เอเตหิ ติกฺขวิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺคนิโรโธ, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทนิโรโธ วุตฺโต โหติฯ ญาณุปฺปาเทนาติ ติกฺขวิปสฺสนาญาณสฺส วา มคฺคญาณสฺส วา อุปฺปาเทนฯ นิโรธุปฏฺฐาเนนาติ วิปสฺสนากฺขเณ ปจฺจกฺขโต ขยนิโรธสฺส อนุสฺสววเสน นิโรธสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส อุปฏฺฐาเนน, มคฺคกฺขเณ ปจฺจกฺขโต จ นิพฺพานสฺส อุปฏฺฐาเนนฯ เอเตหิ วิสยวิสยินิยโมว กโต โหติ, ตทงฺคสมุจฺเฉทนิโรโธ จ วุตฺโต โหติฯ

[182] ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีปทนิทฺเทเส รูปํ ปริจฺจชตีติ อาทีนวทสฺสเนน นิรเปกฺขตาย รูปกฺขนฺธํ ปริจฺจชติฯ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโคติ ปริจฺจาคฏฺเฐน ปฏินิสฺสคฺโคติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตน ปฏินิสฺสคฺคปทสฺส ปริจฺจาคฏฺโฐ วุตฺโต, ตสฺมา กิเลสานํ ปชหนนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ วุฏฺฐานคามินี วิปสฺสนา กิเลเส ตทงฺควเสน ปริจฺจชติ, มคฺโค สมุจฺเฉทวเสนฯ รูปนิโรเธ นิพฺพาเน จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ วุฏฺฐานคามินี ตํนินฺนตาย ปกฺขนฺทติ, มคฺโค อารมฺมณกรเณนฯ ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโคติ ปกฺขนฺทนฏฺเฐน ปฏินิสฺสคฺโคติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตน ปฏินิสฺสคฺคปทสฺส ปกฺขนฺทนฏฺโฐ วุตฺโต, ตสฺมา จิตฺตสฺส นิพฺพาเน วิสฺสชฺชนนฺติ อตฺโถฯ จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ จตุตฺถจตุกฺกวเสน เวทิตพฺพานิฯ อิมสฺมิํ จตุกฺเก ชรามรเณ วตฺตพฺพํเหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ สติปฏฺฐาเนสุ จ ‘‘กาเย กายานุปสฺสนา, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา’’ติ กายจิตฺตานํ เอกตฺตโวหารวเสน เอกวจนนิทฺเทโส กโตฯ ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนา, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา’’ติ เวทนาธมฺมานํ นานตฺตโวหารวเสน พหุวจนนิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพติฯ

จตุตฺถจตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ สโตการิญาณนิทฺเทสวณฺณนาฯ

6. ญาณราสิฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[183] อิทานิ ฉหิ ราสีหิ อุทฺทิฏฺฐญาเณสุ จตุวีสติสมาธิญาณนิทฺเทเส ตาว กายานุปสฺสนาทีนํ ติณฺณํ จตุกฺกานํ วเสน ทฺวาทสนฺนํ วตฺถูนํ เอเกกสฺมิํ อสฺสาสวเสน เอโก , ปสฺสาสวเสน เอโกติ ทฺเว ทฺเว สมาธีติ ทฺวาทสสุ วตฺถูสุ จตุวีสติ สมาธโย โหนฺติฯ ฌานกฺขเณ เตหิ สมฺปยุตฺตานิ จตุวีสติสมาธิวเสน ญาณานิฯ

ทฺวาสตฺตติวิปสฺสนาญาณนิทฺเทเส ทีฆํ อสฺสาสาติ ‘‘ทีฆ’’นฺติวุตฺตอสฺสาสโตฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ทีฆํ อสฺสาสเหตุ ฌานํ ปฏิลภิตฺวา สมาหิเตน จิตฺเตน วิปสฺสนากฺขเณ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนาติ วุตฺตํ โหติฯ เอส นโย อุตฺตรตฺราปิฯ เตสํเยว ทฺวาทสนฺนํ วตฺถูนํ เอเกกสฺมิํ อสฺสาสวเสน ติสฺโส, ปสฺสาสวเสน ติสฺโสติ ฉ ฉ อนุปสฺสนาติ ทฺวาทสสุ วตฺถูสุ ทฺวาสตฺตติ อนุปสฺสนา โหนฺติฯ ตา เอว ทฺวาสตฺตติ อนุปสฺสนา ทฺวาสตฺตติวิปสฺสนาวเสน ญาณานิฯ

นิพฺพิทาญาณนิทฺเทเส อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสนฺติ อนิจฺจานุปสฺสี หุตฺวา อสฺสสนฺโต, อนิจฺจานุปสฺสี หุตฺวา วตฺเตนฺโตติ อตฺโถฯ ‘‘อสฺสส’’นฺติ จ อิทํ วจนํ เหตุอตฺเถ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตีติ นิพฺพิทาญาณนฺติ กลาปสมฺมสนโต ปฏฺฐาย ยาว ภงฺคานุปสฺสนา ปวตฺตวิปสฺสนาญาเณน สงฺขารานํ ยถาสภาวํ ชานาติ, จกฺขุนา ทิฏฺฐมิว จ เตเนว ญาณจกฺขุนา ปสฺสติฯ ตสฺมา นิพฺพิทาญาณํ นามาติ อตฺโถ, สงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทญาณํ นามาติ วุตฺตํ โหติฯ อุปริ ภยตูปฏฺฐานาทีนํ มุญฺจิตุกมฺยตาทีนญฺจ ญาณานํ วิสุํ อาคตตฺตา อิธ ยถาวุตฺตาเนว วิปสฺสนาญาณานิ นิพฺพิทาญาณานีติ เวทิตพฺพานิฯ

นิพฺพิทานุโลมญาณนิทฺเทเส อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสนฺติ อนิจฺจานุปสฺสิโน อสฺสสนฺตสฺสฯ สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํฯ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญาติวจเนเนว ภยตุปฏฺฐานอาทีนวานุปสฺสนานิพฺพิทานุปสฺสนาญาณานิ วุตฺตานิ โหนฺติ ติณฺณํ เอกลกฺขณตฺตาฯ อิมานิ ตีณิ ญาณานิ อนนฺตรา วุตฺตานํ นิพฺพิทาญาณานํ อนุกูลภาเวน อนุโลมโต นิพฺพิทานุโลมญาณานีติ วุตฺตานิฯ

นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณนิทฺเทเส อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสนฺติ อนนฺตรสทิสเมวฯ ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนา ปญฺญาติวจเนเนว มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขานุปสฺสนาสงฺขารุเปกฺขาญาณานิ วุตฺตานิ โหนฺติ ติณฺณํ เอกลกฺขณตฺตาฯ

‘‘ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนา’’ติวจเนเนว อนุโลมญาณมคฺคญาณานิปิ คหิตานิ โหนฺติ ฯ สงฺขารุเปกฺขาญาณอนุโลมญาณานิปิ หิ นิพฺพิทาย สิขาปฺปตฺตตฺตา นิพฺพิทาชนนพฺยาปารปฺปหาเนน นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณานิ นาม โหนฺติฯ มคฺคญาณํ ปน นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธนฺเต อุปฺปชฺชนโต นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณํ นาม โหตีติ อติวิย ยุชฺชตีติฯ นิพฺพิทานุโลมญาเณสุ วิย อาทิภูตํ มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนา’’ติ อนฺเต ญาณทฺวยคฺคหณํ มคฺคญาณสงฺคหณตฺถํฯ มุญฺจิตุกมฺยตาติ หิ วุตฺเต อนุโลมญาณํ สงฺคยฺหติ, น มคฺคญาณํฯ มคฺคญาณญฺหิ มุญฺจิตุกมฺยตา นาม น โหติ, กิจฺจสิทฺธิยํ สนฺติฏฺฐนโต ปน สนฺติฏฺฐนา นาม โหติฯ อฏฺฐกถายมฺปิ จ ‘‘ผุสนาติ อปฺปนา’’ติ วุตฺตํฯ อิทญฺจ มคฺคญาณํ นิพฺพาเน อปฺปนาติ กตฺวา สนฺติฏฺฐนา นาม โหตีติ ‘‘สนฺติฏฺฐนา’’ติวจเนน มคฺคญาณมฺปิ สงฺคยฺหติฯ นิพฺพิทานุโลมญาณานิปิ อตฺถโต นิพฺพิทาญาณาเนว โหนฺตีติ ตานิปิ นิพฺพิทาญาเณหิ สงฺคเหตฺวา นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณานีติ นิพฺพิทาคหณเมว กตํ, น นิพฺพิทานุโลมคฺคหณํฯ ตีสุปิ เจเตสุ ญาณฏฺฐกนิทฺเทเสสุ จตุตฺถสฺส ธมฺมานุปสฺสนาจตุกฺกสฺส วเสน วุตฺตานํ จตุนฺนํ วตฺถูนํ เอเกกสฺมิํ อสฺสาสวเสน เอกํ, ปสฺสาสวเสน เอกนฺติ ทฺเว ทฺเว ญาณานีติ จตูสุ วตฺถูสุ อฏฺฐ ญาณานิ โหนฺติฯ

วิมุตฺติสุขญาณนิทฺเทเส ปหีนตฺตาติ ปหานํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส ปหานสฺส สมุจฺเฉทปฺปหานตฺตํ ทสฺเสนฺโต สมุจฺฉินฺนตฺตาติ อาหฯ วิมุตฺติสุเข ญาณนฺติ ผลวิมุตฺติสุขสมฺปยุตฺตญาณญฺจ ผลวิมุตฺติสุขารมฺมณปจฺจเวกฺขณญาณญฺจฯ อนุสยวตฺถุสฺส กิเลสสฺส ปหาเนน ปริยุฏฺฐานทุจฺจริตวตฺถุปฺปหานํ โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ปุน อนุสยานํ ปหานํ วุตฺตํฯ เอกวีสติผลญาณํ สนฺธาย ปหีนกิเลสคณนายปิ ญาณคณนา กตา โหติ, ปจฺจเวกฺขณญาณญฺจ สนฺธาย ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณคณนาย ผลปจฺจเวกฺขณญาณคณนา กตา โหตีติฯ

ญาณราสิฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถาย

อานาปานสฺสติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อินฺทฺริยกถา

1. ปฐมสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา