เมนู

วิโมกฺขํ อปฺปชานนฺตาติ โส วา อญฺโญ วา อารมฺมณาธิมุตฺติวิโมกฺขญฺจ ปจฺจนีกวิมุตฺติวิโมกฺขญฺจ เอวํ อปฺปชานนฺตาฯ ปรปตฺติยาติ ปรปจฺจยํ ปรสทฺทหนํ อรหนฺติ, น อตฺตปจฺจกฺขํ ญาณนฺติ ‘‘ปรปจฺจยิกา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปรปตฺติยา’’ติ วุตฺตํฯ อตฺโถ ปน โสเยวฯ

ทุติยจฺฉกฺกํ

[155] ทุติยจฺฉกฺเก นิมิตฺตนฺติ อสฺสาสปสฺสาสานํ ผุสนฏฺฐานํฯ อสฺสาสปสฺสาสา หิ ทีฆนาสิกสฺส นาสาปุฏํ ฆฏฺเฏนฺตา ปวตฺตนฺติ, รสฺสนาสิกสฺส อุตฺตโรฏฺฐํฯ ยทิ หิ อยํ โยคี ตํ นิมิตฺตเมว อาวชฺชติ, ตสฺส นิมิตฺตเมว อาวชฺชมานสฺส อสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปติ, น ปติฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ ตสฺส ตสฺมิํ จิตฺเต อปฺปติฏฺฐิเต สมาธิสฺส อภาวโต ตํ วิกมฺปนํ สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ ยทิ อสฺสาสเมว อาวชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อพฺภนฺตรปเวสนวเสน วิกฺเขปํ อาวหติ, นิมิตฺเต น ปติฏฺฐาติ, ตสฺมา นิมิตฺเต วิกมฺปติฯ อิมินา นเยน เสเสสุปิ โยชนา กาตพฺพาฯ คาถาสุ วิกฺขิปฺปเตติ วิกฺขิปียติ วิกฺเขปํ อาปาทียติฯ

ตติยจฺฉกฺกํ

[156] ตติยจฺฉกฺเก อตีตานุธาวนํ จิตฺตนฺติ ผุสนฏฺฐานํ อติกฺกมิตฺวา คตํ อสฺสาสํ วา ปสฺสาสํ วา อนุคจฺฉมานํ จิตฺตํฯ วิกฺเขปานุปติตนฺติ วิกฺเขเปน อนุคตํ, วิกฺเขปํ วา สยํ อนุปติตํ อนุคตํฯ อนาคตปฏิกงฺขนํ จิตฺตนฺติ ผุสนฏฺฐานํ อปฺปตฺตํ อสฺสาสํ วา ปสฺสาสํ วา ปฏิกงฺขมานํ ปจฺจาสีสมานํ จิตฺตํฯ วิกมฺปิตนฺติ ตสฺมิํ อปฺปติฏฺฐาเนเนว วิกฺเขเปน วิกมฺปิตํฯ ลีนนฺติ อติสิถิลวีริยตาทีหิ สงฺกุจิตํฯ โกสชฺชานุปติตนฺติ กุสีตภาวานุคตํฯ อติปคฺคหิตนฺติ อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อติอุสฺสาหิตํฯ อุทฺธจฺจานุปติตนฺติ วิกฺเขปานุคตํฯ อภินตนฺติ อสฺสาทวตฺถูสุ ภุสํ นตํ อลฺลีนํฯ อปนตนฺติ นิรสฺสาทวตฺถูสุ ปติหตํ, ตโต อปคตํ วา, อปคตนตํ วา, น ตโต อปคตนฺติ อตฺโถฯ ราคานุปติตนฺติ เอตฺถ อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตํ มนสิกโรโต อุปฺปนฺนปีติสุเข วา ปุพฺเพ หสิตลปิตกีฬิตวตฺถูสุ วา ราโค อนุปตติฯ พฺยาปาทานุปติตนฺติ เอตฺถ มนสิกาเร นิรสฺสาทคตจิตฺตสฺส อุปฺปนฺนโทมนสฺสวเสน วา ปุพฺเพ สมุทาจิณฺเณสุ อาฆาตวตฺถูสุ วา พฺยาปาโท อนุปตติฯ คาถาสุ น สมาธิยตีติ น สมาหิตํ โหติฯ อธิจิตฺตนฺติ จิตฺตสีเสน นิทฺทิฏฺโฐ อธิโก สมาธิฯ

[157] เอตฺตาวตา ตีหิ ฉกฺเกหิ อฏฺฐารส อุปกฺกิเลเส นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ เตสํ อุปกฺกิเลสานํ สมาธิสฺส ปริปนฺถภาวสาธเนน อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต ปุน อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺตีติ วิกฺเขปสมุฏฺฐานรูปานํ วเสน รูปกาโยปิ, วิกฺเขปสนฺตติวเสน จิตฺตมฺปิ มหตา โขเภน ขุภิตา สทรถา จ โหนฺติฯ ตโต มนฺทตเรน อิญฺชิตา กมฺปิตา, ตโต มนฺทตเรน ผนฺทิตา จลิตา โหนฺติฯ พลวาปิ มชฺฌิโมปิ มนฺโทปิ โขโภ โหติเยว, น สกฺกา โขเภน น ภวิตุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตาติ จิตฺตสฺส วิกมฺปิตตฺตาฯ คาถาสุ ปริปุณฺณา อภาวิตาติ ยถา ปริปุณฺณา โหติ, ตถา อภาวิตาฯ อิญฺชิโตติ กมฺปิโตฯ ผนฺทิโตติ มนฺทกมฺปิโตฯ เหฏฺฐา นีวรณานํ อนนฺตรตฺตา ‘‘อิเมหิ จ ปน นีวรเณหี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.153) อจฺจนฺตสมีปนิทสฺสนวจนํ กตํฯ อิธ ปน นิคมเน นีวรณานํ สนฺตรตฺตา เตหิ จ ปน นีวรเณหีติ ปรมฺมุขนิทสฺสนวจนํ กตํฯ

อุปกฺกิเลสญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. โวทานญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[158] โวทาเน ญาณานีติ วิสุทฺธญาณานิฯ ตํ วิวชฺชยิตฺวาติ ยํ ปุพฺเพ วุตฺตํ อตีตานุธาวนํ จิตฺตํ วิกฺเขปานุปติตํ, ตํ วิวชฺชยิตฺวาติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เอกฏฺฐาเน สมาทหตีติ อสฺสาสปสฺสาสานํ ผุสนฏฺฐาเน สมํ อาทหติ ปติฏฺฐาเปติฯ ตตฺเถว อธิโมเจตีติ เอกฏฺฐาเนติ วุตฺเต อสฺสาสปสฺสาสานํ ผุสนฏฺฐาเนเยว สนฺนิฏฺฐเปติ สนฺนิฏฺฐานํ กโรติฯ ปคฺคณฺหิตฺวาติ ธมฺมวิจยปีติสมฺโพชฺฌงฺคภาวนาย ปคฺคเหตฺวาฯ วินิคฺคณฺหิตฺวาติ ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคภาวนาย วินิคฺคณฺหิตฺวาฯ ‘‘สตินฺทฺริยวีริยินฺทฺริเยหิ ปคฺคเหตฺวา, สตินฺทฺริยสมาธินฺทฺริเยหิ วินิคฺคเหตฺวา’’ติปิ วทนฺติฯ สมฺปชาโน หุตฺวาติ อสุภภาวนาทีหิฯ ปุน สมฺปชาโน หุตฺวาติ เมตฺตาภาวนาทีหิฯ เยน ราเคน อนุปติตํ, เยน พฺยาปาเทน อนุปติตํ, ตํ ปชหตีติ สมฺพนฺโธฯ