เมนู

[157] เอตฺตาวตา ตีหิ ฉกฺเกหิ อฏฺฐารส อุปกฺกิเลเส นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ เตสํ อุปกฺกิเลสานํ สมาธิสฺส ปริปนฺถภาวสาธเนน อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต ปุน อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺตีติ วิกฺเขปสมุฏฺฐานรูปานํ วเสน รูปกาโยปิ, วิกฺเขปสนฺตติวเสน จิตฺตมฺปิ มหตา โขเภน ขุภิตา สทรถา จ โหนฺติฯ ตโต มนฺทตเรน อิญฺชิตา กมฺปิตา, ตโต มนฺทตเรน ผนฺทิตา จลิตา โหนฺติฯ พลวาปิ มชฺฌิโมปิ มนฺโทปิ โขโภ โหติเยว, น สกฺกา โขเภน น ภวิตุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตาติ จิตฺตสฺส วิกมฺปิตตฺตาฯ คาถาสุ ปริปุณฺณา อภาวิตาติ ยถา ปริปุณฺณา โหติ, ตถา อภาวิตาฯ อิญฺชิโตติ กมฺปิโตฯ ผนฺทิโตติ มนฺทกมฺปิโตฯ เหฏฺฐา นีวรณานํ อนนฺตรตฺตา ‘‘อิเมหิ จ ปน นีวรเณหี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.153) อจฺจนฺตสมีปนิทสฺสนวจนํ กตํฯ อิธ ปน นิคมเน นีวรณานํ สนฺตรตฺตา เตหิ จ ปน นีวรเณหีติ ปรมฺมุขนิทสฺสนวจนํ กตํฯ

อุปกฺกิเลสญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. โวทานญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[158] โวทาเน ญาณานีติ วิสุทฺธญาณานิฯ ตํ วิวชฺชยิตฺวาติ ยํ ปุพฺเพ วุตฺตํ อตีตานุธาวนํ จิตฺตํ วิกฺเขปานุปติตํ, ตํ วิวชฺชยิตฺวาติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เอกฏฺฐาเน สมาทหตีติ อสฺสาสปสฺสาสานํ ผุสนฏฺฐาเน สมํ อาทหติ ปติฏฺฐาเปติฯ ตตฺเถว อธิโมเจตีติ เอกฏฺฐาเนติ วุตฺเต อสฺสาสปสฺสาสานํ ผุสนฏฺฐาเนเยว สนฺนิฏฺฐเปติ สนฺนิฏฺฐานํ กโรติฯ ปคฺคณฺหิตฺวาติ ธมฺมวิจยปีติสมฺโพชฺฌงฺคภาวนาย ปคฺคเหตฺวาฯ วินิคฺคณฺหิตฺวาติ ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคภาวนาย วินิคฺคณฺหิตฺวาฯ ‘‘สตินฺทฺริยวีริยินฺทฺริเยหิ ปคฺคเหตฺวา, สตินฺทฺริยสมาธินฺทฺริเยหิ วินิคฺคเหตฺวา’’ติปิ วทนฺติฯ สมฺปชาโน หุตฺวาติ อสุภภาวนาทีหิฯ ปุน สมฺปชาโน หุตฺวาติ เมตฺตาภาวนาทีหิฯ เยน ราเคน อนุปติตํ, เยน พฺยาปาเทน อนุปติตํ, ตํ ปชหตีติ สมฺพนฺโธฯ

ตํ จิตฺตํ อีทิสนฺติ สมฺปชานนฺโต ตปฺปฏิปกฺเขน ราคํ ปชหติ, พฺยาปาทํ ปชหตีติ วา อตฺโถฯ ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํฯ ปริโยทาตนฺติ ปภสฺสรํฯ เอกตฺตคตํ โหตีติ ตํ ตํ วิเสสํ ปตฺตสฺส ตํ ตํ เอกตฺตํ คตํ โหติฯ

กตเม เต เอกตฺตาติ อิธ ยุชฺชมานายุชฺชมาเนปิ เอกตฺเต เอกโต กตฺวา ปุจฺฉติฯ ทานูปสคฺคุปฏฺฐาเนกตฺตนฺติ ทานวตฺถุสงฺขาตสฺส ทานสฺส อุปสคฺโค โวสชฺชนํ ทานูปสคฺโค, ทานวตฺถุปริจฺจาคเจตนาฯ ตสฺส อุปฏฺฐานํ อารมฺมณกรณวเสน อุปคนฺตฺวา ฐานํ ทานูปสคฺคุปฏฺฐานํ, ตเทว เอกตฺตํ, เตน วา เอกตฺตํ เอกคฺคภาโว ทานูปสคฺคุปฏฺฐาเนกตฺตํฯ ทานโวสคฺคุปฏฺฐาเนกตฺตนฺติ ปาโฐ สุนฺทรตโร, โส เอวตฺโถฯ เอเตน ปทุทฺธารวเสน จาคานุสฺสติสมาธิ วุตฺโตฯ ปทุทฺธารวเสน วุตฺโตปิ เจส อิตเรสํ ติณฺณมฺปิ เอกตฺตานํ อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติ, ตสฺมา อิธ นิทฺทิฏฺฐนฺติ วทนฺติฯ วิสาขาปิ หิ มหาอุปาสิกา อาห – ‘‘อิธ, ภนฺเต, ทิสาสุ วสฺสํวุฏฺฐา ภิกฺขู สาวตฺถิํ อาคจฺฉิสฺสนฺติ ภควนฺตํ ทสฺสนาย, เต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสนฺติ ‘อิตฺถนฺนาโม, ภนฺเต, ภิกฺขุ กาลงฺกโต, ตสฺส กา คติ, โก อภิสมฺปราโย’ติ? ตํ ภควา พฺยากริสฺสติ โสตาปตฺติผเล วา สกทาคามิผเล วา อนาคามิผเล วา อรหตฺเต วาฯ ตฺยาหํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสามิ ‘อาคตปุพฺพา นุ โข, ภนฺเต, เตน อยฺเยน สาวตฺถี’ติ? สเจ เม วกฺขนฺติ ‘อาคตปุพฺพา เตน ภิกฺขุนา สาวตฺถี’ติฯ นิฏฺฐเมตฺถ คจฺฉิสฺสามิ นิสฺสํสยํ ปริภุตฺตํ เตน อยฺเยน วสฺสิกสาฏิกา วา อาคนฺตุกภตฺตํ วา คมิกภตฺตํ วา คิลานภตฺตํ วา คิลานุปฏฺฐากภตฺตํ วา คิลานเภสชฺชํ วา ธุวยาคุ วาติฯ ตสฺสา เม ตทนุสฺสรนฺติยา ปาโมชฺชํ ชายิสฺสติ, ปมุทิตาย ปีติ ชายิสฺสติ, ปีติมนาย กาโย ปสฺสมฺภิสฺสติ, ปสฺสทฺธกายา สุขํ เวทยิสฺสามิ, สุขินิยา จิตฺตํ สมาธิยิสฺสติ, สา เม ภวิสฺสติ อินฺทฺริยภาวนา พลภาวนา โพชฺฌงฺคภาวนา’’ติ (มหาว. 351)ฯ อถ วา เอกตฺเตสุ ปฐมํ อุปจารสมาธิวเสน วุตฺตํ, ทุติยํ อปฺปนาสมาธิวเสน, ตติยํ วิปสฺสนาวเสน, จตุตฺถํ มคฺคผลวเสนาติ เวทิตพฺพํฯ สมถสฺส นิมิตฺตํ สมถนิมิตฺตํฯ วโย ภงฺโค เอว ลกฺขณํ วยลกฺขณํฯ นิโรโธ นิพฺพานํฯ เสสเมเตสุ ตีสุ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํฯ

จาคาธิมุตฺตานนฺติ ทาเน อธิมุตฺตานํฯ อธิจิตฺตนฺติ วิปสฺสนาปาทกสมาธิฯ วิปสฺสกานนฺติ ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺฐาย ตีหิ อนุปสฺสนาหิ สงฺขาเร วิปสฺสนฺตานํฯ อริยปุคฺคลานนฺติ อฏฺฐนฺนํฯ ทุติยาทีนิ ตีณิ เอกตฺตานิ อานาปานสฺสติวเสน เสสกมฺมฏฺฐานวเสน จ ยุชฺชนฺติฯ จตูหิ ฐาเนหีติ จตูหิ การเณหิฯ สมาธิวิปสฺสนามคฺคผลานํ วเสน ‘‘เอกตฺตคตํ จิตฺตํ ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทญฺเจว โหติ อุเปกฺขานุพฺรูหิตญฺจ ญาเณน จ สมฺปหํสิต’’นฺติ อุทฺเทสปทานิฯ ‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺส โก อาที’’ติอาทีนิ เตสํ อุทฺเทสปทานํ วิตฺถาเรตุกมฺยตาปุจฺฉาปุพฺพงฺคมานิ นิทฺเทสปทานิฯ ตตฺถ ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทนฺติ ปฏิปทา เอว นีวรณมลวิโสธนโต วิสุทฺธิ, ตํ ปฏิปทาวิสุทฺธิํ ปกฺขนฺทํ ปวิฏฺฐํฯ อุเปกฺขานุพฺรูหิตนฺติ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย พฺรูหิตํ วฑฺฒิตํฯ ญาเณน จ สมฺปหํสิตนฺติ ปริโยทาปเกน ญาเณน สมฺปหํสิตํ ปริโยทาปิตํ วิโสธิตํฯ ปฏิปทาวิสุทฺธิ นาม สสมฺภาริโก อุปจาโร, อุเปกฺขานุพฺรูหนา นาม อปฺปนา, สมฺปหํสนา นาม ปจฺจเวกฺขณาติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ ยสฺมา ปน ‘‘เอกตฺตคตํ จิตฺตํ ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทญฺเจว โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตสฺมา อนฺโตอปฺปนายเมว อาคมนวเสน ปฏิปทาวิสุทฺธิ, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา, ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน ปริโยทาปกสฺส ญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา เวทิตพฺพาฯ กถํ? ยสฺมิญฺหิ วาเร อปฺปนา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมิํ โย นีวรณสงฺขาโต กิเลสคโณ ตสฺส ฌานสฺส ปริปนฺโถ, ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, วิสุทฺธตฺตา อาวรณวิรหิตํ หุตฺวา มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติฯ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ นาม สมปฺปวตฺโต อปฺปนาสมาธิเยวฯ ตทนนฺตรํ ปน ปุริมจิตฺตํ เอกสนฺตติปริณามนเยน ตถตฺตํ อุปคจฺฉมานํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ นามฯ เอวํ ปฏิปนฺนตฺตา ตถตฺตุปคมเนน ตตฺถ ปกฺขนฺทติ นามฯ เอวํ ตาว ปุริมจิตฺเต วิชฺชมานาการนิปฺผาทิกา ปฐมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว อาคมนวเสน ปฏิปทาวิสุทฺธิ เวทิตพฺพาฯ เอวํ วิสุทฺธสฺส ปน ตสฺส ปุน วิโสเธตพฺพาภาวโต วิโสธเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ นามฯ สมถภาวูปคมเนน สมถปฏิปนฺนสฺส ปุน สมาทาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ นามฯ สมถปฏิปนฺนภาวโต เอว จสฺส กิเลสสํสคฺคํ ปหาย เอกตฺเตน อุปฏฺฐิตสฺส ปุน เอกตฺตุปฏฺฐาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติ นามฯ เอวํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา เวทิตพฺพาฯ

เย ปเนเต เอวํ อุเปกฺขานุพฺรูหิเต ตตฺถ ชาตา สมาธิปญฺญาสงฺขาตา ยุคนทฺธธมฺมา อญฺญมญฺญํ อนติวตฺตมานา หุตฺวา ปวตฺตา, ยานิ จ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ นานากิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติรเสน เอกรสานิ หุตฺวา ปวตฺตานิ, ยํ เจส ตทุปคํ เตสํ อนติวตฺตนเอกรสภาวานํ อนุจฺฉวิกํ วีริยํ วาหยติ, ยา จสฺส ตสฺมิํ ขเณ ปวตฺตา อาเสวนา, สพฺเพปิ เต อาการา ยสฺมา ญาเณน สํกิเลสโวทาเนสุ ตํ ตํ อาทีนวญฺจ อานิสํสญฺจ ทิสฺวา ตถา ตถา สมฺปหํสิตตฺตา วิโสธิตตฺตา ปริโยทาปิตตฺตา นิปฺผนฺนา, ตสฺมา ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน ปริโยทาปกสฺส ญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา เวทิตพฺพาติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยสฺมา อุเปกฺขาวเสน ญาณํ ปากฏํ โหติ, ยถาห – ‘‘ตถาปคฺคหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขติ, อุเปกฺขาวเสน ปญฺญาวเสน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ อุเปกฺขาวเสน นานตฺตกิเลเสหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, วิโมกฺขวเสน ปญฺญาวเสน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ วิมุตฺตตฺตา เต ธมฺมา เอกรสา โหนฺติ, เอกรสฏฺเฐน ภาวนา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.201)ฯ ตสฺมา ญาณกิจฺจภูตา สมฺปหํสนา ปริโยสานนฺติ วุตฺตาฯ

เอวํ ติวตฺตคตนฺติอาทีนิ ตสฺเสว จิตฺตสฺส โถมนวจนานิฯ ตตฺถ เอวํ ติวตฺตคตนฺติ เอวํ ยถาวุตฺเตน วิธินา ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทนอุเปกฺขานุพฺรูหนาญาณสมฺปหํสนาวเสน ติวิธภาวํ คตํฯ วิตกฺกสมฺปนฺนนฺติ กิเลสกฺโขภวิรหิตตฺตา วิตกฺเกน สุนฺทรภาวํ ปนฺนํ คตํฯ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนนฺติ ตสฺมิํเยว อารมฺมเณ จิตฺตสฺส นิรนฺตรปฺปวตฺติสงฺขาเตน อธิฏฺฐาเนน สมฺปนฺนํ อนูนํฯ ยถา อธิฏฺฐานวสิยํ อธิฏฺฐานนฺติ ฌานปฺปวตฺติ, ตถา อิธาปิ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานนฺติ จิตฺเตกคฺคตาปิ ยุชฺชติฯ เตน หิ เอกสฺมิํเยว อารมฺมเณ จิตฺตํ อธิฏฺฐาติ, น เอตฺถ วิกฺขิปตีติฯ ‘‘สมาธิสมฺปนฺน’’นฺติ วิสุํ วุตฺตตฺตา ปน วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํฯ อถ วา สมาธิสฺเสว ฌานสงฺคหิตตฺตา จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนนฺติ ฌานงฺคปญฺจกวเสน วุตฺตํฯ สมาธิสมฺปนฺนนฺติ อินฺทฺริยสงฺคหิตตฺตา อินฺทฺริยปญฺจกวเสน, ทุติยชฺฌานาทีสุ ปน อลพฺภมานานิ ปทานิ ปหาย ลพฺภมานกวเสน ปีติสมฺปนฺนนฺติอาทิ วุตฺตํฯ

อนิจฺจานุปสฺสนาทีสุ อฏฺฐารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ วิตกฺกาทโย ปริปุณฺณาเยว ตาสํ กามาวจรตฺตาฯ เอตาสุ จ อปฺปนาย อภาวโต ปฏิปทาวิสุทฺธิอาทโย ขณิกสมาธิวเสน โยเชตพฺพาฯ

จตูสุ มคฺเคสุ ปฐมชฺฌานิกวเสน วิตกฺกาทีนํ ลพฺภนโต ลพฺภมานกวเสเนว วิตกฺกาทโย ปริปุณฺณา วุตฺตาฯ ทุติยชฺฌานิกาทีสุ หิ มคฺเคสุ วิตกฺกาทโย ฌาเนสุ วิย ปริหายนฺตีติฯ เอตฺตาวตา เตรส โวทานญาณานิ วิตฺถารโต นิทฺทิฏฺฐานิ โหนฺติฯ กถํ? เอกฏฺฐาเน สมาทหเนน ตตฺเถว อธิมุจฺจเนน โกสชฺชปฺปชหเนน อุทฺธจฺจปฺปชหเนน ราคปฺปชหเนน พฺยาปาทปฺปชหเนน สมฺปยุตฺตานิ ฉ ญาณานิ, จตูหิ เอกตฺเตหิ สมฺปยุตฺตานิ จตฺตาริ ญาณานิ, ปฏิปทาวิสุทฺธิอุเปกฺขานุพฺรูหนาสมฺปหํสนาหิ สมฺปยุตฺตานิ ตีณิ ญาณานีติ เอวํ เตรส ญาณานิ นิทฺทิฏฺฐานิฯ

[159] เอวํ สนฺเตปิ อานาปานสฺสติสมาธิภาวนาวเสน เตสํ นิปฺผตฺติํ ทสฺเสตุกาโม ตานิ ญาณานิ อนิคเมตฺวาว นิมิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสาติอาทินา นเยน โจทนาปุพฺพงฺคมํ อานาปานสฺสติสมาธิภาวนาวิธิํ ทสฺเสตฺวา อนฺเต ตานิ ญาณานิ นิคเมตฺวา ทสฺเสสิฯ ตตฺถ นิมิตฺตํ วุตฺตเมวฯ อนารมฺมณาเมกจิตฺตสฺสาติ อนารมฺมณา เอกจิตฺตสฺสฯ ม-กาโร ปเนตฺถ ปทสนฺธิกโรฯ อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺสาติปิ ปาโฐ, เอกสฺส จิตฺตสฺส อารมฺมณํ น ภวนฺตีติ อตฺโถฯ ตโย ธมฺเมติ นิมิตฺตาทโย ตโย ธมฺเมฯ ภาวนาติ อานาปานสฺสติสมาธิภาวนาฯ กถนฺติ ปฐมํ วุตฺตาย โจทนาคาถาย อนนฺตรํ วุตฺตาย ปริหารคาถาย อตฺถํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ น จิเมติ น จ อิเมฯ น จเมติปิ ปาโฐ, โสเยว ปทจฺเฉโทฯ กถํ น จ อวิทิตา โหนฺติ, กถํ น จ จิตฺตํ วิกฺเขปํ คจฺฉตีติ เอวํ กถํ สทฺโท เสเสหิ ปญฺจหิ โยเชตพฺโพฯ ปธานญฺจ ปญฺญายตีติ อานาปานสฺสติสมาธิภาวนารมฺภกํ วีริยํ สนฺทิสฺสติฯ วีริยญฺหิ ปทหนฺติ เตนาติ ปธานนฺติ วุจฺจติฯ ปโยคญฺจ สาเธตีติ นีวรณวิกฺขมฺภกํ ฌานญฺจ โยคี นิปฺผาเทติฯ ฌานญฺหิ นีวรณวิกฺขมฺภนาย ปยุญฺชียตีติ ปโยโคติ วุตฺตํฯ วิเสสมธิคจฺฉตีติ สํโยชนปฺปหานกรํ มคฺคญฺจ ปฏิลภติฯ มคฺโค หิ สมถวิปสฺสนานํ อานิสํสตฺตา วิเสโสติ วุตฺโตฯ วิเสสสฺส จ ปมุขภูตตฺตา จ-กาเรน สมุจฺจโย น กโตฯ

อิทานิ ตํ ปุจฺฉิตมตฺถํ อุปมาย สาเธนฺโต เสยฺยถาปิ รุกฺโขติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา นาม กกเจน ผาลนตฺถํ วาสิยา ตจฺฉิตฺวา รุกฺโข ผาลนกาเล นิจฺจลภาวตฺถํ สเม ภูมิปเทเส ปโยคกฺขมํ กตฺวา ฐปิโตฯ กกเจนาติ หตฺถกกเจนฯ

อาคเตติ รุกฺขํ ผุสิตฺวา อตฺตโน สมีปภาคํ อาคเตฯ คเตติ รุกฺขํ ผุสิตฺวา ปรภาคํ คเตฯ วา-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ น อวิทิตา โหนฺตีติ รุกฺเข กกจทนฺเตหิ ผุฏฺฐํ ปุริเสน เปกฺขมานํ ฐานํ อปฺปตฺวา เตสํ อาคมนคมนาภาวโต สพฺเพปิ กกจทนฺตา วิทิตาว โหนฺติฯ ปธานนฺติ รุกฺขจฺเฉทนวีริยํฯ ปโยคนฺติ รุกฺขจฺเฉทนกิริยํฯ ‘‘วิเสสมธิคจฺฉตี’’ติ วจนํ อุปมาย นตฺถิฯ อุปนิพนฺธนา นิมิตฺตนฺติ อุปนิพนฺธนาย สติยา นิมิตฺตภูตํ การณภูตํ นาสิกคฺคํ วา มุขนิมิตฺตํ วาฯ อุปนิพนฺธติ เอตาย อารมฺมเณ จิตฺตนฺติ อุปนิพนฺธนา นาม สติฯ นาสิกคฺเค วาติ ทีฆนาสิโก นาสิกคฺเคฯ มุขนิมิตฺเต วาติ รสฺสนาสิโก อุตฺตโรฏฺเฐฯ อุตฺตโรฏฺโฐ หิ มุเข สติยา นิมิตฺตนฺติ มุขนิมิตฺตนฺติ วุตฺโตฯ อาคเตติ ผุฏฺฐฏฺฐานโต อพฺภนฺตรํ อาคเตฯ คเตติ ผุฏฺฐฏฺฐานโต พหิทฺธา คเตฯ น อวิทิตา โหนฺตีติ ผุสนฏฺฐานํ อปฺปตฺวา อสฺสาสปสฺสาสานํ อาคมนคมนาภาวโต สพฺเพปิ เต วิทิตา เอว โหนฺติฯ กมฺมนิยํ โหตีติ เยน วีริเยน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ กมฺมนิยํ ภาวนากมฺมกฺขมํ ภาวนากมฺมโยคฺคํ โหติฯ อิทํ วีริยํ ปธานํ นามาติ ผเลน การณํ วุตฺตํ โหติฯ อุปกฺกิเลสา ปหียนฺตีติ วิกฺขมฺภนวเสน นีวรณานิ ปหียนฺติฯ วิตกฺกา วูปสมฺมนฺตีติ นานารมฺมณจาริโน อนวฏฺฐิตา วิตกฺกา อุปสมํ คจฺฉนฺติฯ เยน ฌาเนน อุปกฺกิเลสา ปหียนฺติ, วิตกฺกา วูปสมฺมนฺติฯ อยํ ปโยโคติ ปโยคมเปกฺขิตฺวา ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส กโตฯ สญฺโญชนา ปหียนฺตีติ ตํตํมคฺควชฺฌา สญฺโญชนา สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปหียนฺติฯ อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺตีติ ปหีนานํ ปุน อนุปฺปตฺติธมฺมกตฺตา วิคโต อุปฺปาทนฺโต วา วยนฺโต วา เอเตสนฺติ พฺยนฺตา, ปุพฺเพ อพฺยนฺตา พฺยนฺตา โหนฺตีติ พฺยนฺตีโหนฺติ, วินสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ สญฺโญชนปฺปหานํ อนุสยปฺปหาเนน โหติ, น อญฺญถาติ ทสฺสนตฺถํ อนุสยปฺปหานมาหฯ เยน มคฺเคน สญฺโญชนา ปหียนฺติ อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ, อยํ วิเสโสติ อตฺโถฯ จตุตฺถจตุกฺเก อริยมคฺคสฺสาปิ นิทฺทิฏฺฐตฺตา อิธ อริยมคฺโค วุตฺโตฯ เอกจิตฺตสฺส อารมฺมณทฺวยาภาวสฺส อวุตฺเตปิ สิทฺธตฺตา ตํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว เอวํ อิเม ตโย ธมฺมา เอกจิตฺตสฺส อารมฺมณา น โหนฺตีติ นิคมนํ กตํฯ

[160] อิทานิ ตํ ภาวนาสิทฺธิสาธกํ โยคาวจรํ ถุนนฺโต อานาปานสฺสติ ยสฺสาติ คาถํ วตฺวา ตสฺสา นิทฺเทสมาหฯ

ตตฺถ อานาปานสฺสติโย ยถา พุทฺเธน เทสิตา, ตถา ปริปุณฺณา สุภาวิตา อนุปุพฺพํ ปริจิตา ยสฺส อตฺถิ สํวิชฺชนฺติฯ โส อิมํ โลกํ ปภาเสติฯ กิํ วิย? อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา ยถา อพฺภาทีหิ มุตฺโต จนฺทิมา อิมํ โอกาสโลกํ ปภาเสติ, ตถา โส โยคาวจโร อิมํ ขนฺธาทิโลกํ ปภาเสตีติ คาถาย สมฺพนฺโธฯ ‘‘อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา’’ติ จ ปทสฺส นิทฺเทเส มหิกาทีนมฺปิ วุตฺตตฺตา เอตฺถ อาทิสทฺทโลโป กโตติ เวทิตพฺโพฯ คาถานิทฺเทเส โน ปสฺสาโส โน อสฺสาโสติ โส โสเยว อตฺโถ ปฏิเสเธน วิเสเสตฺวา วุตฺโตฯ อุปฏฺฐานํ สตีติ อสมฺมุสฺสนตาย ตเมว อสฺสาสํ อุปคนฺตฺวา ฐานํ สติ นามาติ อตฺโถฯ ตถา ปสฺสาสํฯ เอตฺตาวตา อานาปาเนสุ สติ อานาปานสฺสตีติ อตฺโถ วุตฺโต โหติฯ

อิทานิ สติวเสเนว ‘‘ยสฺสา’’ติ วุตฺตํ ปุคฺคลํ นิทฺทิสิตุกาโม โย อสฺสสติ, ตสฺสุปฏฺฐาติฯ โย ปสฺสสติ, ตสฺสุปฏฺฐาตีติ วุตฺตํฯ โย อสฺสสติ, ตสฺส สติ อสฺสาสํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐติฯ โย ปสฺสสติ, ตสฺส สติ ปสฺสาสํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐตีติ อตฺโถฯ ปริปุณฺณาติ ฌานวิปสฺสนามคฺคปรมฺปราย อรหตฺตมคฺคปฺปตฺติยา ปริปุณฺณาฯ เตเยว หิ ฌานวิปสฺสนามคฺคธมฺเม สนฺธาย ปริคฺคหฏฺเฐนาติอาทิมาหฯ เต หิ ธมฺมา อิมินา โยคินา ปริคฺคยฺหมานตฺตา ปริคฺคหา, เตน ปริคฺคหฏฺเฐน ปริปุณฺณาฯ ตตฺถ สพฺเพสํ จิตฺตเจตสิกานํ อญฺญมญฺญปริวารตฺตา ปริวารฏฺเฐน ปริปุณฺณาฯ ภาวนาปาริปูริวเสน ปริปูรฏฺเฐน ปริปุณฺณาฯ จตสฺโส ภาวนาติอาทีนิ สุภาวิตาติ วุตฺตปทสฺส อตฺถวเสน วุตฺตานิฯ จตสฺโส ภาวนา เหฏฺฐา วุตฺตาเยวฯ ยานีกตาติ ยุตฺตยานสทิสา กตาฯ วตฺถุกตาติ ปติฏฺฐฏฺเฐน วตฺถุสทิสา กตาฯ อนุฏฺฐิตาติ ปจฺจุปฏฺฐิตาฯ ปริจิตาติ สมนฺตโต จิตา อุปจิตาฯ สุสมารทฺธาติ สุฏฺฐุ สมารทฺธา สุกตาฯ ยตฺถ ยตฺถ อากงฺขตีติ เยสุ เยสุ ฌาเนสุ ยาสุ ยาสุ วิปสฺสนาสุ สเจ อิจฺฉติฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ เตสุ ฌาเนสุ ตาสุ ตาสุ วิปสฺสนาสุฯ วสิปฺปตฺโตติ วสีภาวํ พหุภาวํ ปตฺโตฯ พลปฺปตฺโตติ สมถวิปสฺสนาพลปฺปตฺโตฯ เวสารชฺชปฺปตฺโตติ วิสารทภาวํ ปฏุภาวํ ปตฺโตฯ เต ธมฺมาติ สมถวิปสฺสนา ธมฺมาฯ

อาวชฺชนปฏิพทฺธาติ อาวชฺชนายตฺตา, อาวชฺชิตมตฺเตเยว ตสฺส สนฺตาเนน, ญาเณน วา สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ อากงฺขปฏิพทฺธาติ รุจิอายตฺตา, โรจิตมตฺเตเยว วุตฺตนเยน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ มนสิกาโร ปเนตฺถ อาวชฺชนาย จิตฺตุปฺปาโทฯ อากงฺขนาย เววจนวเสน อตฺถวิวรณตฺถํ วุตฺโตฯ เตน วุจฺจติ ยานีกตาติ เอวํ กตตฺตาเยว เต ยุตฺตยานสทิสา กตา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ยสฺมิํ ยสฺมิํ วตฺถุสฺมินฺติ โสฬสสุ วตฺถูสุ เอเกกสฺมิํฯ สฺวาธิฏฺฐิตนฺติ สุปฺปติฏฺฐิตํฯ สูปฏฺฐิตาติ สุฏฺฐุ อุปฏฺฐิตาฯ สมฺปยุตฺตจิตฺตสตีนํ สเหว สกสกกิจฺจกรณโต อนุโลมปฏิโลมวเสน โยเชตฺวา เต ทฺเว ธมฺมา ทสฺสิตาฯ เตน วุจฺจติ วตฺถุกตาติ เอวํ ภูตตฺตาเยว กตปติฏฺฐา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ เยน เยน จิตฺตํ อภินีหรตีติ ปุพฺพปฺปวตฺติโต อปเนตฺวา ยตฺถ ยตฺถ ภาวนาวิเสเส จิตฺตํ อุปเนติฯ เตน เตน สติ อนุปริวตฺตตีติ ตสฺมิํ ตสฺมิํเยว ภาวนาวิเสเส สติ อนุกูลา หุตฺวา ปุพฺพปฺปวตฺติโต นิวตฺติตฺวา ปวตฺตติฯ ‘‘เยน, เตนา’’ติ เจตฺถ ‘‘เยน ภควา เตนุปสงฺกมี’’ติอาทีสุ (ขุ. ปา. 5.1; สุ. นิ. มงฺคลสุตฺต) วิย ภุมฺมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เตน วุจฺจติ อนุฏฺฐิตาติ เอวํ กรณโตเยว ตํ ตํ ภาวนํ อนุคนฺตฺวา ฐิตา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อานาปานสฺสติยา สติปธานตฺตา วตฺถุกตานุฏฺฐิตปเทสุ สติยา สห โยชนา กตาติ เวทิตพฺพาฯ

ยสฺมา ปน ปริปุณฺณาเยว ปริจิตา โหนฺติ วฑฺฒิตา ลทฺธาเสวนา, ตสฺมา ‘‘ปริปุณฺณา’’ติปเท วุตฺตา ตโย อตฺถา ‘‘ปริจิตา’’ติปเทปิ วุตฺตา, จตุตฺโถ วิเสสตฺโถปิ วุตฺโตฯ ตตฺถ สติยา ปริคฺคณฺหนฺโตติ สมฺปยุตฺตาย, ปุพฺพภาคาย วา สติยา ปริคฺคเหตพฺเพ ปริคฺคณฺหนฺโต โยคีฯ ชินาติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ สมุจฺเฉทวเสน ลามเก กิเลเส ชินาติ อภิภวติฯ อยญฺจ ปุคฺคลาธิฏฺฐานา ธมฺมเทสนาฯ ธมฺเมสุ หิ ชินนฺเตสุ ตํธมฺมสมงฺคีปุคฺคโลปิ ชินาติ นามฯ เต จ ธมฺมา สติํ อวิหาย อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณ ชินิตุมารทฺธา ชิตาติ วุจฺจนฺติ ยถา ‘‘ภุญฺชิตุมารทฺโธ ภุตฺโต’’ติ วุจฺจติฯ ลกฺขณํ ปเนตฺถ สทฺทสตฺถโต เวทิตพฺพํฯ

เอวํ สนฺเตปิ ‘‘ปริชิตา’’ติ วตฺตพฺเพ ช-การสฺส จ-การํ กตฺวา ‘‘ปริจิตา’’ติ วุตฺตํ, ยถา สมฺมา คโท อสฺสาติ สุคโตติ อตฺถวิกปฺเป ท-การสฺส ต-กาโร นิรุตฺติลกฺขเณน กโต, เอวมิธาปิ เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป ปริจิตาติ ปทํ กตฺตุสาธนํ, ปุริมานิ ตีณิ กมฺมสาธนานิฯ

จตฺตาโร สุสมารทฺธาติ จตฺตาโร สุสมารทฺธตฺถาติ วุตฺตํ โหติ, อตฺถสทฺทสฺส โลโป ทฏฺฐพฺโพฯ สุสมารทฺธาติ ปทสฺส อตฺถาปิ หิ อิธ สุสมารทฺธาติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา, สุสมารทฺธธมฺมา วาฯ จตุรตฺถเภทโต จตฺตาโรติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา, น ธมฺมเภทโตฯ ยสฺมา ปน สุภาวิตาเยว สุสมารทฺธา โหนฺติ, น อญฺเญ, ตสฺมา ตโย ภาวนตฺถา อิธาปิ วุตฺตาฯ อาเสวนตฺโถปิ ตีสุ วุตฺเตสุ วุตฺโตเยว โหติ, ตสฺมา ตํ อวตฺวา ตปฺปจฺจนีกานํ สุสมูหตตฺโถ วุตฺโตฯ ปจฺจนีกสมุคฺฆาเตน หิ อารทฺธปริโยสานํ ปญฺญายติ, เตน สุสมารทฺธสฺส สิขาปฺปตฺโต อตฺโถ วุตฺโต โหติฯ ตตฺถ ตปฺปจฺจนีกานนฺติ เตสํ ฌานวิปสฺสนามคฺคานํ ปฏิปกฺขภูตานํฯ กิเลสานนฺติ กามจฺฉนฺทาทีนํ นิจฺจสญฺญาทิสมฺปยุตฺตานํ สกฺกายทิฏฺฐาทีนญฺจฯ สุสมูหตตฺตาติ วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทวเสน สุฏฺฐุ สมูหตตฺตา นาสิตตฺตาฯ โปตฺถเกสุ ปน ‘‘สุสมุคฺฆาตตฺตา’’ติ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํฯ

[161] ปุน ตสฺเสว ปทสฺส อญฺญมฺปิ อตฺถวิกปฺปํ ทสฺเสนฺโต สุสมนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถ ชาตาติ ตสฺมิํ สิขาปฺปตฺตภาวนาวิเสเส ชาตาฯ อนวชฺชาติ กิเลสานํ อารมฺมณภาวานุปคมเนน กิเลสโทสวิรหิตาฯ กุสลาติ ชาติวเสน กุสลาฯ โพธิปกฺขิยาติ พุชฺฌนฏฺเฐน โพธีติ ลทฺธนามสฺส อริยสฺส ปกฺเข ภวตฺตา โพธิปกฺขิยาฯ ปกฺเข ภวตฺตาติ หิ อุปการภาเว ฐิตตฺตาฯ เต จ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ (ม. นิ. 3.35; จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 22; มิ. ป. 5.4.1) สตฺตติํส ธมฺมาฯ อิทํ สมนฺติ อิทํ มคฺคกฺขเณ ธมฺมชาตํ สมุจฺเฉทวเสน กิเลเส สเมติ วินาเสตีติ สมํ นามฯ นิโรโธ นิพฺพานนฺติ ทุกฺขนิโรธตฺตา นิโรโธ, วานสงฺขาตาย ตณฺหาย อภาวา นิพฺพานํฯ อิทํ สุสมนฺติ อิทํ นิพฺพานํ สพฺพสงฺขตวิสมาปคตตฺตา สุฏฺฐุ สมนฺติ สุสมํ นามฯ

ญาตนฺติ โพธิปกฺขิยสงฺขาตํ สมํ อสมฺโมหโต ญาเณน ญาตํ, นิพฺพานสงฺขาตํ สุสมํ อารมฺมณโต ญาเณน ญาตํฯ ตเทว ทฺวยํ เตเนว จกฺขุนา วิย ทิฏฺฐํฯ วิทิตนฺติ ตเทว ทฺวยํ สนฺตาเน อุปฺปาทเนน อารมฺมณกรเณน จ ปฏิลทฺธํฯ ญาตํ วิย ปญฺญาย สจฺฉิกตํ ผสฺสิตญฺจฯ ‘‘อสลฺลีนํ อสมฺมุฏฺฐา อสารทฺโธ เอกคฺค’’นฺติ ปุริมสฺส ปุริมสฺส ปทสฺส อตฺถปฺปกาสนํฯ ตตฺถ อารทฺธนฺติ ปฏฺฐปิตํฯ อสลฺลีนนฺติ อสงฺกุจิตํฯ อุปฏฺฐิตาติ อุปคนฺตฺวา ฐิตาฯ อสมฺมุฏฺฐาติ อวินฏฺฐาฯ ปสฺสทฺโธติ นิพฺพุโตฯ อสารทฺโธติ นิทฺทรโถฯ สมาหิตนฺติ สมํ ฐปิตํฯ เอกคฺคนฺติ อวิกฺขิตฺตํฯ

‘‘จตฺตาโร สุสมารทฺธา’’ติอาทิ สกลสฺส สุสมารทฺธวจนสฺส มูลตฺโถฯ ‘‘อตฺถิ สม’’นฺติอาทิ ปน สุสมวจนสฺส, ‘‘ญาต’’นฺติอาทิ อารทฺธวจนสฺส วิกปฺปตฺถาฯ ตตฺถายํ ปทตฺถสํสนฺทนา – ‘‘สมา จ สุสมา จ สมสุสมา’’ติ วตฺตพฺเพ เอกเทสสรูเปกเสสํ กตฺวา ‘‘สุสมา’’ อิจฺเจว วุตฺตา ยถา นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ นามรูปนฺติฯ ‘‘อิทํ สมํ, อิทํ สุสม’’นฺติ ปน อนญฺญาเปกฺขํ กตฺวา นปุํสกวจนํ กตํฯ ยสฺมา ปน ญาตมฺปิ ทิฏฺฐนฺติ วุจฺจติ, ทิฏฺฐญฺจ อารทฺธญฺจ อตฺถโต เอกํฯ วิทิตสจฺฉิกตผสฺสิตานิ ปน ญาตเววจนานิ, ตสฺมา ญาตนฺติ อารทฺธตฺโถเยว วุตฺโต โหติฯ

อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนนฺติ อยํ ปน อารทฺธวจนสฺส อุชุกตฺโถเยวฯ อุปฏฺฐิตา สตีติอาทีนิ ปน สมฺปยุตฺตวีริยสฺส อุปการกธมฺมทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ, น อารทฺธวจนสฺส อตฺถทสฺสนตฺถํฯ ปุริเมน อตฺเถน สุฏฺฐุ สมารทฺธาติ สุสมารทฺธา จ, อิมินา อตฺเถน สุสมา อารทฺธาติ สุสมารทฺธา จ เอกเสเส กเต ‘‘สุสมารทฺธา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อิมมตฺถํ ปริคฺคเหตฺวา ‘‘เตน วุจฺจติ สุสมารทฺธา’’ติ วุตฺตํฯ

อนุปุพฺพนฺติ ยถานุกฺกเมนาติ อตฺโถ, ปุพฺพํ ปุพฺพํ อนูติ วุตฺตํ โหติฯ ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติ ทีฆนฺติ วุตฺตอสฺสาสวเสนฯ ปุริมา ปุริมาติ ปุริมา ปุริมา สติฯ เอเตน ปุพฺพนฺติปทสฺส อตฺโถ วุตฺโต โหติฯ ปจฺฉิมา ปจฺฉิมาติ สติเยวฯ เอเตน อนูติปทสฺส อตฺโถ วุตฺโต โหติฯ อุภเยน ปุพฺพญฺจ อนุ จ ปริจิตาติ อตฺโถ วุตฺโต โหติฯ อุปริ โสฬส วตฺถูนิ วิตฺถาเรตฺวา วจนโต อิธ สงฺขิปิตฺวา ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี’’ติ อนฺติมเมว ทสฺสิตํฯ

ยสฺมา สิขาปฺปตฺตภาวนสฺส สพฺพาปิ อานาปานสฺสติโย ปุนปฺปุนํ ยถารุจิ ปวตฺตนโต อนุปริจิตาปิ โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อญฺญมญฺญํ ปริจิตา เจว โหนฺติ อนุปริจิตา จา’’ติฯ

ยถตฺถาติ ยถาสภาวตฺถาฯ อตฺตทมถตฺโถติ อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อตฺตโน นิพฺพิเสวนตฺโถฯ สมถตฺโถติ สีติภาวตฺโถฯ ปรินิพฺพาปนตฺโถติ กิเลสปรินิพฺพาเนนฯ อภิญฺญตฺโถติ สพฺพธมฺมวเสนฯ ปริญฺญตฺถาทโย มคฺคญาณกิจฺจวเสนฯ สจฺจาภิสมยตฺโถ จตุนฺนํ สจฺจานํ เอกปฏิเวธทสฺสนวเสนฯ นิโรเธ ปติฏฺฐาปกตฺโถ อารมฺมณกรณวเสนฯ

พุทฺโธติปทสฺส อภาเวปิ พุทฺเธนาติปเท โย โส พุทฺโธ, ตํ นิทฺทิสิตุกาเมน พุทฺโธติ วุตฺตํฯ สยมฺภูติ อุปเทสํ วินา สยเมว ภูโตฯ อนาจริยโกติ สยมฺภูปทสฺส อตฺถวิวรณํฯ โย หิ อาจริยํ วินา สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, โส สยมฺภู นาม โหติฯ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสูติอาทิ อนาจริยกภาวสฺส อตฺถปฺปกาสนํฯ อนนุสฺสุเตสูติ อาจริยํ อนนุสฺสุเตสุฯ สามนฺติ สยเมวฯ อภิสมฺพุชฺฌีติ ภุสํ สมฺมา ปฏิวิชฺฌิฯ ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปาปุณีติ เตสุ จ สจฺเจสุ สพฺพญฺญุภาวํ ปาปุณิฯ ยถา สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตา สพฺพญฺญุโน โหนฺติ, ตถา สจฺจานํ ปฏิวิทฺธตฺตา เอวํ วุตฺตํฯ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโตติปิ ปาโฐฯ พเลสุ จ วสีภาวนฺติ ทสสุ จ ตถาคตพเลสุ อิสฺสรภาวํ ปาปุณิฯ โย โส เอวํ ภูโต, โส พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อปฺปฏิหตญาณนิมิตฺตานุตฺตรวิโมกฺขาธิคมปริภาวิตํ ขนฺธสนฺตานํ อุปาทาย ปณฺณตฺติโก, สพฺพญฺญุตปทฏฺฐานํ วา สจฺจาภิสมฺโพธิมุปาทาย ปณฺณตฺติโก สตฺตวิเสโส พุทฺโธฯ เอตฺตาวตา อตฺถโต พุทฺธวิภาวนา กตา โหติฯ

[162] อิทานิ พฺยญฺชนโต วิภาเวนฺโต พุทฺโธติ เกนฏฺเฐน พุทฺโธติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถา โลเก อวคนฺตา อวคโตติ วุจฺจติ, เอวํ พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธฯ ยถา ปณฺณโสสา วาตา ปณฺณสุสาติ วุจฺจนฺติ, เอวํ โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธฯ สพฺพญฺญุตาย พุทฺโธติ สพฺพธมฺมพุชฺฌนสมตฺถาย พุทฺธิยา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธติ สพฺพธมฺมานํ ญาณจกฺขุนา ทิฏฺฐตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ

อนญฺญเนยฺยตาย พุทฺโธติ อญฺเญน อโพธนียโต สยเมว พุทฺธตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ วิสวิตาย พุทฺโธติ นานาคุณวิสวนโต ปทุมมิว วิกสนฏฺเฐน พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธติอาทีหิ ฉหิ ปริยาเยหิ จิตฺตสงฺโกจกรธมฺมปฺปหาเนน นิทฺทกฺขยวิพุทฺโธ ปุริโส วิย สพฺพกิเลสนิทฺทกฺขยวิพุทฺธตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ สงฺขา สงฺขาตนฺติ อตฺถโต เอกตฺตา สงฺขาเตนาติ วจนสฺส โกฏฺฐาเสนาติ อตฺโถฯ ตณฺหาเลปทิฏฺฐิเลปาภาเวน นิรุปเลปสงฺขาเตนฯ สวาสนานํ สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตวจเนน วิเสเสตฺวา เอกนฺตวีตราโคติอาทิ วุตฺตํฯ เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ ราคโทสโมหาวเสเสหิ สพฺพกิเลเสหิ นิกฺกิเลโสฯ เอกายนมคฺคํ คโตติ พุทฺโธติ คมนตฺถานํ ธาตูนํ พุชฺฌนตฺถตฺตา พุชฺฌนตฺถาปิ ธาตุโย คมนตฺถา โหนฺติ, ตสฺมา เอกายนมคฺคํ คตตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ เอกายนมคฺโคติ เจตฺถ –

‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช, อญฺชสํ วฏุมายนํ;

นาวา อุตฺตรเสตุ จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม’’ติ ฯ (จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส 101) –

มคฺคสฺส พหูสุ นาเมสุ อยนนาเมน วุตฺโตฯ ตสฺมา เอกมคฺคภูโต มคฺโค, น ทฺเวธาปถภูโตติ อตฺโถฯ อถ วา เอเกน อยิตพฺโพ มคฺโคติ เอกายนมคฺโคฯ เอเกนาติ คณสงฺคณิกํ ปหาย ปวิเวเกน จิตฺเตนฯ อยิตพฺโพติ ปฏิปชฺชิตพฺโพฯ อยนฺติ วา เอเตนาติ อยโน, สํสารโต นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ เอเกสํ อยโน เอกายโนฯ เอเกติ เสฏฺฐา, สพฺพสตฺตเสฏฺฐา จ สมฺมาสมฺพุทฺธา, ตสฺมา เอกายนมคฺโคติ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อยนภูโต มคฺโคติ วุตฺตํ โหติฯ อยตีติ วา อยโน, คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ เอกสฺมิํ อยโน มคฺโคติ เอกายนมคฺโค, เอกสฺมิํเยว พุทฺธสาสเน ปวตฺตมาโน มคฺโค, น อญฺญตฺถาติ วุตฺตํ โหติฯ อปิ จ เอกํ อยตีติ เอกายโน, ปุพฺพภาเค นานามุขภาวนานยปฺปวตฺโตปิ อปรภาเค เอกํ นิพฺพานเมว คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา เอกายนมคฺโคติ เอกนิพฺพานคมนมคฺโคติ อตฺโถฯ เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ พุทฺโธติ น ปเรหิ พุทฺธตฺตา พุทฺโธ, กิํ ปน สยเมว อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ

อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภา พุทฺโธติ พุทฺธิ พุทฺธํ โพโธติ ปริยายวจนเมตํฯ ตตฺถ ยถา นีลรตฺตคุณโยคา นีโล ปโฏ รตฺโต ปโฏติ วุจฺจติ, เอวํ พุทฺธคุณโยคา พุทฺโธติ ญาเปตุํ วุตฺตํฯ

ตโต ปรํ พุทฺโธติ เนตํ นามนฺติอาทิ ‘‘อตฺถมนุคตา อยํ ปญฺญตฺตี’’ติ ญาปนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ มิตฺตา สหายาฯ อมจฺจา ภจฺจาฯ ญาตี ปิตุปกฺขิกาฯ สาโลหิตา มาตุปกฺขิกาฯ สมณา ปพฺพชฺชูปคตาฯ พฺราหฺมณา โภวาทิโน, สมิตปาปพาหิตปาปา วาฯ เทวตา สกฺกาทโย พฺรหฺมาโน จฯ วิโมกฺขนฺติกนฺติ วิโมกฺโข อรหตฺตมคฺโค, วิโมกฺขสฺส อนฺโต อรหตฺตผลํ, ตสฺมิํ วิโมกฺขนฺเต ภวํ วิโมกฺขนฺติกํ นามฯ สพฺพญฺญุภาโว หิ อรหตฺตมคฺเคน สิชฺฌติ, อรหตฺตผโลทเย สิทฺโธ โหติ, ตสฺมา สพฺพญฺญุภาโว วิโมกฺขนฺเต ภโว โหติฯ ตํ เนมิตฺติกมฺปิ นามํ วิโมกฺขนฺเต ภวํ นาม โหติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตาน’’นฺติฯ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาภาติ มหาโพธิรุกฺขมูเล ยถาวุตฺตกฺขเณ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาเภน สหฯ สจฺฉิกา ปญฺญตฺตีติ อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย, สพฺพธมฺมสจฺฉิกิริยาย วา ชาตา ปญฺญตฺติฯ ยทิทํ พุทฺโธติ ยา อยํ พุทฺโธติ ปญฺญตฺติ, อยํ พฺยญฺชนโต พุทฺธวิภาวนาฯ

‘‘ยถา พุทฺเธน เทสิตา’’ติคาถาปาทสฺส ปน อิมินา ปทภาชนีเย วุตฺตตฺเถน อยํ สํสนฺทนา – อานาปานสฺสติโย จ ยถา พุทฺเธน เทสิตา, เยน ปกาเรน เทสิตาฯ ยถาสทฺเทน สงฺคหิตา ทส ยถตฺถา จ ยถา พุทฺเธน เทสิตา, เยน ปกาเรน เทสิตาติ ปการตฺถสฺส จ ยถาสทฺทสฺส, สภาวตฺถสฺส จ ยถาสทฺทสฺส สรูเปกเสสวเสน เอกเสสํ กตฺวา ‘‘ยถา’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปทภาชนีเย ปนสฺส ยถตฺเถสุ เอเกกสฺส โยชนาวเสน ‘‘เทสิโต’’ติ เอกวจนํ กตํฯ

‘‘โสติ คหฏฺโฐ วา โหติ ปพฺพชิโต วา’’ติ วุตฺตตฺตา อาทิปเทปิ ยสฺส คหฏฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วาติ วุตฺตเมว โหติฯ โลกตฺโถ วุตฺโตเยวฯ

ปภาเสตีติ อตฺตโน ญาณสฺส ปากฏํ กโรตีติ อตฺโถ อภิสมฺพุทฺธตฺตาติ สาวกปารมิญาเณนปิ ปฏิวิทฺธภาเวนฯ โอภาเสตีติ กามาวจรภูตํ โลกํฯ ภาเสตีติ รูปาวจรภูตํ โลกํฯ ปภาเสตีติ อรูปาวจรภูตํ โลกํฯ

อริยญาณนฺติ อรหตฺตมคฺคญาณํฯ มหิกา มุตฺโตติ มหิกาย มุตฺโตฯ มหิกาติ นีหาโร วุจฺจติฯ มหิยา มุตฺโตติปิ ปาโฐฯ ธูมรชา มุตฺโตติ ธูมโต จ รชโต จ มุตฺโตฯ ราหุคหณา วิปฺปมุตฺโตติ ราหุโน จนฺทสฺส อาสนฺนุปกฺกิเลสตฺตา ทฺวีหิ อุปสคฺเคหิ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ ภาสเต อิติ สโอภาสฏฺเฐนฯ ตปเต อิติ สเตชฏฺเฐนฯ วิโรจเต อิติ รุจิรฏฺเฐนฯ เอวเมวนฺติ เอวํ เอวํฯ ยสฺมา ปน จนฺโทปิ สยํ ภาสนฺโต ตปนฺโต วิโรจนฺโต อิมํ โอกาสโลกํ โอภาเสติ, ภิกฺขุ จ ปญฺญาย ภาสนฺโต ตปนฺโต วิโรจนฺโต อิมํ ขนฺธาทิโลกํ ปญฺญาย โอภาเสติ, ตสฺมา อุภยตฺราปิ ‘‘ภาเสตี’’ติ อวตฺวา ‘‘ภาสเต’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ เอวญฺหิ วุตฺเต เหตุอตฺโถปิ วุตฺโต โหติฯ อติวิสทตราภสูริโยปมํ อคฺคเหตฺวา กสฺมา จนฺโทปมา คหิตาติ เจ? สพฺพกิเลสปริฬาหวูปสเมน สนฺตสฺส ภิกฺขุโน สนฺตคุณยุตฺตจนฺโทปมา อนุจฺฉวิกาติ คหิตาติ เวทิตพฺพํฯ เอวํ อานาปานสฺสติภาวนาสิทฺธิสาธกํ โยคาวจรํ ถุนิตฺวา อิมานิ เตรส โวทาเน ญาณานีติ ตานิ ญาณานิ นิคเมตฺวา ทสฺเสตีติฯ

โวทานญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สโตการิญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[163] สโตการิญาณนิทฺเทเส มาติกายํ อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมิํ สาสเน ภิกฺขุฯ อยญฺหิ เอตฺถ อิธ-สทฺโท สพฺพปฺปการอานาปานสฺสติสมาธินิพฺพตฺตกสฺส ปุคฺคลสฺส สนฺนิสฺสยภูตสาสนปริทีปโน, อญฺญสาสนสฺส ตถาภาวปฏิเสธโน จฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ…เป.… สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณภิ อญฺเญหี’’ติ (ม. นิ. 1.139; อ. นิ. 4.241)ฯ

อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วาติ อิทมสฺส อานาปานสฺสติสมาธิ ภาวนานุรูปเสนาสนปริคฺคหปริทีปนํฯ