อิธ นิฏฺฐาติ กามภวํ สํสรนฺเตเยว สนฺธาย วุตฺตํฯ รูปารูปภเว อุปฺปนฺนา ปน อริยา กามภเว น อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺเถว ปรินิพฺพายนฺติฯ

อนฺตราปรินิพฺพายิสฺสาติ อายุเวมชฺฌสฺส อนฺตราเยว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนโต อนฺตราปรินิพฺพายีฯ โส ปน อุปฺปนฺนสมนนฺตรา ปรินิพฺพายี, อายุเวมชฺฌํ อปฺปตฺวา ปรินิพฺพายี, อายุเวมชฺฌํ ปตฺวา ปรินิพฺพายีติ ติวิโธ โหติฯ ตสฺส อนฺตราปรินิพฺพายิสฺส อนาคามิโนฯ อุปหจฺจปรินิพฺพายิสฺสาติ อายุเวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา วา กาลกิริยํ อุปคนฺตฺวา วา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนฺตสฺส อนาคามิโนฯ อสงฺขารปรินิพฺพายิสฺสาติ อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน อธิมตฺตปฺปโยคํ อกตฺวาว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนธมฺมสฺส อนาคามิโนฯ สสงฺขารปรินิพฺพายิสฺสาติ สสงฺขาเรน ทุกฺเขน กสิเรน อธิมตฺตปฺปโยคํ กตฺวาว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนธมฺมสฺส อนาคามิโนฯ อุทฺธํโสตสฺส อกนิฏฺฐคามิโนติ อุทฺธํวาหิภาเวน อุทฺธมสฺส ตณฺหาโสตํ วฏฺฏโสตํ วาติ อุทฺธํโสโต, อุทฺธํ วา คนฺตฺวา ปฏิลภิตพฺพโต อุทฺธมสฺส มคฺคโสตนฺติ อุทฺธํโสโต, อกนิฏฺฐํ คจฺฉตีติ อกนิฏฺฐคามีฯ ตสฺส อุทฺธํโสตสฺส อกนิฏฺฐคามิโน อนาคามิสฺสฯ อยํ ปน อนาคามี จตุปฺปเภโท – โย อวิหโต ปฏฺฐาย จตฺตาโร พฺรหฺมโลเก โสเธตฺวา อกนิฏฺฐํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี นามฯ โย เหฏฺฐา ตโย พฺรหฺมโลเก โสเธตฺวา สุทสฺสีพฺรหฺมโลเก ฐตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺฐคามี นามฯ โย อิโต อกนิฏฺฐเมว คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี นามฯ โย เหฏฺฐา จตูสุ พฺรหฺมโลเกสุ ตตฺถ ตตฺเถว ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺฐคามี นามาติฯ อิเม ปญฺจ อนาคามิโน สุทฺธาวาสํ คเหตฺวา วุตฺตาฯ อนาคามิโน ปน รูปราคารูปราคานํ อปฺปหีนตฺตา อากงฺขมานา เสสรูปารูปภเวสุปิ นิพฺพตฺตนฺติฯ สุทฺธาวาเส นิพฺพตฺตา ปน อญฺญตฺถ น นิพฺพตฺตนฺติฯ อเวจฺจปฺปสนฺนาติ อริยมคฺควเสน ชานิตฺวา พุชฺฌิตฺวา อจลปฺปสาเทน ปสนฺนาฯ โสตาปนฺนาติ อริยมคฺคโสตํ อาปนฺนาฯ อิมินา สพฺเพปิ อริยผลฏฺฐา ปุคฺคลา คหิตาติฯ

ภววิภวทิฏฺฐินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถาย

ทิฏฺฐิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อานาปานสฺสติกถา

1. คณนวารวณฺณนา

[152] อิทานิ ทิฏฺฐิกถานนฺตรํ กถิตาย อานาปานสฺสติกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา อนุปฺปตฺตาฯ อยญฺหิ อานาปานสฺสติกถา ทิฏฺฐิกถาย สุวิทิตทิฏฺฐาทีนวสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิมลวิโสธเนน สุวิสุทฺธจิตฺตสฺส ยถาภูตาวโพธาย สมาธิภาวนา สุกรา โหติ, สพฺพสมาธิภาวนาสุ จ สพฺพสพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ โพธิมูเล อิมินาว สมาธินา สมาหิตจิตฺตานํ ยถาภูตาวโพธโต อยเมว สมาธิภาวนา ปธานาติ จ ทิฏฺฐิกถานนฺตรํ กถิตาฯ ตตฺถ โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติสมาธิํ ภาวยโต สมธิกานิ ทฺเว ญาณสตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ ญาณคณนุทฺเทโส, อฏฺฐ ปริปนฺเถ ญาณานีติอาทิ ญาณคณนนิทฺเทโส, กตมานิ อฏฺฐ ปริปนฺเถ ญาณานีติอาทิฯ อิมานิ เอกวีสติ วิมุตฺติสุเข ญาณานีติปริยนฺตํ สพฺพญาณานํ วิตฺถารนิทฺเทโส, อนฺเต โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติสมาธิํ ภาวยโตติอาทิ นิคมนนฺติ เอวํ ตาว ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ คณนุทฺเทเส คณนวาเร ตาว โสฬสวตฺถุกนฺติ ทีฆํ รสฺสํ สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ กายานุปสฺสนาจตุกฺกํ, ปีติปฏิสํเวที สุขปฏิสํเวที จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารนฺติ เวทนานุปสฺสนาจตุกฺกํ, จิตฺตปฏิสํเวที อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ สมาทหํ จิตฺตํ วิโมจยํ จิตฺตนฺติ จิตฺตานุปสฺสนาจตุกฺกํ, อนิจฺจานุปสฺสี วิราคานุปสฺสี นิโรธานุปสฺสี ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ ธมฺมานุปสฺสนาจตุกฺกนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน โสฬส วตฺถูนิ ปติฏฺฐา อารมฺมณานิ อสฺสาติ โสฬสวตฺถุโกฯ ตํ โสฬสวตฺถุกํฯ สมาสวเสน ปเนตฺถ วิภตฺติโลโป กโตฯ อานนฺติ อพฺภนฺตรํ ปวิสนวาโตฯ อปานนฺติ พหินิกฺขมนวาโตฯ เกจิ ปน วิปริยาเยน วทนฺติฯ อปานญฺหิ อเปตํ อานโตติ อปานนฺติ วุจฺจติ, นิทฺเทเส (ปฏิ. ม. 1.160) ปน นา-การสฺส ทีฆตฺตมชฺฌุเปกฺขิตฺวา อาปานนฺติฯ ตสฺมิํ อานาปาเน สติ อานาปานสฺสติ, อสฺสาสปสฺสาสปริคฺคาหิกาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ

อานาปานสฺสติยา ยุตฺโต สมาธิ, อานาปานสฺสติยํ วา สมาธิ อานาปานสฺสติสมาธิฯ ภาวยโตติ นิพฺเพธภาคิยํ ภาเวนฺตสฺสฯ สมธิกานีติ สห อธิเกน วตฺตนฺตีติ สมธิกานิ, สาติเรกานีติ อตฺโถฯ ม-กาโร ปเนตฺถ ปทสนฺธิกโรฯ เกจิ ปน ‘‘สํอธิกานี’’ติ วทนฺติฯ เอวํ สติ ทฺเว ญาณสตานิเยว อธิกานีติ อาปชฺชติ, ตํ น ยุชฺชติฯ อิมานิ หิ วีสติอธิกานิ ทฺเว ญาณสตานิ โหนฺตีติฯ

ปริปนฺเถ ญาณานีติ ปริปนฺถํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตญาณานิฯ ตถา อุปกาเร อุปกฺกิเลเส ญาณานิฯ โวทาเน ญาณานีติ โวทายติ, เตน จิตฺตํ ปริสุทฺธํ โหตีติ โวทานํฯ กิํ ตํ? ญาณํฯ ‘‘โวทานญาณานี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สุตมเย ญาณ’’นฺติอาทีสุ (ปฏิ. ม. มาติกา 1.1; ปฏิ. ม. 1.1) วิย ‘‘โวทาเน ญาณานี’’ติ วุตฺตํฯ สโต สมฺปชาโน หุตฺวา กโรตีติ สโตการี, ตสฺส สโตการิสฺส ญาณานิฯ นิพฺพิทาญาณานีติ นิพฺพิทาภูตานิ ญาณานิฯ นิพฺพิทานุโลมญาณานีติ นิพฺพิทาย อนุกูลานิ ญาณานิฯ นิพฺพิทานุโลมิญาณานีติปิ ปาโฐ, นิพฺพิทานุโลโม เอเตสํ อตฺถีติ นิพฺพิทานุโลมีติ อตฺโถฯ นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณานีติ นิพฺพิทาย ปฏิปฺปสฺสทฺธิยํ ญาณานิฯ วิมุตฺติสุเข ญาณานีติ วิมุตฺติสุเขน สมฺปยุตฺตานิ ญาณานิฯ

กตมานิ อฏฺฐาติอาทีหิ ปริปนฺถอุปการานํ ปฏิปกฺขวิปกฺขยุคลตฺตา เตสุ ญาณานิ สเหว นิทฺทิฏฺฐานิฯ กามจฺฉนฺทเนกฺขมฺมาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถานิฯ อุปการนฺติ จ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน นปุํสกวจนํ กตํฯ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมาติ วุตฺตาวเสสา เย เกจิ อกุสลา ธมฺมาฯ ตถา สพฺเพปิ นิพฺเพธภาคิยา กุสลา ธมฺมาฯ ‘‘ปริปนฺโถ อุปการ’’นฺติ จ ตํ ตเทว อเปกฺขิตฺวา เอกวจนํ กตํฯ เอตฺถ จ ปริปนฺเถ ญาณานิ จ อุปกาเร ญาณานิ จ ปุจฺฉิตฺวา เตสํ อารมฺมณาเนว วิสฺสชฺชิตฺวา เตเหว ตานิ วิสฺสชฺชิตานิ โหนฺตีติ ตทารมฺมณานิ ญาณานิ นิคเมตฺวา ทสฺเสสิฯ อุปกฺกิเลเส ญาณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

คณนวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. โสฬสญาณนิทฺเทสวณฺณนา