สจฺฉิกโต ปจฺจุปฏฺฐานวเสน ฯ ผสฺสิโต ปทฏฺฐานวเสนฯ อถ วา ญาโต ญาณุปฺปาทวเสนฯ ทิฏฺโฐ จกฺขุปฺปาทวเสนฯ วิทิโต ปญฺญุปฺปาทวเสนฯ สจฺฉิกโต วิชฺชุปฺปาทวเสนฯ ผสฺสิโต อาโลกุปฺปาทวเสนฯ ‘‘ยาวตา ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ, สพฺโพ ทิฏฺโฐ, อทิฏฺโฐ ทุกฺขฏฺโฐ นตฺถี’’ติอาทินา นเยน จ ‘‘ยาวตา สเทวกสฺส โลกสฺส…เป.… อนุวิจริตํ มนสา, สพฺพํ ญาตํ, อญฺญาตํ นตฺถี’’ติอาทินา นเยน จ วิตฺถาโร เวทิตพฺโพฯ ปฐมํ วุตฺตคาถา นิคมนวเสน ปุน วุตฺตาฯ ตํนิคมเนเยว หิ กเต ญาณนิคมนมฺปิ กตเมว โหตีติฯ

สพฺพญฺญุตญฺญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺค-อฏฺฐกถาย

ญาณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทิฏฺฐิกถา

1. อสฺสาททิฏฺฐินิทฺเทสวณฺณนา

[122] อิทานิ ญาณกถานนฺตรํ กถิตาย ทิฏฺฐิกถาย อนุปุพฺพอนุวณฺณนา อนุปฺปตฺตาฯ อยญฺหิ ทิฏฺฐิกถา ญาณกถาย กตญาณปริจยสฺส สมธิคตสมฺมาทิฏฺฐิสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิมลวิโสธนา สุกรา โหติ, สมฺมาทิฏฺฐิ จ สุปริสุทฺธา โหตีติ ญาณกถานนฺตรํ กถิตาฯ ตตฺถ กา ทิฏฺฐีติอาทิกา ปุจฺฉาฯ กา ทิฏฺฐีติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐีติอาทิกํ ปุจฺฉิตปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนํฯ กถํ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐีติอาทิโก วิสฺสชฺชิตวิสฺสชฺชนสฺส วิตฺถารนิทฺเทโส, สพฺพาว ตา ทิฏฺฐิโย อสฺสาททิฏฺฐิโยติอาทิกา ทิฏฺฐิสุตฺตสํสนฺทนาติ เอวมิเม จตฺตาโร ปริจฺเฉทาฯ ตตฺถ ปุจฺฉาปริจฺเฉเท ตาว กา ทิฏฺฐีติ ธมฺมปุจฺฉา, สภาวปุจฺฉาฯ กติ ทิฏฺฐิฏฺฐานานีติ เหตุปุจฺฉา ปจฺจยปุจฺฉา, กิตฺตกานิ ทิฏฺฐีนํ การณานีติ อตฺโถฯ กติ ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานีติ สมุทาจารปุจฺฉา วิการปุจฺฉาฯ

ทิฏฺฐิโย เอว หิ สมุทาจารวเสน จิตฺตํ ปริโยนนฺธนฺติโย อุฏฺฐหนฺตีติ ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานิ นาม โหนฺติฯ กติ ทิฏฺฐิโยติ ทิฏฺฐีนํ สงฺขาปุจฺฉา คณนาปุจฺฉาฯ กติ ทิฏฺฐาภินิเวสาติ วตฺถุปฺปเภทวเสน อารมฺมณนานตฺตวเสน ทิฏฺฐิปฺปเภทปุจฺฉาฯ ทิฏฺฐิโย เอว หิ ตํ ตํ วตฺถุํ ตํ ตํ อารมฺมณํ อภินิวิสนฺติ ปรามสนฺตีติ ทิฏฺฐิปรามาสาติ วุจฺจนฺติฯ กตโม ทิฏฺฐิฏฺฐานสมุคฺฆาโตติ ทิฏฺฐีนํ ปฏิปกฺขปุจฺฉา ปหานูปายปุจฺฉาฯ ทิฏฺฐิการณานิ หิ ขนฺธาทีนิ ทิฏฺฐิสมุคฺฆาเตน ตาสํ การณานิ น โหนฺตีติ ตานิ จ การณานิ สมุคฺฆาติตานิ นาม โหนฺติฯ ตสฺมา ทิฏฺฐิฏฺฐานานิ สมฺมา ภุสํ หญฺญนฺติ เอเตนาติ ทิฏฺฐิฏฺฐานสมุคฺฆาโตติ วุจฺจติฯ

อิทานิ เอตาสํ ฉนฺนํ ปุจฺฉานํ กา ทิฏฺฐีติอาทีนิ ฉ วิสฺสชฺชนานิฯ ตตฺถ กา ทิฏฺฐีติ วิสฺสชฺเชตพฺพปุจฺฉาฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐีติ วิสฺสชฺชนํฯ สา ปน อนิจฺจาทิเก วตฺถุสฺมิํ นิจฺจาทิวเสน อภินิวิสติ ปติฏฺฐหติ ทฬฺหํ คณฺหาตีติ อภินิเวโสฯ อนิจฺจาทิอาการํ อติกฺกมิตฺวา นิจฺจนฺติอาทิวเสน วตฺตมาโน ปรโต อามสติ คณฺหาตีติ ปรามาโสฯ อถ วา นิจฺจนฺติอาทิกํ ปรํ อุตฺตมํ สจฺจนฺติ อามสติ คณฺหาตีติ ปรามาโส, อภินิเวโส จ โส ปรามาโส จาติ อภินิเวสปรามาโสฯ เอวํปกาโร ทิฏฺฐีติ กิจฺจโต ทิฏฺฐิสภาวํ วิสฺสชฺเชติฯ ตีณิ สตนฺติ ตีณิ สตานิ, วจนวิปลฺลาโส กโตฯ กตโม ทิฏฺฐิฏฺฐานสมุคฺฆาโตติ ปุจฺฉํ อนุทฺธริตฺวาว โสตาปตฺติมคฺโค ทิฏฺฐิฏฺฐานสมุคฺฆาโตติ วิสฺสชฺชนํ กตํฯ

[123] อิทานิ กถํ อภินิเวสปรามาโสติอาทิ วิตฺถารนิทฺเทโสฯ ตตฺถ รูปนฺติ อุปโยควจนํฯ รูปํ อภินิเวสปรามาโสติ สมฺพนฺโธฯ รูปนฺติ เจตฺถ รูปุปาทานกฺขนฺโธ กสิณรูปญฺจฯ ‘‘เอตํ มมา’’ติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิ, ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิ, ‘‘เอโส เม อตฺตา’’ติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐีติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ เอตนฺติ สามญฺญวจนํฯ เตเนว ‘‘เวทนํ เอตํ มม, สงฺขาเร เอตํ มมา’’ติ นปุํสกวจนํ เอกวจนญฺจ กตํฯ เอโสติ ปน วตฺตพฺพมเปกฺขิตฺวา ปุลฺลิงฺเคกวจนํ กตํฯ เอตํ มมาติ ตณฺหามญฺญนามูลิกา ทิฏฺฐิฯ เอโสหมสฺมีติ มานมญฺญนามูลิกา ทิฏฺฐิฯ เอโส เม อตฺตาติ ทิฏฺฐิมญฺญนา เอวฯ

เกจิ ปน ‘‘เอตํ มมาติ มมํการกปฺปนา, เอโสหมสฺมีติ อหํการกปฺปนา, เอโส เม อตฺตาติ อหํการมมํการกปฺปิโต อตฺตาภินิเวโสติ จ, ตถา ยถากฺกเมเนว ตณฺหามูลนิเวโส มานปคฺคาโห, ตณฺหามูลนิวิฏฺโฐ มานปคฺคหิโต, อตฺตาภินิเวโสติ จ, สงฺขารานํ ทุกฺขลกฺขณาทสฺสนํ, สงฺขารานํ อนิจฺจลกฺขณาทสฺสนํ, สงฺขารานํ ติลกฺขณาทสฺสนเหตุโก อตฺตาภินิเวโสติ จ, ทุกฺเข อสุเภ จ สุขํ สุภนฺติ วิปลฺลาสคตสฺส, อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วิปลฺลาสคตสฺส, จตุพฺพิธวิปลฺลาสคตสฺส จ อตฺตาภินิเวโสติ จ, ปุพฺเพนิวาสญาณสฺส อาการกปฺปนา, ทิพฺพจกฺขุญาณสฺส อนาคตปฏิลาภกปฺปนา, ปุพฺพนฺตาปรนฺตอิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กปฺปนิสฺสิตสฺส อตฺตาภินิเวโสติ จ, นนฺทิยา อตีตมนฺวาคเมติ, นนฺทิยา อนาคตํ ปฏิกงฺขติ, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรติ อตฺตาภินิเวโสติ จ, ปุพฺพนฺเต อญฺญาณเหตุกา ทิฏฺฐิ, อปรนฺเต อญฺญาณเหตุกา ทิฏฺฐิ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อญฺญาณเหตุโก อตฺตาภินิเวโส’’ติ จ เอเตสํ ติณฺณํ วจนานํ อตฺถํ วณฺณยนฺติฯ

ทิฏฺฐิโย ปเนตฺถ ปฐมํ ปญฺจกฺขนฺธวตฺถุกาฯ ตโต ฉอชฺฌตฺติกพาหิรายตนวิญฺญาณ- กายสมฺผสฺสกายเวทนากายสญฺญากายเจตนากายตณฺหากายวิตกฺกวิจารธาตุทสกสิณ- ทฺวตฺติํสาการวตฺถุกา ทิฏฺฐิโย วุตฺตาฯ ทฺวตฺติํสากาเรสุ จ ยตฺถ วิสุํ อภินิเวโส น ยุชฺชติ, ตตฺถ สกลสรีราภินิเวสวเสเนว วิสุํ อภินิเวโส วิย กโตติ เวทิตพฺพํฯ ตโต ทฺวาทสายตนอฏฺฐารสธาตุเอกูนวีสติอินฺทฺริยวเสน โยชนา กตาฯ ตีณิ เอกนฺตโลกุตฺตรินฺทฺริยานิ น โยชิตานิฯ น หิ โลกุตฺตรวตฺถุกา ทิฏฺฐิโย โหนฺติฯ สพฺพตฺถาปิ จ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺเสสุ ธมฺเมสุ โลกุตฺตเร ฐเปตฺวา โลกิยา เอว คเหตพฺพาฯ อนินฺทฺริยพทฺธรูปญฺจ น คเหตพฺพเมวฯ ตโต เตธาตุกวเสน นววิธภววเสน ฌานพฺรหฺมวิหารสมาปตฺติวเสน ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺควเสน จ โยชนา กตาฯ ชาติชรามรณานํ วิสุํ คหเณ ปริหาโร วุตฺตนโย เอวฯ สพฺพานิ เจตานิ รูปาทิกานิ ชรามรณนฺตานิ อฏฺฐนวุติสตํ ปทานิ ภวนฺติฯ

[124] ทิฏฺฐิฏฺฐาเนสุ ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ วีสติวตฺถุกายปิ สกฺกายทิฏฺฐิยา ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํเยว วตฺถุตฺตา ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อตฺตานํ สมนุปสฺสมานา สมนุปสฺสนฺติ, สพฺเพ เต ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธสุเยว สมนุปสฺสนฺติ, เอเตสํ วา อญฺญตร’’นฺติ (สํ. นิ. 3.47) วุตฺตตฺตา จ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทิฏฺฐีนํ การณํฯ อวิชฺชาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ อวิชฺชาย อนฺธีกตานํ ทิฏฺฐิอุปฺปตฺติโต ‘‘ยายํ, ภนฺเต, ทิฏฺฐิ ‘อสมฺมาสมฺพุทฺเธสุ สมฺมาสมฺพุทฺธา’ติ, อยํ นุ โข, ภนฺเต, ทิฏฺฐิ กิํ ปฏิจฺจ ปญฺญายตีติ? มหตี โข เอสา, กจฺจาน, ธาตุ, ยทิทํ อวิชฺชาธาตุฯ หีนํ, กจฺจาน, ธาตุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ หีนา สญฺญา หีนา ทิฏฺฐี’’ติ (สํ. นิ. 2.97) วจนโต จ อวิชฺชา ทิฏฺฐีนํ การณํฯ ผสฺโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ เตน ผสฺเสน ผุฏฺฐสฺส ทิฏฺฐิอุปฺปตฺติโต ‘‘เย เต, ภิกฺขเว, สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิโน ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิวุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติ (ที. นิ. 1.123) วจนโต จ ผสฺโส ทิฏฺฐีนํ การณํฯ สญฺญาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ อาการมตฺตคฺคหเณน อยาถาวสภาวคาหเหตุตฺตา สญฺญาย –

‘‘ยานิ จ ตีณิ ยานิ จ สฏฺฐิ, สมณปฺปวาทสิตานิ ภูริปญฺญ;

สญฺญกฺขรสญฺญนิสฺสิตานิ, โอสรณานิ วิเนยฺย โอฆตมคา’’ติฯ (สุ. นิ. 543) –

วจนโต ‘‘สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา’’ติ (สุ. นิ. 880; มหานิ. 109) วจนโต จ สญฺญา ทิฏฺฐีนํ การณํฯ วิตกฺโกปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ อาการปริวิตกฺเกน ทิฏฺฐิอุปฺปตฺติโต –

‘‘นเหว สจฺจานิ พหูนิ นานา, อญฺญตฺร สญฺญาย นิจฺจานิ โลเก;

ตกฺกญฺจ ทิฏฺฐีสุ ปกปฺปยิตฺวา, สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหู’’ติฯ (สุ. นิ. 892) –

วจนโต จ วิตกฺโก ทิฏฺฐีนํ การณํฯ

อโยนิโสมนสิกาโรปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ อโยนิโส มนสิการสฺส อกุสลานํ อสาธารณเหตุตฺตา ‘‘ตสฺเสวํ อโยนิโส มนสิกโรโต ฉนฺนํ ทิฏฺฐีนํ อญฺญตรา ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ม. นิ. 1.19) วจนโต จ อโยนิโส มนสิกาโร ทิฏฺฐีนํ การณํ ฯ ปาปมิตฺโตปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ ปาปมิตฺตสฺส ทิฏฺฐานุคติอาปชฺชเนน ทิฏฺฐิอุปฺปตฺติโต ‘‘พาหิรํ, ภิกฺขเว, องฺคนฺติ กริตฺวา น อญฺญํ เอกงฺคมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ มหโต อนตฺถาย สํวตฺตติฯ ยถยิทํ, ภิกฺขเว, ปาปมิตฺตตา’’ติ (อ. นิ. 1.110) วจนโต จ ปาปมิตฺโต ทิฏฺฐีนํ การณํฯ ปรโตปิ โฆโส ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ ทุรกฺขาตธมฺมสฺสวเนน ทิฏฺฐิอุปฺปตฺติโต ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, เหตู ทฺเว ปจฺจยา มิจฺฉาทิฏฺฐิยา อุปฺปาทาย ปรโต จ โฆโส อโยนิโส จ มนสิกาโร’’ติ (อ. นิ. 2.126) วจนโต จ ปรโต โฆโส มิจฺฉาทิฏฺฐิกโต มิจฺฉาทิฏฺฐิปฏิสญฺญุตฺตกถา ทิฏฺฐีนํ การณํฯ

อิทานิ ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ ปทสฺส อตฺถํ วิวรนฺโต ขนฺธา เหตุ ขนฺธา ปจฺจโยติอาทิมาหฯ ขนฺธา เอว ทิฏฺฐีนํ อุปาทาย, ชนกเหตุ เจว อุปตฺถมฺภกปจฺจโย จาติ อตฺโถฯ สมุฏฺฐานฏฺเฐนาติ สมุฏฺฐหนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ เอเตนาติ สมุฏฺฐานํ, การณนฺติ อตฺโถฯ เตน สมุฏฺฐานฏฺเฐน, ทิฏฺฐิการณภาเวนาติ อตฺโถฯ

[125] อิทานิ กิจฺจเภเทน ทิฏฺฐิเภทํ ทสฺเสนฺโต กตมานิ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานีติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยา ทิฏฺฐีติ อิทานิ วุจฺจมานานํ อฏฺฐารสนฺนํ ปทานํ สาธารณํ มูลปทํฯ ยา ทิฏฺฐิ, ตเทว ทิฏฺฐิคตํ, ยา ทิฏฺฐิ, ตเทว ทิฏฺฐิคหนนฺติ สพฺเพหิ สมฺพนฺโธ กาตพฺโพฯ อยาถาวทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิ, ตเทว ทิฏฺฐีสุ คตํ ทสฺสนํ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิอนฺโตคธตฺตาติ ทิฏฺฐิคตํฯ เหฏฺฐาปิสฺส อตฺโถ วุตฺโตเยวฯ ทฺวินฺนํ อนฺตานํ เอกนฺตคตตฺตาปิ ทิฏฺฐิคตํฯ สา เอว ทิฏฺฐิ ทุรติกฺกมนฏฺเฐน ทิฏฺฐิคหนํ ติณคหนวนคหนปพฺพตคหนานิ วิยฯ สาสงฺกสปฺปฏิภยฏฺเฐน ทิฏฺฐิกนฺตารํ โจรกนฺตารวาฬกนฺตารนิรุทกกนฺตารทุพฺภิกฺขกนฺตารา วิยฯ ธมฺมสงฺคณิยํ ‘‘ทิฏฺฐิกนฺตาโร’’ติ สกลิงฺเคเนว อาคตํฯ สมฺมาทิฏฺฐิยา วินิวิชฺฌนฏฺเฐน ปฏิโลมฏฺเฐน จ ทิฏฺฐิวิสูกํฯ มิจฺฉาทสฺสนญฺหิ อุปฺปชฺชมานํ สมฺมาทสฺสนํ วินิวิชฺฌติ เจว วิโลเมติ จฯ ธมฺมสงฺคณิยํ (ธ. ส. 392, 1105) ‘‘ทิฏฺฐิวิสูกายิก’’นฺติ อาคตํฯ กทาจิ สสฺสตสฺส, กทาจิ อุจฺเฉทสฺส คหณโต ทิฏฺฐิยา วิรูปํ ผนฺทิตนฺติ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํฯ ทิฏฺฐิคติโก หิ เอกสฺมิํ ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกติ, กทาจิ สสฺสตํ อนุสฺสรติ, กทาจิ อุจฺเฉทํฯ ทิฏฺฐิเยว อนตฺเถ สํโยเชตีติ ทิฏฺฐิสญฺโญชนํฯ

ทิฏฺฐิเยว อนฺโตตุทนฏฺเฐน ทุนฺนีหรณียฏฺเฐน จ สลฺลนฺติ ทิฏฺฐิสลฺลํ ฯ ทิฏฺฐิเยว ปีฬากรณฏฺเฐน สมฺพาโธติ ทิฏฺฐิสมฺพาโธฯ ทิฏฺฐิเยว โมกฺขาวรณฏฺเฐน ปลิโพโธติ ทิฏฺฐิปลิโพโธฯ ทิฏฺฐิเยว ทุมฺโมจนียฏฺเฐน พนฺธนนฺติ ทิฏฺฐิพนฺธนํฯ ทิฏฺฐิเยว ทุรุตฺตรฏฺเฐน ปปาโตติ ทิฏฺฐิปปาโตฯ ทิฏฺฐิเยว ถามคตฏฺเฐน อนุสโยติ ทิฏฺฐานุสโยฯ ทิฏฺฐิเยว อตฺตานํ สนฺตาเปตีติ ทิฏฺฐิสนฺตาโปฯ ทิฏฺฐิเยว อตฺตานํ อนุทหตีติ ทิฏฺฐิปริฬาโหฯ ทิฏฺฐิเยว กิเลสกายํ คนฺเถตีติ ทิฏฺฐิคนฺโถฯ ทิฏฺฐิเยว ภุสํ อาทิยตีติ ทิฏฺฐุปาทานํฯ ทิฏฺฐิเยว ‘‘สจฺจ’’นฺติอาทิวเสน อภินิวิสตีติ ทิฏฺฐาภินิเวโสฯ ทิฏฺฐิเยว อิทํ ปรนฺติ อามสติ, ปรโต วา อามสตีติ ทิฏฺฐิปรามาโสฯ

[126] อิทานิ ราสิวเสน โสฬส ทิฏฺฐิโย อุทฺทิสนฺโต กตมา โสฬส ทิฏฺฐิโยติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุขโสมนสฺสสงฺขาเต อสฺสาเท ทิฏฺฐิ อสฺสาททิฏฺฐิฯ อตฺตานํ อนุคตา ทิฏฺฐิ อตฺตานุทิฏฺฐิฯ นตฺถีติ ปวตฺตตฺตา วิปรีตา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ สติ กาเย ทิฏฺฐิ, สนฺตี วา กาเย ทิฏฺฐิ สกฺกายทิฏฺฐิฯ กาโยติ เจตฺถ ขนฺธปญฺจกํ, ขนฺธปญฺจกสงฺขาโต สกฺกาโย วตฺถุ ปติฏฺฐา เอติสฺสาติ สกฺกายวตฺถุกาฯ สสฺสตนฺติ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ สสฺสตทิฏฺฐิฯ อุจฺเฉโทติ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ อุจฺเฉททิฏฺฐิฯ สสฺสตาทิอนฺตํ คณฺหาตีติ อนฺตคฺคาหิกา, อนฺตคฺคาโห วา อสฺสา อตฺถีติ อนฺตคฺคาหิกาฯ อตีตสงฺขาตํ ปุพฺพนฺตํ อนุคตา ทิฏฺฐิ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิฯ อนาคตสงฺขาตํ อปรนฺตํ อนุคตา ทิฏฺฐิ อปรนฺตานุทิฏฺฐิฯ อนตฺเถ สํโยเชตีติ สญฺโญชนิกาฯ อหงฺการวเสน อหนฺติ อุปฺปนฺเนน มาเนน ทิฏฺฐิยา มูลภูเตน วินิพนฺธา ฆฏิตา อุปฺปาทิตา ทิฏฺฐิ อหนฺติ มานวินิพนฺธา ทิฏฺฐิฯ ตถา มมงฺการวเสน มมนฺติ อุปฺปนฺเนน มาเนน วินิพนฺธา ทิฏฺฐิ มมนฺติ มานวินิพนฺธา ทิฏฺฐิฯ อตฺตโน วทนํ กถนํ อตฺตวาโท, เตน ปฏิสญฺญุตฺตา พทฺธา ทิฏฺฐิ อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺฐิฯ อตฺตานํ โลโกติ วทนํ กถนํ โลกวาโท, เตน ปฏิสญฺญุตฺตา ทิฏฺฐิ โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺฐิฯ ภโว วุจฺจติ สสฺสตํ, สสฺสตวเสน อุปฺปชฺชนทิฏฺฐิ ภวทิฏฺฐิฯ วิภโว วุจฺจติ อุจฺเฉโท, อุจฺเฉทวเสน อุปฺปชฺชนทิฏฺฐิ วิภวทิฏฺฐิฯ

[127-128] อิทานิ ตีณิ สตํ ทิฏฺฐาภินิเวเส นิทฺทิสิตุกาโม กตเม ตีณิ สตํ ทิฏฺฐาภินิเวสาติ ปุจฺฉิตฺวา เต อวิสฺสชฺเชตฺวาว วิสุํ วิสุํ อภินิเวสวิสฺสชฺชเนเนว เต วิสฺสชฺเชตุกาโม อสฺสาททิฏฺฐิยา, กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหตีติอาทินา นเยน โสฬสนฺนํ ทิฏฺฐีนํ อภินิเวสาการคณนํ ปุจฺฉิตฺวา ปุน อสฺสาททิฏฺฐิยา ปญฺจติํสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหตีติ ตาสํ โสฬสนฺนํ ทิฏฺฐีนํ อภินิเวสาการคณนํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุน ตานิ คณนานิ วิสฺสชฺเชนฺโต อสฺสาททิฏฺฐิยา กตเมหิ ปญฺจติํสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ รูปํ ปฏิจฺจาติ รูปกฺขนฺธํ ปฏิจฺจฯ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสนฺติ ‘‘อยํ เม กาโย อีทิโส’’ติ รูปสมฺปทํ นิสฺสาย เคหสิตํ ราคสมฺปยุตฺตํ สุขํ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ เหฏฺฐา วุตฺเตนฏฺเฐน สุขญฺจ โสมนสฺสญฺจฯ ตํเยว รูปสฺส อสฺสาโทติ รูปนิสฺสโย อสฺสาโทฯ ตญฺหิ สุขํ ตณฺหาวเสน อสฺสาทียติ อุปภุญฺชียตีติ อสฺสาโทฯ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐีติ โส อสฺสาโท สสฺสโตติ วา อุจฺฉิชฺชิสฺสตีติ วา สสฺสตํ วา อุจฺฉิชฺชมานํ วา อตฺตานํ สุขิตํ กโรตีติ วา อภินิเวสปรามาโส โหติฯ ตสฺมา ยา จ ทิฏฺฐิ โย จ อสฺสาโทติ อสฺสาทสฺส ทิฏฺฐิภาวาภาเวปิ อสฺสาทํ วินา สา ทิฏฺฐิ น โหตีติ กตฺวา อุภยมฺปิ สมุจฺจิตํฯ อสฺสาททิฏฺฐีติ อสฺสาเท ปวตฺตา ทิฏฺฐีติ วุตฺตํ โหติฯ

อิทานิ นานาสุตฺเตหิ สํสนฺเทตฺวา มิจฺฉาทิฏฺฐิํ มิจฺฉาทิฏฺฐิกญฺจ ครหิตุกาโม อสฺสาททิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐีติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทิฏฺฐิวิปตฺตีติ สมฺมาทิฏฺฐิวินาสกมิจฺฉาทิฏฺฐิสงฺขาตทิฏฺฐิยา วิปตฺติฯ ทิฏฺฐิวิปนฺโนติ วิปนฺนา วินฏฺฐา สมฺมาทิฏฺฐิ อสฺสาติ ทิฏฺฐิวิปนฺโน, วิปนฺนทิฏฺฐีติ วุตฺตํ โหติฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วา วิปนฺโน วินฏฺโฐติ ทิฏฺฐิวิปนฺโนฯ น เสวิตพฺโพ อุปสงฺกมเนนฯ น ภชิตพฺโพ จิตฺเตนฯ น ปยิรุปาสิตพฺโพ อุปสงฺกมิตฺวา นิสีทเนนฯ ตํ กิสฺส เหตูติ ‘‘ตํ เสวนาทิกํ เกน การเณน น กาตพฺพ’’นฺติ ตสฺส การณปุจฺฉาฯ ทิฏฺฐิ หิสฺส ปาปิกาติ การณวิสฺสชฺชนํฯ ยสฺมา อสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺฐิ ปาปิกา, ตสฺมา ตํ เสวนาทิกํ น กาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐิยา ราโคติ ‘‘สุนฺทรา เม ทิฏฺฐี’’ติ ทิฏฺฐิํ อารพฺภ ทิฏฺฐิยา อุปฺปชฺชนราโค ฯ ทิฏฺฐิราครตฺโตติ เตน ทิฏฺฐิราเคน รงฺเคน รตฺตํ วตฺถํ วิย รตฺโตฯ น มหปฺผลนฺติ วิปากผเลนฯ น มหานิสํสนฺติ นิสฺสนฺทผเลนฯ

ปุริสปุคฺคลสฺสาติ ปุริสสงฺขาตสฺส ปุคฺคลสฺสฯ

โลกิยโวหาเรน หิ ปุริ วุจฺจติ สรีรํ, ตสฺมิํ ปุริสฺมิํ เสติ ปวตฺตตีติ ปุริโส, ปุํ วุจฺจติ นิรโย, ตํ ปุํ คลติ คจฺฉตีติ ปุคฺคโลฯ เยภุยฺเยน หิ สตฺตา สุคติโต จุตา ทุคฺคติยํเยว นิพฺพตฺตนฺติฯ ตํ กิสฺส เหตูติ ตํ น มหปฺผลตฺตํ เกน การเณน โหติฯ ทิฏฺฐิ หิสฺส ปาปิกาติ ยสฺมา อสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺฐิ ปาปิกา, ตสฺมา น มหปฺผลํ โหตีติ อตฺโถฯ ทฺเวว คติโยติ ปญฺจสุ คตีสุ ทฺเวว คติโยฯ วิปชฺชมานาย ทิฏฺฐิยา นิรโยฯ สมฺปชฺชมานาย ติรจฺฉานโยนิฯ ยญฺเจว กายกมฺมนฺติ สกลิงฺคธารณปฏิปทานุโยคอภิวาทนปจฺจุฏฺฐานอญฺชลิกมฺมาทิ กายกมฺมํฯ ยญฺจ วจีกมฺมนฺติ สกสมยปริยาปุณนสชฺฌายนเทสนาสมาทปนาทิ วจีกมฺมํฯ ยญฺจ มโนกมฺมนฺติ อิธโลกจินฺตาปฏิสํยุตฺตญฺจ ปรโลกจินฺตาปฏิสํยุตฺตญฺจ กตากตจินฺตาปฏิสํยุตฺตญฺจ มโนกมฺมํฯ ติณกฏฺฐธญฺญพีเชสุ สตฺตทิฏฺฐิสฺส ทานานุปฺปทานปฏิคฺคหณปริโภเคสุ จ กายวจีมโนกมฺมานิฯ ยถาทิฏฺฐีติ ยา อยํ ทิฏฺฐิ, ตสฺสานุรูปํฯ สมตฺตนฺติ ปริปุณฺณํฯ สมาทินฺนนฺติ คหิตํฯ

อฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตํ – ตเทตํ ยถาทิฏฺฐิยํ ฐิตกายกมฺมํ, ทิฏฺฐิสหชาตกายกมฺมํ, ทิฏฺฐานุโลมิกกายกมฺมนฺติ ติวิธํ โหติฯ ตตฺถ ‘‘ปาณํ หนโต อทินฺนํ อาทิยโต มิจฺฉาจรโต นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาปํ, นตฺถิ ปาปสฺส อาคโม’’ติ ยํ เอวํ ทิฏฺฐิกสฺส สโต ปาณาติปาตอทินฺนาทานมิจฺฉาจารสงฺขาตํ กายกมฺมํ, อิทํ ยถาทิฏฺฐิยํ ฐิตกายกมฺมํ นามฯ ‘‘ปาณํ หนโต อทินฺนํ อาทิยโต มิจฺฉาจรโต นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาปํ, นตฺถิ ปาปสฺส อาคโม’’ติ ยํ อิมาย ทิฏฺฐิยา อิมินา ทสฺสเนน สหชาตํ กายกมฺมํ, อิทํ ทิฏฺฐิสหชาตกายกมฺมํ นามฯ ตเทว ปน สมตฺตํ สมาทินฺนํ คหิตํ ปรามฏฺฐํ ทิฏฺฐานุโลมิกกายกมฺมํ นามฯ วจีกมฺมมโนกมฺเมสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปน มุสา ภณโต ปิสุณํ ภณโต ผรุสํ ภณโต สมฺผํ ปลปโต อภิชฺฌาลุโน พฺยาปนฺนจิตฺตสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส สโต นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาปํ, นตฺถิ ปาปสฺส อาคโมติ โยชนา กาตพฺพาฯ ลิงฺคธารณาทิปริยาปุณนาทิโลกจินฺตาทิวเสน วุตฺตนโย เจตฺถ สุนฺทโรฯ

เจตนาทีสุ ทิฏฺฐิสหชาตา เจตนา เจตนา นามฯ ทิฏฺฐิสหชาตา ปตฺถนา ปตฺถนา นามฯ เจตนาปตฺถนานํ วเสน จิตฺตฏฺฐปนา ปณิธิ นามฯ

เตหิ ปน เจตนาทีหิ สมฺปยุตฺตา ผสฺสาทโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา ธมฺมา สงฺขารา นามฯ อนิฏฺฐายาติอาทีหิ ทุกฺขเมว วุตฺตํฯ ทุกฺขญฺหิ สุขกาเมหิ สตฺเตหิ น เอสิตตฺตา อนิฏฺฐํฯ อปฺปิยตฺตา อกนฺตํฯ มนสฺส อวฑฺฒนโต, มนสิ อวิสปฺปนโต จ อมนาปํฯ อายติํ อภทฺทตาย อหิตํฯ ปีฬนโต ทุกฺขนฺติฯ ตํ กิสฺส เหตูติ ตํ เอวํ สํวตฺตนํ เกน การเณน โหตีติ อตฺโถฯ อิทานิสฺส การณํ ทิฏฺฐิ หิสฺส ปาปิกาติฯ ยสฺมา ตสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺฐิ ปาปิกา ลามกา, ตสฺมา เอวํ สํวตฺตตีติ อตฺโถฯ อลฺลาย ปถวิยา นิกฺขิตฺตนฺติ อุทเกน ตินฺตาย ภูมิยา โรปิตํฯ ปถวีรสํ อาโปรสนฺติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน ปถวิยา จ สมฺปทํ อาปสฺส จ สมฺปทํฯ พีชนิกฺขิตฺตฏฺฐาเน หิ น สพฺพา ปถวี น สพฺโพ อาโป จ พีชํ ผลํ คณฺหาเปติฯ โย ปน เตสํ ปเทโส พีชํ ผุสติ, โสเยว พีชํ ผลํ คณฺหาเปติฯ ตสฺมา พีชโปสนาย ปจฺจยภูโตเยว โส ปเทโส ปถวีรโส อาโปรโสติ เวทิตพฺโพฯ รสสทฺทสฺส หิ สมฺปตฺติ จ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘กิจฺจสมฺปตฺติอตฺเถน รโส นาม ปวุจฺจตี’’ติฯ โลเก จ ‘‘สุรโส คนฺธพฺโพ’’ติ วุตฺเต สุสมฺปนฺโน คนฺธพฺโพติ อตฺโถ ญายติฯ อุปาทิยตีติ คณฺหาติฯ โย หิ ปเทโส ปจฺจโย โหติ, ตํ ปจฺจยํ ลภมานํ พีชํ ตํ คณฺหาติ นามฯ สพฺพํ ตนฺติ สพฺพํ ตํ รสชาตํฯ ติตฺตกตฺตายาติ โส ปถวีรโส อาโปรโส จ อติตฺตโก สมาโนปิ ติตฺตกํ พีชํ นิสฺสาย นิมฺพรุกฺขาทีนํ เตสํ ผลานญฺจ ติตฺตกภาวาย สํวตฺตติฯ กฏุกตฺตายาติ อิทํ ปุริมสฺเสว เววจนํฯ

‘‘วณฺณคนฺธรสูเปโต, อมฺโพยํ อหุวา ปุเร;

ตเมว ปูชํ ลภมาโน, เกนมฺโพ กฏุกปฺผโล’’ติฯ (ชา. 1.2.71) –

อาคตฏฺฐาเน วิย หิ อิธาปิ ติตฺตกเมว อปฺปิยฏฺเฐน กฏุกนฺติ เวทิตพฺพํฯ อสาตตฺตายาติ อมธุรภาวายฯ อสาทุตฺตายาติปิ ปาโฐ, อสาทุภาวายาติ อตฺโถฯ สาทูติ หิ มธุรํฯ พีชํ หิสฺสาติ อสฺส นิมฺพาทิกสฺส พีชํฯ เอวเมวนฺติ เอวํ เอวํฯ ยสฺมา สุขา เวทนา ปรโม อสฺสาโท, ตสฺมา มิจฺฉาทิฏฺฐิยา ทุกฺขเวทนาวเสน อาทีนโว ทสฺสิโตติฯ ปุน อฏฺฐารสเภเทน ทิฏฺฐิยา อาทีนวํ ทสฺเสตุํ อสฺสาททิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐีติอาทิมาหฯ ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ อิเมหิ อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ ปริยุฏฺฐิตจิตฺตสฺส สญฺโญโคติ ทิฏฺฐิยา เอว สํสาเร พนฺธนํ ทสฺเสติฯ

[129] ยสฺมา ปน ทิฏฺฐิภูตานิปิ สญฺโญชนานิ อตฺถิ อทิฏฺฐิภูตานิปิ, ตสฺมา ตํ ปเภทํ ทสฺเสนฺโต อตฺถิ สญฺโญชนานิ เจวาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺมา กามราคสญฺโญชนสฺเสว อนุนยสญฺโญชนนฺติ อาคตฏฺฐานมฺปิ อตฺถิ, ตสฺมา อนุนยสญฺโญชนนฺติ วุตฺตํฯ กามราคภาวํ อปฺปตฺวา ปวตฺตํ โลภํ สนฺธาย เอตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เสสขนฺธายตนาทิมูลเกสุปิ วาเรสุ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เวทนาปรมตฺตา จ อสฺสาทสฺส เวทนาปริโยสานา เอว เทสนา กตาฯ สญฺญาทโย น คหิตาฯ อิเมหิ ปญฺจติํสาย อากาเรหีติ ปญฺจกฺขนฺธา อชฺฌตฺติกายตนาทีนิ ปญฺจ ฉกฺกานิ จาติ อิมานิ ปญฺจติํส วตฺถูนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนอสฺสาทารมฺมณวเสน ปญฺจติํสาย อากาเรหิฯ

อสฺสาททิฏฺฐินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อตฺตานุทิฏฺฐินิทฺเทสวณฺณนา

[130] อตฺตานุทิฏฺฐิยํ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโนติ อาคมาธิคมาภาวา เญยฺโย อสฺสุตวา อิติฯ ยสฺส หิ ขนฺธธาตุอายตนสจฺจปจฺจยาการสติปฏฺฐานาทีสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวินิจฺฉยวิรหิตตฺตา อตฺตานุทิฏฺฐิปฏิเสธกโร เนว อาคโม, ปฏิปตฺติยา อธิคนฺตพฺพสฺส อนธิคตตฺตา น จ อธิคโม อตฺถิ, โส อาคมาธิคมานํ อภาวา เญยฺโย อสฺสุตวา อิติฯ สุตนฺติ หิ พุทฺธวจนาคโม จ สุตผลตฺตา เหตุโวหารวเสน อธิคโม จ, ตํ สุตํ อสฺส อตฺถีติ สุตวา, น สุตวา อสฺสุตวาฯ สฺวายํ –

ปุถูนํ ชนนาทีหิ, การเณหิ ปุถุชฺชโน;

ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา, ปุถุวายํ ชโน อิติฯ

โส หิ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชโนฯ