฺกา สุเขน ธาเรตุํ วา อุทฺทิสิตุํ วา อุทฺทิสาเปตุํ วา, พหุ จ วตฺตพฺพํ โหติ, ตสฺมา เอเกเนว ปเทน ตมตฺถํ สโมธาเนตฺวา ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ อาหฯ

เย วา อิเม คพฺโภกฺกนฺติสมโย ชาติสมโย สํเวคสมโย อภินิกฺขมนสมโย ทุกฺกรการิกสมโย มารวิชยสมโย อภิสมฺโพธิสมโย ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสมโย เทสนาสมโย ปรินิพฺพานสมโยติเอวมาทโย ภควโต เทวมนุสฺเสสุ อติวิย ปกาสา อเนกกาลปฺปเภทา เอว สมยา, เตสุ สมเยสุ เทสนาสมยสงฺขาตํ เอกํ สมยนฺติ ทีเปติฯ โย จายํ ญาณกรุณากิจฺจสมเยสุ กรุณากิจฺจสมโย, อตฺตหิตปรหิตปฏิปตฺติสมเยสุ ปรหิตปฏิปตฺติสมโย, สนฺนิปติตานํ กรณียทฺวยสมเยสุ ธมฺมิกถาสมโย, เทสนาปฏิปตฺติสมเยสุ เทสนาสมโย, เตสุปิ สมเยสุ อญฺญตรํ สมยํ สนฺธาย ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ อาหฯ

ยสฺมา ปน ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ อจฺจนฺตสํโยคตฺโถ สมฺภวติฯ ยญฺหิ สมยํ ภควา อิมํ อญฺญํ วา สุตฺตนฺตํ เทเสสิ, อจฺจนฺตเมว ตํ สมยํ กรุณาวิหาเรน วิหาสิ, ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ อิธ อุปโยควจนนิทฺเทโส กโตติฯ

เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ตํ ตํ อตฺถมเปกฺขิตฺวา, ภุมฺเมน กรเณน จ;

อญฺญตฺร สมโย วุตฺโต, อุปโยเคน โส อิธา’’ติฯ

โปราณา ปน วณฺณยนฺติ – ‘‘ตสฺมิํ สมเย’’ติ วา ‘‘เตน สมเยนา’’ติ วา ‘‘ตํ สมย’’นฺติ วา อภิลาปมตฺตเภโท เอส, สพฺพตฺถ ภุมฺมเมวตฺโถติฯ

ตสฺมา ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ วุตฺเตปิ ‘‘เอกสฺมิํ สมเย’’ติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ภควาติ ครุฯ ครุญฺหิ โลเก ‘‘ภควา’’ติ วทนฺติฯ อยญฺจ สพฺพคุณวิสิฏฺฐตาย สพฺพสตฺตานํ ครุ, ตสฺมา ‘‘ภควา’’ติ เวทิตพฺโพฯ โปราเณหิปิ วุตฺตํ –

‘‘ภควาติ วจนํ เสฏฺฐํ, ภควาติ วจนมุตฺตมํ;

ครุ คารวยุตฺโต โส, ภควา เตน วุจฺจตี’’ติฯ

อปิจ –

‘‘ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต, ภเคหิ จ วิภตฺตวา;

ภตฺตวา วนฺตคมโน, ภเวสุ ภควา ตโต’’ติฯ –

อิมิสฺสาปิ คาถาย วเสน อสฺส ปทสฺส วิตฺถารโต อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โส จ วิสุทฺธิมคฺเค พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. 1.123 อาทโย) วุตฺโตเยวฯ

เอตฺตาวตา เจตฺถ เอวนฺติ วจเนน เทสนาสมฺปตฺติํ นิทฺทิสติ, เม สุตนฺติ สาวกสมฺปตฺติํ, เอกํ สมยนฺติ กาลสมฺปตฺติํ, ภควาติ เทสกสมฺปตฺติํฯ

สาวตฺถิยนฺติ เอตฺถ จ สวตฺถสฺส อิสิโน นิวาสฏฺฐานภูตา นครี สาวตฺถี, ยถา กากนฺที มากนฺทีติ เอวํ ตาว อกฺขรจินฺตกาฯ อฏฺฐกถาจริยา ปน ภณนฺติ – ยํ กิญฺจิ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ สพฺพเมตฺถ อตฺถีติ สาวตฺถี, สตฺถสมาโยเค จ กิํ ภณฺฑมตฺถีติ ปุจฺฉิเต สพฺพมตฺถีติปิ วจนมุปาทาย สาวตฺถีฯ

‘‘สพฺพทา สพฺพูปกรณํ, สาวตฺถิยํ สโมหิตํ;

ตสฺมา สพฺพมุปาทาย, สาวตฺถีติ ปวุจฺจตี’’ติฯ –

ตสฺสํ สาวตฺถิยํฯ สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนํฯ วิหรตีติ อวิเสเสน อิริยาปถทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรสุ อญฺญตรวิหารสมงฺคิปริทีปนเมตํ, อิธ ปน ฐานคมนาสนสยนปฺปเภเทสุ อิริยาปเถสุ อญฺญตรอิริยาปถสมาโยคปริทีปนํฯ เตน ฐิโตปิ คจฺฉนฺโตปิ นิสินฺโนปิ สยาโนปิ ภควา ‘‘วิหรติ’’จฺเจว เวทิตพฺโพฯ โส หิ ภควา เอกํ อิริยาปถพาธนํ อญฺเญน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตมตฺตภาวํ หรติ ปวตฺเตติ, ตสฺมา ‘‘วิหรตี’’ติ วุจฺจติฯ

เชตวเนติ เอตฺถ อตฺตโน ปจฺจตฺถิกชนํ ชินาตีติ เชโต, รญฺโญ วา อตฺตโน ปจฺจตฺถิกชเน ชิเต ชาโตติ เชโต, มงฺคลกมฺยตาย วา ตสฺส เอวํนามเมว กตนฺติ เชโต, วนยตีติ วนํ, อตฺตสมฺปทาย สตฺตานํ ภตฺติํ กาเรติ, อตฺตนิ สิเนหํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ วนุเต อิติ วา วนํ, นานาวิธกุสุมคนฺธสมฺโมทมตฺตโกกิลาทิวิหงฺคาภิรุเตหิ มนฺทมารุตจลิตรุกฺขสาขาวิฏปปลฺลวปลาเสหิ ‘‘เอถ มํ ปริภุญฺชถา’’ติ ปาณิโน ยาจติ วิยาติ อตฺโถฯ เชตสฺส วนํ เชตวนํฯ ตญฺหิ เชเตน ราชกุมาเรน โรปิตํ สํวทฺธิตํ ปริปาลิตํ, โส จ ตสฺส สามี อโหสิ, ตสฺมา เชตวนนฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ เชตวเนฯ วนญฺจ นาม โรปิมํ สยํชาตนฺติ ทุวิธํฯ อิทญฺจ เวฬุวนาทีนิ จ โรปิมานิ, อนฺธวนมหาวนาทีนิ สยํชาตานิฯ

อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมติ สุทตฺโต นาม โส คหปติ มาตาปิตูหิ กตนามวเสนฯ สพฺพกามสมิทฺธตาย ปน วิคตมจฺเฉรตาย กรุณาทิคุณสมงฺคิตาย จ นิจฺจกาลํ อนาถานํ ปิณฺฑมทาสิ, เตน อนาถปิณฺฑิโกติ สงฺขํ คโตฯ อารมนฺติ เอตฺถ ปาณิโน, วิเสเสน วา ปพฺพชิตาติ อาราโม, ตสฺส ปุปฺผผลาทิโสภาย นาติทูรนจฺจาสนฺนตาทิปญฺจวิธเสนาสนงฺคสมฺปตฺติยา จ ตโต ตโต อาคมฺม รมนฺติ อภิรมนฺติ, อนุกฺกณฺฐิตา หุตฺวา นิวสนฺตีติ อตฺโถฯ วุตฺตปฺปการาย วา สมฺปตฺติยา ตตฺถ ตตฺถ คเตปิ อตฺตโน อพฺภนฺตรํ อาเนตฺวา รมาเปตีติ อาราโมฯ โส หิ อนาถปิณฺฑิเกน คหปตินา เชตสฺส ราชกุมารสฺส หตฺถโต อฏฺฐารสหิ หิรญฺญโกฏีหิ โกฏิสนฺถเรน กีณิตฺวา อฏฺฐารสหิ หิรญฺญโกฏีหิ เสนาสนานิ การาเปตฺวา อฏฺฐารสหิ หิรญฺญโกฏีหิ วิหารมหํ นิฏฺฐาเปตฺวา เอวํ จตุปญฺญาสหิรญฺญโกฏิปริจฺจาเคน พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาทิโต, ตสฺมา ‘‘อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราโม’’ติ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ

เอตฺถ จ ‘‘เชตวเน’’ติวจนํ ปุริมสามิปริกิตฺตนํ, ‘‘อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’’ติ ปจฺฉิมสามิปริกิตฺตนํฯ กิเมเตสํ ปริกิตฺตเน ปโยชนนฺติ? ปุญฺญกามานํ ทิฏฺฐานุคติอาปชฺชนํฯ

ตตฺถ หิ ทฺวารโกฏฺฐกปาสาทมาปเน ภูมิวิกฺกยลทฺธา อฏฺฐารส หิรญฺญโกฏิโย อเนกโกฏิอคฺฆนกา รุกฺขา จ เชตสฺส ปริจฺจาโค, จตุปญฺญาส หิรญฺญโกฏิโย อนาถปิณฺฑิกสฺส ฯ อิติ เตสํ ปริกิตฺตเนน เอวํ ปุญฺญกามา ปุญฺญานิ กโรนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อายสฺมา สาริปุตฺโต อญฺเญปิ ปุญฺญกาเม เตสํ ทิฏฺฐานุคติอาปชฺชเน นิโยเชติฯ

ตตฺถ สิยา – ยทิ ตาว ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ, ‘‘เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’’ติ น วตฺตพฺพํฯ อถ ตตฺถ วิหรติ, ‘‘สาวตฺถิย’’นฺติ น วตฺตพฺพํฯ น หิ สกฺกา อุภยตฺถ เอกํ สมยํ วิหริตุนฺติฯ น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ, นนุ อโวจุมฺห ‘‘สมีปตฺเถ ภุมฺมวจน’’นฺติฯ ตสฺมา ยถา คงฺคายมุนาทีนํ สมีเป โคยูถานิ จรนฺตานิ ‘‘คงฺคาย จรนฺติ, ยมุนาย จรนฺตี’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวมิธาปิ ยทิทํ สาวตฺถิยา สมีเป เชตวนํ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราโม, ตตฺถ วิหรนฺโต วุจฺจติ ‘‘สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’’ติฯ โคจรคามนิทสฺสนตฺถํ หิสฺส สาวตฺถิวจนํ, ปพฺพชิตานุรูปนิวาสฏฺฐานนิทสฺสนตฺถํ เสสวจนํฯ

ตตฺถ สาวตฺถิกิตฺตเนน อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควโต คหฏฺฐานุคฺคหกรณํ ทสฺเสติ, เชตวนาทิกิตฺตเนน ปพฺพชิตานุคฺคหกรณํฯ ตถา ปุริเมน ปจฺจยคฺคหณโต อตฺตกิลมถานุโยควิวชฺชนํ, ปจฺฉิเมน วตฺถุกามปฺปหานโต กามสุขลฺลิกานุโยควิวชฺชนูปายํฯ อถ วา ปุริเมน จ ธมฺมเทสนาภิโยคํ, ปจฺฉิเมน วิเวกาธิมุตฺติํฯ ปุริเมน กรุณาย อุปคมนํ, ปจฺฉิเมน ปญฺญาย อปคมนํฯ ปุริเมน สตฺตานํ หิตสุขนิปฺผาทนาธิมุตฺตตํ, ปจฺฉิเมน ปรหิตสุขกรเณ นิรุปเลปตํฯ ปุริเมน ธมฺมิกสุขาปริจฺจาคนิมิตฺตํ ผาสุวิหารํ, ปจฺฉิเมน อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานุโยคนิมิตฺตํฯ ปุริเมน มนุสฺสานํ อุปการพหุลตํ, ปจฺฉิเมน เทวานํฯ ปุริเมน โลเก ชาตสฺส โลเก สํวทฺธภาวํ, ปจฺฉิเมน โลเกน อนุปลิตฺตตํฯ ปุริเมน ‘‘เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว, โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํฯ กตโม เอกปุคฺคโล? ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ (อ. นิ. 1.170) วจนโต ยทตฺถํ ภควา อุปฺปนฺโน, ตทตฺถปริทีปนํ, ปจฺฉิเมน ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตทนุรูปวิหารปริทีปนํฯ ภควา หิ ปฐมํ ลุมฺพินิวเน, ทุติยํ โพธิมณฺเฑติ โลกิยโลกุตฺตรสฺส อุปฺปตฺติยา วเนเยว อุปฺปนฺโน, เตนสฺส วเนเยว วิหารํ ทสฺเสตีติ เอวมาทินา นเยเนตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพาฯ

ตตฺราติ เทสกาลปริทีปนํฯ ตญฺหิ ยํ สมยํ วิหรติ, ตตฺร สมเย, ยสฺมิญฺจ เชตวเน วิหรติ, ตตฺร เชตวเนติ ทีเปติฯ ภาสิตพฺพยุตฺเต วา เทสกาเล ทีเปติฯ น หิ ภควา อยุตฺเต เทเส กาเล วา ธมฺมํ เทเสติฯ ‘‘อกาโล โข ตาว พาหิยา’’ติอาทิ (อุทา. 10) เจตฺถ สาธกํฯ โขติ ปทปูรณมตฺเต อวธารณตฺเถ อาทิกาลตฺเถ วา นิปาโตฯ ภควาติ โลกครุทีปนํฯ ภิกฺขูติ กถาสวนยุตฺตปุคฺคลวจนํฯ อปิเจตฺถ ‘‘ภิกฺขโกติ ภิกฺขุ, ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ ภิกฺขู’’ติอาทินา (วิภ. 510; ปารา. 45) นเยน วจนตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อามนฺเตสีติ อาลปิ อภาสิ สมฺโพเธสิ, อยเมตฺถ อตฺโถฯ อญฺญตฺร ปน ญาปเนปิ ปกฺโกสเนปิฯ ภิกฺขโวติ อามนฺตนาการทีปนํฯ เตน เตสํ ภิกฺขูนํ ภิกฺขนสีลตาภิกฺขนธมฺมตาภิกฺขเนสาธุการิตาทิคุณโยคสิทฺเธน วจเนน หีนาธิกชนเสวิตํ วุตฺติํ ปกาเสนฺโต อุทฺธตทีนภาวนิคฺคหํ กโรติฯ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ อิมินา จ กรุณาวิปฺผารโสมฺมหทยนยนนิปาตปุพฺพงฺคเมน วจเนน เต อตฺตโน มุขาภิมุเข กโรนฺโต เตเนว กเถตุกมฺยตาทีปเกน วจเนน เนสํ โสตุกมฺยตํ ชเนติฯ เตเนว จ สมฺโพธนตฺเถน วจเนน สาธุกสวนมนสิกาเรปิ เต นิโยเชติฯ สาธุกสวนมนสิการายตฺตา หิ สาสนสมฺปตฺติฯ

อปเรสุ เทวมนุสฺเสสุ วิชฺชมาเนสุ กสฺมา ภิกฺขูเยว อามนฺเตสีติ เจ? เชฏฺฐเสฏฺฐาสนฺนสทาสนฺนิหิตภาชนภาวโตฯ สพฺพปริสสาธารณา หิ ภควโต ธมฺมเทสนาฯ ปริสาย จ เชฏฺฐา ภิกฺขู ปฐมุปฺปนฺนตฺตา, เสฏฺฐา อนคาริยภาวํ อาทิํ กตฺวา สตฺถุ จริยานุวิธายกตฺตา สกลสาสนปฏิคฺคาหกตฺตา จ, อาสนฺนา ตตฺถ นิสินฺเนสุ สตฺถุสนฺนิกตฺตา, สทาสนฺนิหิตา สตฺถุสนฺติกาวจรตฺตา, ธมฺมเทสนาย จ เต เอว ภาชนํ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปตฺติสพฺภาวโตฯ

ตตฺถ สิยา – กิมตฺถํ ปน ภควา ธมฺมํ เทเสนฺโต ปฐมํ ภิกฺขู อามนฺเตสิ, น ธมฺมเมว เทเสสีติ? สติชนนตฺถํฯ

ปริสาย หิ ภิกฺขู อญฺญํ จินฺเตนฺตาปิ วิกฺขิตฺตจิตฺตาปิ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตาปิ กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตาปิ นิสินฺนา โหนฺติ, เต อนามนฺเตตฺวา ธมฺเม เทสิยมาเน ‘‘อยํ เทสนา กิํนิทานา กิํปจฺจยา กตมาย อตฺถุปฺปตฺติยา เทสิตา’’ติ สลฺลกฺเขตุํ อสกฺโกนฺตา วิกฺเขปํ อาปชฺเชยฺยุํ, ทุคฺคหิตํ วา คณฺเหยฺยุํ ฯ เตน เตสํ สติชนนตฺถํ ภควา ปฐมํ อามนฺเตตฺวา ปจฺฉา ธมฺมํ เทเสติฯ

ภทนฺเตติ คารววจนเมตํ, สตฺถุโน ปฏิวจนทานํ วาฯ อปิเจตฺถ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ วทมาโน ภควา เต ภิกฺขู อาลปติ, ‘‘ภทนฺเต’’ติ วทมานา เต ภควนฺตํ ปจฺจาลปนฺติฯ ตถา ‘‘ภิกฺขโว’’ติ ภควา อาภาสติ, ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ปจฺจาภาสนฺติฯ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ ปฏิวจนํ ทาเปติ, ภทนฺเตติ ปฏิวจนํ เทนฺติฯ เต ภิกฺขูติ เย ภควา อามนฺเตสิฯ ภควโต ปจฺจสฺโสสุนฺติ ภควโต อามนฺตนํ ปฏิอสฺโสสุํ, อภิมุขา หุตฺวา สุณิํสุ สมฺปฏิจฺฉิํสุ ปฏิคฺคเหสุนฺติ อตฺโถฯ ภควา เอตทโวจาติ ภควา เอตํ อิทานิ วตฺตพฺพํ สกลสุตฺตํ อโวจฯ

เอตฺตาวตา จ ยํ อายสฺมตา สาริปุตฺเตน กมลกุวลยุชฺชลวิมลสาทุรสสลิลาย โปกฺขรณิยา สุขาวตรณตฺถํ นิมฺมลสิลาตลรจนวิลาสโสปานํ วิปฺปกิณฺณมุตฺตาชาลสทิสวาลิกากิณฺณปณฺฑรภูมิภาคํ ติตฺถํ วิย, สุวิภตฺตภิตฺติวิจิตฺรเวทิกาปริกฺขิตฺตสฺส นกฺขตฺตปถํ ผุสิตุกามตาย วิย, วิชมฺภิตสมุสฺสยสฺส ปาสาทวรสฺส สุขาโรหณตฺถํ ทนฺตมยสณฺหมุทุผลกกญฺจนลตาวินทฺธมณิคณปฺปภาสมุทยุชฺชลโสภํ โสปานํ วิย, สุวณฺณวลยนูปุราทิสงฺฆฏฺฏนสทฺทสมฺมิสฺสิตกถิตหสิตมธุรสฺสรเคหชนวิจริตสฺส อุฬาริสฺสริยวิภวโสภิตสฺส มหาฆรสฺส สุขปฺปเวสนตฺถํ สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาปวาฬาทิชุติวิสทวิชฺโชติตสุปฺปติฏฺฐิตวิสาลทฺวารกวาฏํ มหาทฺวารํ วิย อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนสฺส พุทฺธานํ เทสนาญาณคมฺภีรภาวสํสูจกสฺส อิมสฺส สุตฺตสฺส สุขาวคาหณตฺถํ กาลเทสเทสกปริสาปเทสปฏิมณฺฑิตํ นิทานํ ภาสิตํ, ตสฺส อตฺถวณฺณนา สมตฺตาฯ

สุตฺตนฺเต ปญฺจาติ คณนปริจฺเฉโทฯ อิมานิ อินฺทฺริยานีติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํฯ อินฺทฺริยฏฺโฐ เหฏฺฐา วุตฺโตฯ

[185] อิทานิ อิมํ สุตฺตนฺตํ ทสฺเสตฺวา อิมสฺมิํ สุตฺตนฺเต วุตฺตานํ อินฺทฺริยานํ วิสุทฺธิภาวนาวิธานํ ภาวิตตฺตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิญฺจ ทสฺเสตุกาโม อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานีติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิสุชฺฌนฺตีติ วิสุทฺธิํ ปาปุณนฺติฯ อสฺสทฺเธติ ตีสุ รตเนสุ สทฺธาวิรหิเตฯ สทฺเธติ ตีสุ รตเนสุ สทฺธาสมฺปนฺเนฯ

เสวโตติ จิตฺเตน เสวนฺตสฺสฯ ภชโตติ อุปสงฺกมนฺตสฺสฯ ปยิรุปาสโตติ สกฺกจฺจํ อุปนิสีทนฺตสฺสฯ ปสาทนีเย สุตฺตนฺเตติ ปสาทชนเก รตนตฺตยคุณปฏิสํยุตฺเต สุตฺตนฺเตฯ กุสีเตติ กุจฺฉิเตน อากาเรน สีทนฺตีติ กุสีทา, กุสีทา เอว กุสีตาฯ เต กุสีเตฯ สมฺมปฺปธาเนติ จตุกิจฺจสาธกวีริยปฏิสํยุตฺตสุตฺตนฺเตฯ มุฏฺฐสฺสตีติ นฏฺฐสฺสติเกฯ สติปฏฺฐาเนติ สติปฏฺฐานาธิการเก สุตฺตนฺเตฯ ฌานวิโมกฺเขติ จตุตฺถชฺฌานอฏฺฐวิโมกฺขติวิธวิโมกฺขาธิการเก สุตฺตนฺเตฯ ทุปฺปญฺเญติ นิปฺปญฺเญ, ปญฺญาภาวโต วา ทุฏฺฐา ปญฺญา เอเตสนฺติ ทุปฺปญฺญาฯ เต ทุปฺปญฺเญฯ คมฺภีรญาณจริยนฺติ จตุสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิปฏิสํยุตฺเต สุตฺตนฺเต, ญาณกถาสทิเส วาฯ สุตฺตนฺตกฺขนฺเธติ สุตฺตนฺตโกฏฺฐาเสฯ อสฺสทฺธิยนฺติอาทีสุ อสฺสทฺธิยนฺติ อสฺสทฺธภาวํฯ อสฺสทฺธิเย อาทีนวทสฺสาวี อสฺสทฺธิยํ ปชหนฺโต สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ, สทฺธินฺทฺริเย อานิสํสทสฺสาวี สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวนฺโต อสฺสทฺธิยํ ปชหติฯ เอส นโย เสเสสุฯ โกสชฺชนฺติ กุสีตภาวํฯ ปมาทนฺติ สติวิปฺปวาสํฯ อุทฺธจฺจนฺติ อุทฺธตภาวํ, วิกฺเขปนฺติ อตฺโถฯ ปหีนตฺตาติ อปฺปนาวเสน ฌานปาริปูริยา ปหีนตฺตาฯ สุปฺปหีนตฺตาติ วุฏฺฐานคามินิวเสน วิปสฺสนาปาริปูริยา สุฏฺฐุ ปหีนตฺตาฯ ภาวิตํ โหติ สุภาวิตนฺติ วุตฺตกฺกเมเนว โยเชตพฺพํฯ วิปสฺสนาย หิ วิปกฺขวเสน ปหีนตฺตา ‘‘สุปฺปหีนตฺตา’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ ตสฺมาเยว จ ‘‘สุภาวิต’’นฺติ, น ตถา ฌาเนนฯ ยสฺมา ปน ปหาตพฺพานํ ปหาเนน ภาวนาสิทฺธิ, ภาวนาสิทฺธิยา จ ปหาตพฺพานํ ปหานสิทฺธิ โหติ, ตสฺมา ยมกํ กตฺวา นิทฺทิฏฺฐํฯ

[186] ปฏิปฺปสฺสทฺธิวาเร ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จาติ ภาวิตานํเยว สุภาวิตตาฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จาติ ปฏิปฺปสฺสทฺธานํเยว สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตา วุตฺตาฯ ผลกฺขเณ มคฺคกิจฺจนิพฺพตฺติวเสน ภาวิตตา ปฏิปฺปสฺสทฺธตา จ เวทิตพฺพาฯ สมุจฺเฉทวิสุทฺธิโยติ มคฺควิสุทฺธิโยเยวฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิสุทฺธิโยติ ผลวิสุทฺธิโย เอวฯ

อิทานิ ตถา วุตฺตวิธานานิ อินฺทฺริยานิ การกปุคฺคลวเสน โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ กตินํ ปุคฺคลานนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สวเนน พุทฺโธติ สมฺมาสมฺพุทฺธโต ธมฺมกถาสวเนน จตุสจฺจํ พุทฺธวา, ญาตวาติ อตฺโถฯ

อิทํ ภาวิตินฺทฺริยภาวสฺส การณวจนํฯ ภาวนาภิสมยวเสน หิ มคฺคสฺส พุทฺธตฺตา ผลกฺขเณ ภาวิตินฺทฺริโย โหติฯ อฏฺฐนฺนมฺปิ อริยานํ ตถาคตสฺส สาวกตฺตา วิเสเสตฺวา อรหตฺตผลฏฺฐเมว ทสฺเสนฺโต ขีณาสโวติ อาหฯ โสเยว หิ สพฺพกิจฺจนิปฺผตฺติยา ภาวิตินฺทฺริโยติ วุตฺโตฯ อิตเรปิ ปน ตํตํมคฺคกิจฺจนิปฺผตฺติยา ปริยาเยน ภาวิตินฺทฺริยา เอวฯ ตสฺมา เอว จ จตูสุ ผลกฺขเณสุ ‘‘ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จา’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน เตสํ อุปริมคฺคตฺถาย อินฺทฺริยภาวนา อตฺถิเยว, ตสฺมา เต น นิปฺปริยาเยน ภาวิตินฺทฺริยาฯ สยํ ภูตฏฺเฐนาติ อนาจริโย หุตฺวา สยเมว อริยาย ชาติยา ภูตฏฺเฐน ชาตฏฺเฐน ภควาฯ โสปิ หิ ภาวนาสิทฺธิวเสน ผลกฺขเณ สยมฺภู นาม โหติฯ เอวํ สยํ ภูตฏฺเฐน ภาวิตินฺทฺริโยฯ อปฺปเมยฺยฏฺเฐนาติ อนนฺตคุณโยคโต ปมาเณตุํ อสกฺกุเณยฺยฏฺเฐนฯ ภควา ผลกฺขเณ ภาวนาสิทฺธิโต อปฺปเมยฺโยติฯ ตสฺมาเยว ภาวิตินฺทฺริโยฯ

ปฐมสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[187] ปุน อญฺญํ สุตฺตนฺตํ นิกฺขิปิตฺวา อินฺทฺริยวิธานํ นิทฺทิสิตุกาโม ปญฺจิมานิ, ภิกฺขเวติอาทิกํ สุตฺตนฺตํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ เย หิ เกจีติ อนวเสสปริยาทานํ, หิ-กาโร ปทปูรณมตฺเต นิปาโตฯ สมณา วา พฺราหฺมณา วาติ โลกโวหารวเสน วุตฺตํฯ สมุทยนฺติ ปจฺจยํฯ อตฺถงฺคมนฺติ อุปฺปนฺนานํ อภาวคมนํ, อนุปฺปนฺนานํ อนุปฺปาทํ วาฯ อสฺสาทนฺติ อานิสํสํฯ อาทีนวนฺติ โทสํฯ นิสฺสรณนฺติ นิคฺคมนํฯ ยถาภูตนฺติ ยถาสภาวํฯ สมเณสูติ สมิตปาเปสุฯ สมณสมฺมตาติ น มยา สมณาติ สมฺมตาฯ ‘‘สมฺมตา’’ติ วตฺตมานกาลวเสน วุจฺจมาเน สทฺทลกฺขณวเสน ‘‘เม’’ติ เอตฺถ สามิวจนเมว โหติฯ พฺราหฺมเณสูติ พาหิตปาเปสุฯ สามญฺญตฺถนฺติ สมณภาวสฺส อตฺถํฯ พฺรหฺมญฺญตฺถนฺติ พฺราหฺมณภาวสฺส อตฺถํฯ ทฺวเยนาปิ อรหตฺตผลเมว วุตฺตํฯ อถ วา สามญฺญตฺถนฺติ เหฏฺฐา ตีณิ ผลานิฯ พฺรหฺมญฺญตฺถนฺติ อรหตฺตผลํฯ สามญฺญพฺรหฺมญฺญนฺติ หิ อริยมคฺโคเยวฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ ปจฺจกฺเขเยว อตฺตภาเวฯ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวาติ อตฺตนาเยว อธิเกน ญาเณน ปจฺจกฺขํ กตฺวาฯ อุปสมฺปชฺชาติ ปาปุณิตฺวา, นิปฺผาเทตฺวา วาฯ