[153] โสฬสหิ อากาเรหีติ อุภยปกฺขวเสน วุตฺเตหิ โสฬสหิ ญาณโกฏฺฐาเสหิฯ อุทุจิตํ จิตฺตํ สมุทุจิตนฺติ อุปจารภูมิยํ จิตฺตํ อุทฺธํ อุจิตํ, สมฺมา อุทฺธํ อุจิตํ, อุปรูปริ กตปริจยํ สมฺมา อุปรูปริ กตปริจยนฺติ อตฺโถฯ อุทุชิตํ จิตฺตํ สมุทุชิตนฺติปิ ปาโฐฯ อุปริภาวาย ชิตํ, อุปริภาวกเรหิ วา ญาเณหิ ชิตํ อุทุชิตํฯ สมุทุชิตนฺติ สมา อุปริภาวาย, อุปริภาวกเรหิ วา ญาเณหิ ชิตํฯ สมาติ เจตฺถ วิสมภาวปฏิกฺเขโปฯ อิมสฺมิํ ปาเฐ อุ, ทุ-อิติ ทฺเว ทฺเว อุปสคฺคา โหนฺติฯ อุรูชิตํ จิตฺตํ สมฺมารูชิตนฺติปิ ปาโฐฯ เอตฺถาปิ ชิตตฺโถเยวฯ อุรู อรูติ อิทํ ปน นิปาตมตฺตเมวาติ วทนฺติฯ วีโณปมฏฺฐกถาย ตชฺชิตํ สุตชฺชิตนฺติ จ อตฺโถ วุตฺโต, โส อิธ น ยุชฺชติฯ เอกตฺเต สนฺติฏฺฐตีติ อุปจารภูมิยํ ตาว นานารมฺมณวิกฺเขปาภาเวน เอกตฺเต ปติฏฺฐาติฯ นิยฺยานาวรณฏฺเฐน นีวรณาติ เอตฺถ อรติปิ สพฺเพปิ อกุสลา อาวรณฏฺเฐน นีวรณาติ วุตฺตาฯ นิยฺยานาวรณฏฺเฐนาติ นิยฺยานานํ อาคมนมคฺคปิทหนฏฺเฐนฯ นิยฺยานวารณฏฺเฐนาติปิ ปาโฐ, นิยฺยานานํ ปฏิกฺเขปนฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ เนกฺขมฺมํ อริยานํ นิยฺยานนฺติ มคฺคฏฺฐานํ อริยานํ นิยฺยานสงฺขาตสฺส อริยมคฺคสฺส เหตุตฺตา ผลูปจาเรน อริยานํ นิยฺยานํฯ เตน จ เหตุภูเตน มคฺคกฺขเณ อริยา นิยฺยนฺติ นิคจฺฉนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘นิยฺยานนฺติ มคฺโค’’ติ วทนฺติฯ อิธ อุปจารสฺส อธิปฺเปตตฺตา มคฺคกฺขเณ จ อาโลกสญฺญาย สพฺพกุสลธมฺมานญฺจ อภาวา ตํ น ยุชฺชติฯ นิวุตตฺตาติ ปฏิจฺฉนฺนตฺตาฯ นปฺปชานาตีติ ปุคฺคลวเสน วุตฺตํฯ

วิสุทฺธจิตฺตสฺสาติ อุปจารภูมิยํเยวฯ ขณิกสโมธานาติ จิตฺตกฺขเณ จิตฺตกฺขเณ อุปฺปชฺชนโต ขโณ เอเตสํ อตฺถีติ ขณิกา, อุปกฺกิเลสา, ขณิกานํ สโมธาโน สมาคโม ปพนฺโธ ขณิกสโมธาโนฯ ตสฺมา ขณิกสโมธานา, อุปฺปชฺชมานา อุปกฺกิเลสา ขณิกปฺปพนฺธวเสน ขณิกปรมฺปราวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, น เอกจิตฺตกฺขณวเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ

โสฬสญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อุปกฺกิเลสญาณนิทฺเทสวณฺณนา

ปฐมจฺฉกฺกํ

[154] ปฐมจฺฉกฺเก อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานนฺติ อพฺภนฺตรปวิสนวาตสฺส นาสิกคฺคํ วา มุขนิมิตฺตํ วา อาทิ, หทยํ มชฺฌํ, นาภิ ปริโยสานํฯ ตํ ตสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต โยคิสฺส ฐานนานตฺตานุคมเนน จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ วิกฺเขปํ คจฺฉติ, ตํ อชฺฌตฺตวิกฺเขปคตํ จิตฺตํ เอกตฺเต อสณฺฐหนโต สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานนฺติ พหินิกฺขมนวาตสฺส นาภิ อาทิ, หทยํ มชฺฌํ, นาสิกคฺคํ วา มุขนิมิตฺตํ วา พหิอากาโส วา ปริโยสานํฯ โยชนา ปเนตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ อสฺสาสปฏิกงฺขนา นิกนฺติตณฺหาจริยาติ ‘‘นาสิกาวาตายตฺตมิทํ กมฺมฏฺฐาน’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา โอฬาริโกฬาริกสฺส อสฺสาสสฺส ปตฺถนาสงฺขาตา นิกามนา เอว ตณฺหาปวตฺติฯ ตณฺหาปวตฺติยา สติ เอกตฺเต อสณฺฐหนโต สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ ปสฺสาสปฏิกงฺขนา นิกนฺตีติ ปุน อสฺสาสปุพฺพกสฺส ปสฺสาสสฺส ปตฺถนาสงฺขาตา นิกนฺติฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํฯ อสฺสาเสนาภิตุนฺนสฺสาติ อติทีฆํ อติรสฺสํ วา อสฺสาสํ กโรนฺตสฺส อสฺสาสมูลกสฺส กายจิตฺตกิลมถสฺส สพฺภาวโต เตน อสฺสาเสน วิทฺธสฺส ปีฬิตสฺสฯ ปสฺสาสปฏิลาเภ มุจฺฉนาติ อสฺสาเสน ปีฬิตตฺตาเยว ปสฺสาเส อสฺสาทสญฺญิโน ปสฺสาสํ ปตฺถยโต ตสฺมิํ ปสฺสาสปฏิลาเภ รชฺชนาฯ ปสฺสาสมูลเกปิ เอเสว นโยฯ

วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส อนุวณฺณนตฺถํ วุตฺเตสุ คาถาพนฺเธสุ อนุคจฺฉนาติ อนุคจฺฉมานาฯ สตีติ อชฺฌตฺตพหิทฺธาวิกฺเขปเหตุภูตา สติฯ วิกฺขิปติ อเนน จิตฺตนฺติ วิกฺเขโปฯ โก โส? อสฺสาโสฯ อชฺฌตฺตํ วิกฺเขโป อชฺฌตฺตวิกฺเขโป, ตสฺส อากงฺขนา อชฺฌตฺตวิกฺเขปากงฺขนา, อสมฺมามนสิการวเสน อชฺฌตฺตวิกฺเขปกสฺส อสฺสาสสฺส อากงฺขนาติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตเนว นเยน พหิทฺธาวิกฺเขปปตฺถนา เวทิตพฺพาฯ เยหีติ เยหิ อุปกฺกิเลเสหิฯ วิกฺขิปฺปมานสฺสาติ วิกฺขิปิยมานสฺส วิกฺเขปํ อาปาทิยมานสฺสฯ โน จ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสารมฺมเณ จ นาธิมุจฺจติ, ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ น วิมุจฺจติฯ จิตฺตํ โน จ วิมุจฺจติ ปรปตฺติยา จ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

วิโมกฺขํ อปฺปชานนฺตาติ โส วา อญฺโญ วา อารมฺมณาธิมุตฺติวิโมกฺขญฺจ ปจฺจนีกวิมุตฺติวิโมกฺขญฺจ เอวํ อปฺปชานนฺตาฯ ปรปตฺติยาติ ปรปจฺจยํ ปรสทฺทหนํ อรหนฺติ, น อตฺตปจฺจกฺขํ ญาณนฺติ ‘‘ปรปจฺจยิกา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปรปตฺติยา’’ติ วุตฺตํฯ อตฺโถ ปน โสเยวฯ

ทุติยจฺฉกฺกํ

[155] ทุติยจฺฉกฺเก นิมิตฺตนฺติ อสฺสาสปสฺสาสานํ ผุสนฏฺฐานํฯ อสฺสาสปสฺสาสา หิ ทีฆนาสิกสฺส นาสาปุฏํ ฆฏฺเฏนฺตา ปวตฺตนฺติ, รสฺสนาสิกสฺส อุตฺตโรฏฺฐํฯ ยทิ หิ อยํ โยคี ตํ นิมิตฺตเมว อาวชฺชติ, ตสฺส นิมิตฺตเมว อาวชฺชมานสฺส อสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปติ, น ปติฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ ตสฺส ตสฺมิํ จิตฺเต อปฺปติฏฺฐิเต สมาธิสฺส อภาวโต ตํ วิกมฺปนํ สมาธิสฺส ปริปนฺโถฯ ยทิ อสฺสาสเมว อาวชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อพฺภนฺตรปเวสนวเสน วิกฺเขปํ อาวหติ, นิมิตฺเต น ปติฏฺฐาติ, ตสฺมา นิมิตฺเต วิกมฺปติฯ อิมินา นเยน เสเสสุปิ โยชนา กาตพฺพาฯ คาถาสุ วิกฺขิปฺปเตติ วิกฺขิปียติ วิกฺเขปํ อาปาทียติฯ

ตติยจฺฉกฺกํ

[156] ตติยจฺฉกฺเก อตีตานุธาวนํ จิตฺตนฺติ ผุสนฏฺฐานํ อติกฺกมิตฺวา คตํ อสฺสาสํ วา ปสฺสาสํ วา อนุคจฺฉมานํ จิตฺตํฯ วิกฺเขปานุปติตนฺติ วิกฺเขเปน อนุคตํ, วิกฺเขปํ วา สยํ อนุปติตํ อนุคตํฯ อนาคตปฏิกงฺขนํ จิตฺตนฺติ ผุสนฏฺฐานํ อปฺปตฺตํ อสฺสาสํ วา ปสฺสาสํ วา ปฏิกงฺขมานํ ปจฺจาสีสมานํ จิตฺตํฯ วิกมฺปิตนฺติ ตสฺมิํ อปฺปติฏฺฐาเนเนว วิกฺเขเปน วิกมฺปิตํฯ ลีนนฺติ อติสิถิลวีริยตาทีหิ สงฺกุจิตํฯ โกสชฺชานุปติตนฺติ กุสีตภาวานุคตํฯ อติปคฺคหิตนฺติ อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อติอุสฺสาหิตํฯ อุทฺธจฺจานุปติตนฺติ วิกฺเขปานุคตํฯ อภินตนฺติ อสฺสาทวตฺถูสุ ภุสํ นตํ อลฺลีนํฯ อปนตนฺติ นิรสฺสาทวตฺถูสุ ปติหตํ, ตโต อปคตํ วา, อปคตนตํ วา, น ตโต อปคตนฺติ อตฺโถฯ ราคานุปติตนฺติ เอตฺถ อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตํ มนสิกโรโต อุปฺปนฺนปีติสุเข วา ปุพฺเพ หสิตลปิตกีฬิตวตฺถูสุ วา ราโค อนุปตติฯ พฺยาปาทานุปติตนฺติ เอตฺถ มนสิกาเร นิรสฺสาทคตจิตฺตสฺส อุปฺปนฺนโทมนสฺสวเสน วา ปุพฺเพ สมุทาจิณฺเณสุ อาฆาตวตฺถูสุ วา พฺยาปาโท อนุปตติฯ คาถาสุ น สมาธิยตีติ น สมาหิตํ โหติฯ อธิจิตฺตนฺติ จิตฺตสีเสน นิทฺทิฏฺโฐ อธิโก สมาธิฯ