เมนู

ยทิ นิมฺมิตา พหุกา โหนฺติ, ‘‘นิมฺมิโต’’ติอาทิ กสฺมา เอกวจนํ กตนฺติ เจ? นิมฺมิเตสุปิ เอเกกสฺส นานาอิริยาปถภาวทสฺสนตฺถํฯ พหุวจเนน หิ วุตฺเต สพฺเพปิ นิมฺมิตา สกิํ เอเกกอิริยาปถิกา วิย โหนฺติฯ เอกวจเนน ปน วุตฺเต นิมฺมิเตสุ เอเกโก นานาอิริยาปถิโกติ ญายติฯ ตสฺมา เอกวจนนิทฺเทโส กโตฯ จูฬปนฺถกตฺเถโรปิ ตาว นานาอิริยาปถิกภิกฺขูนํ สหสฺสํ มาเปสิ, กิํ ปน ภควา ยมกปาฏิหีเร พหู นิมฺมิเต น กริสฺสติฯ จูฬปนฺถกตฺเถรํ มุญฺจิตฺวา อญฺเญสํ สาวกานํ เอกาวชฺชเนน นานาอิริยปถิกานํ นานารูปานญฺจ นิมฺมานํ น อิชฺฌติฯ อนิยเมตฺวา หิ นิมฺมิตา อิทฺธิมตา สทิสาว โหนฺติฯ ฐานนิสชฺชาทีสุ วา ภาสิตตุณฺหีภาวาทีสุ วา ยํ ยํ อิทฺธิมา กโรติ, ตํ ตเทว กโรนฺติ, วิสทิสกรณํ นานากิริยากรณญฺจ ‘‘เอตฺตกา อีทิสา โหนฺตุ, เอตฺตกา อิมํ นาม กโรนฺตู’’ติ วิสุํ วิสุํ อาวชฺชิตฺวา อธิฏฺฐาเนน อิชฺฌติฯ ตถาคตสฺส ปน เอกาวชฺชนาธิฏฺฐาเนเนว นานปฺปการนิมฺมานํ อิชฺฌติฯ เอวเมว อคฺคิกฺขนฺธอุทกธารานิมฺมาเน จ นานาวณฺณนิมฺมาเน จ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ภควา จงฺกมตีติ อากาเส วา ปถวิยํ วา จงฺกมติฯ นิมฺมิโตติ อิทฺธิยา มาปิตพุทฺธรูปํฯ ติฏฺฐติ วาติอาทีนิปิ อากาเส วา ปถวิยํ วาฯ กปฺเปตีติ กโรติฯ ภควา ติฏฺฐตีติอาทีสุปิ เอเสว นโยติฯ

ยมกปาฏิหีรญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

71. มหากรุณาญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[117] มหากรุณาญาณนิทฺเทเส พหุเกหิ อากาเรหีติ อิทานิ วุจฺจมาเนหิ เอกูนนวุติยา ปกาเรหิฯ ปสฺสนฺตานนฺติ ญาณจกฺขุนา จ พุทฺธจกฺขุนา จ โอโลเกนฺตานํฯ โอกฺกมตีติ โอตรติ ปวิสติฯ อาทิตฺโตติ ทุกฺขลกฺขณวเสน ปีฬาโยคโต สนฺตาปนฏฺเฐน อาทีปิโตฯ ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. 3.15) วุตฺตตฺตา สพฺพสงฺขตสฺส เจว ทุกฺขลกฺขณวเสน ปีฬิตตฺตา ทุกฺขสฺส จ กรุณาย มูลภูตตฺตา ปฐมํ ทุกฺขลกฺขณวเสน ‘‘อาทิตฺโต’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ราคาทีหิ อาทิตฺตตํ ปน อุปริ วกฺขติฯ อถ วา อาทิตฺโตติ ราคาทีหิเยว อาทิตฺโตฯ

อุปริ ปน ‘‘ตสฺส นตฺถญฺโญ โกจิ นิพฺพาเปตา’’ติ อตฺถาเปกฺขนวเสน ปุน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ โลกสนฺนิวาโสติ ปญฺจกฺขนฺธา ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโก, ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน สนฺนิวสนฺติ เอตฺถ สตฺตาติ สนฺนิวาโส, โลโกว สนฺนิวาโส โลกสนฺนิวาโสฯ ทุกฺขิตํ ขนฺธสนฺตานํ อุปาทาย สตฺตโวหารสพฺภาวโต โลกสนฺนิวาสโยคโต สตฺตสมูโหปิ โลกสนฺนิวาโสฯ โสปิ จ สหขนฺธโกเยวฯ อุยฺยุตฺโตติ อเนเกสุ กิจฺเจสุ นิจฺจพฺยาปารตาย กตโยโค กตอุสฺสาโห, สตตกิจฺเจสุ สอุสฺสุกฺโกติ อตฺโถฯ ฆฏฺฏนยุตฺโตติ วา อุยฺยุตฺโตฯ ปยาโตติ ปพฺพเตยฺยา นที วิย อนวฏฺฐิตคมเนน มรณาย ยาตุํ อารทฺโธฯ กุมฺมคฺคปฺปฏิปนฺโนติ กุจฺฉิตํ มิจฺฉามคฺคํ ปฏิปนฺโนฯ อุปริ ปน ‘‘วิปถปกฺขนฺโท’’ติ นานาปเทหิ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ

อุปนียตีติ ชราวเสน มรณาย อุปนียติ หรียติฯ ชรา หิ ‘‘อายุโน สํหานี’’ติ (สํ. นิ. 2.2) วุตฺตาฯ อทฺธุโวติ น ถิโร, สทา ตเถว น โหติฯ ยสฺมา อทฺธุโว, ตสฺมา อุปนียตีติ ปุริมสฺส การณวจนเมตํฯ เอเตน สการณํ ชราทุกฺขํ วุตฺตํฯ ตํ ชราทุกฺขํ ทิสฺวา ชราปาริชุญฺญรหิตาปิ วิญฺญู ปพฺพชนฺติฯ อตาโณติ ตายิตุํ รกฺขิตุํ สมตฺเถน รหิโต, อนารกฺโขติ วุตฺตํ โหติฯ อนภิสฺสโรติ อภิสริตฺวา อภิคนฺตฺวา พฺยาหรเณน อสฺสาเสตุํ สมตฺเถน รหิโต, อสหาโยติ วา อตฺโถฯ ยสฺมา อนภิสฺสโร, ตสฺมา อตาโณติ ปุริมสฺส การณวจนเมตํฯ เอเตน สการณํ ปิยวิปฺปโยคทุกฺขํ วุตฺตํฯ ตํ ปิยวิปฺปโยคทุกฺขํ ทิสฺวา ญาติปาริชุญฺญรหิตาปิ วิญฺญู ปพฺพชนฺติฯ อสฺสโกติ สกภณฺฑรหิโตฯ สพฺพํ ปหาย คมนียนฺติ สกภณฺฑนฺติ สลฺลกฺขิตํ สพฺพํ ปหาย โลเกน คนฺตพฺพํฯ ยสฺมา สพฺพํ ปหาย คมนียํ, ตสฺมา อสฺสโกติ ปุริมสฺส การณวจนเมตํฯ เอเตน สการณํ มรณทุกฺขํ วุตฺตํฯ ตํ ทิสฺวา โภคปาริชุญฺญรหิตาปิ วิญฺญู ปพฺพชนฺติฯ อญฺญตฺถ ‘‘กมฺมสฺสกา มาณวสตฺตา’’ติ (ม. นิ. 3.289) วุตฺตํ, อิธ จ รฏฺฐปาลสุตฺเต จ ‘‘อสฺสโก โลโก’’ติ (ม. นิ. 2.305) วุตฺตํ, ตํ กถํ ยุชฺชตีติ เจ? ปหาย คมนียํ สนฺธาย ‘‘อสฺสโก’’ติ วุตฺตํ, กมฺมํ ปน น ปหาย คมนียํฯ ตสฺมา ‘‘กมฺมสฺสกา’’ติ วุตฺตํฯ รฏฺฐปาลสุตฺเตเยว จ เอวเมตํ วุตฺตํ ‘‘ตฺวํ ปน ยถากมฺมํ คมิสฺสสี’’ติ (ม. นิ. 2.306)ฯ อูโนติ ปาริปูริรหิโตฯ

อติตฺโตติ ภิยฺโย ภิยฺโย ปตฺถนายปิ น สุหิโต ฯ อิทํ อูนภาวสฺส การณวจนํฯ ตณฺหาทาโสติ ตณฺหาย วเส วตฺตนโต ตณฺหาย ทาสภูโตฯ อิทํ อติตฺตภาวสฺส การณวจนํฯ เอเตน อิจฺฉาโรคาปเทเสน สการณํ พฺยาธิทุกฺขํ วุตฺตํฯ ตํ พฺยาธิทุกฺขํ ทิสฺวา พฺยาธิปาริชุญฺญรหิตาปิ วิญฺญู ปพฺพชนฺติฯ อตายโนติ ปุตฺตาทีหิปิ ตายนสฺส อภาวโต อตายโน อนารกฺโข, อลพฺภเนยฺยเขโม วาฯ อเลโณติ อลฺลียิตุํ นิสฺสิตุํ อนรโห อลฺลีนานมฺปิ จ เลณกิจฺจาการโกฯ อสรโณติ นิสฺสิตานํ น ภยสารโก น ภยวินาสโกฯ อสรณีภูโตติ ปุเร อุปฺปตฺติยา อตฺตโน อภาเวเนว อสรโณ, อุปฺปตฺติสมกาลเมว อสรณีภูโตติ อตฺโถฯ

อุทฺธโตติ สพฺพากุสเลสุ อุทฺธจฺจสฺส อุปฺปชฺชนโต สตฺตสนฺตาเน จ อกุสลุปฺปตฺติพาหุลฺลโต อกุสลสมงฺคีโลโก เตน อุทฺธจฺเจน อุทฺธโตฯ อวูปสนฺโตติ อวูปสมนลกฺขณสฺส อุทฺธจฺจสฺเสว โยเคน อวูปสนฺโต ภนฺตมิคปฏิภาโคฯ ‘‘อุปนียติ โลโก’’ติอาทีสุ จตูสุ จ ‘‘อุทฺธโต โลโก’’ติ จ ปญฺจสุ ฐาเนสุ โลโกติ อาคตํ, เสเสสุ โลกสนฺนิวาโสติฯ อุภยถาปิ โลโกเยวฯ สสลฺโลติ ปีฬาชนกตาย อนฺโตตุทนตาย ทุนฺนีหรณียตาย จ สลฺลาติ สงฺขํ คเตหิ ราคาทีหิ สลฺเลหิ สหวตฺตนโกฯ วิทฺโธติ มิคาทโย กทาจิ ปเรหิ วิทฺธา โหนฺติ, อยํ ปน โลโก นิจฺจํ อตฺตนาว วิทฺโธฯ ปุถุสลฺเลหีติ ‘‘สตฺต สลฺลานิ – ราคสลฺลํ, โทสสลฺลํ, โมหสลฺลํ, มานสลฺลํ, ทิฏฺฐิสลฺลํ, กิเลสสลฺลํ, ทุจฺจริตสลฺล’’นฺติ (มหานิ. 174) วุตฺเตหิ สตฺตหิ สลฺเลหิฯ ตสฺสาติ ตสฺส โลกสนฺนิวาสสฺสฯ สลฺลานํ อุทฺธตาติ เตสํ สลฺลานํ สตฺตสนฺตานโต อุทฺธริตา ปุคฺคโลฯ อญฺญตฺร มยาติ มํ ฐเปตฺวาฯ เยปิ ภควโต สาวกา สลฺลานิ อุทฺธรนฺติ, เตสํ ภควโต วจเนเนว อุทฺธรณโต ภควาว อุทฺธรติ นามฯ อวิชฺชนฺธการาวรโณติ อวิชฺชา เอว สภาวทสฺสนจฺฉาทเนน อนฺธํ วิย กโรตีติ อวิชฺชนฺธกาโร, โสว สภาวาวคมนนิวารเณน อาวรณํ เอตสฺสาติ อวิชฺชนฺธการาวรโณฯ กิเลสปญฺชรปกฺขิตฺโตติ กิเลสา เอว กุสลคมนสนฺนิรุชฺฌนฏฺเฐน ปญฺชโรติ กิเลสปญฺชโร, อวิชฺชาปภเว กิเลสปญฺชเร ปกฺขิตฺโต ปาติโตฯ

อาโลกํ ทสฺเสตาติ ปญฺญาโลกํ ทสฺสนสีโล, ปญฺญาโลกสฺส ทสฺเสตาติ วา อตฺโถฯ อวิชฺชาคโตติ อวิชฺชํ คโต ปวิฏฺโฐฯ น เกวลํ อวิชฺชาย อาวรณมตฺตเมว, อถ โข คหนคโต วิย อวิชฺชาโกสสฺส อนฺโต ปวิฏฺโฐติ ปุริมโต วิเสโสฯ อณฺฑภูโตติอาทโย จ วิเสสาเยวฯ อณฺฑภูโตติ อณฺเฑ ภูโต นิพฺพตฺโตฯ ยถา หิ อณฺเฑ นิพฺพตฺตา เอกจฺเจ สตฺตา ‘‘อณฺฑภูตา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวมยํ โลโก อวิชฺชณฺฑโกเส นิพฺพตฺตตฺตา ‘‘อณฺฑภูโต’’ติ วุจฺจติฯ ปริโยนทฺโธติ เตน อวิชฺชณฺฑโกเสน สมนฺตโต โอนทฺโธ พทฺโธ เวฐิโตฯ

ตนฺตากุลกชาโตติ ตนฺตํ วิย อากุลภูโตฯ ยถา นาม ทุนฺนิกฺขิตฺตํ มูสิกจฺฉินฺนํ เปสการานํ ตนฺตํ ตหิํ ตหิํ อากุลํ โหติ, อิทํ อคฺคํ อิทํ มูลนฺติ อคฺเคน วา อคฺคํ, มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ ทุกฺกรํ โหติ, เอวเมว สตฺตา ปจฺจยากาเร ขลิตา อากุลา พฺยากุลา โหนฺติ, น สกฺโกนฺติ ปจฺจยาการํ อุชุํ กาตุํฯ ตตฺถ ตนฺตํ ปจฺจตฺตปุริสกาเร ฐตฺวา สกฺกาปิ ภเวยฺย อุชุํ กาตุํ, ฐเปตฺวา ปน ทฺเว โพธิสตฺเต อญฺโญ สตฺโต อตฺตโน ธมฺมตาย ปจฺจยาการํ อุชุํ กาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ ยถา ปน อากุลํ ตนฺตํ กญฺชิกํ ทตฺวา โกจฺเฉน ปหฏํ ตตฺถ ตตฺถ กุลกชาตํ โหติ คณฺฐิพทฺธํ, เอวมยํ โลโก ปจฺจเยสุ ปกฺขลิตฺวา ปจฺจเย อุชุํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตวเสน กุลกชาโต โหติ คณฺฐิพทฺโธฯ เย หิ เกจิ ทิฏฺฐิโย นิสฺสิตา, สพฺเพ เต ปจฺจยํ อุชุํ กาตุํ น สกฺโกนฺติเยวฯ กุลาคณฺฐิกชาโตติ กุลาคณฺฐิกํ วิย ภูโตฯ กุลาคณฺฐิกํ วุจฺจติ เปสการกญฺชิกสุตฺตํฯ ‘‘กุลา นาม สกุณิกา, ตสฺสา กุลาวโก’’ติปิ เอเกฯ ยถา ตทุภยมฺปิ อากุลํ อคฺเคน วา อคฺคํ, มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ ทุกฺกรนฺติ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํฯ มุญฺชปพฺพชภูโตติ มุญฺชติณํ วิย ปพฺพชติณํ วิย จ ภูโต มุญฺชติณปพฺพชติณสทิโส ชาโตฯ

ยถา ตานิ ติณานิ โกฏฺเฏตฺวา โกฏฺเฏตฺวา กตรชฺชุ ชิณฺณกาเล กตฺถจิ ปติตํ คเหตฺวา เตสํ ติณานํ ‘‘อิทํ อคฺคํ อิทํ มูล’’นฺติ อคฺเคน วา อคฺคํ, มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ ทุกฺกรํ, ตมฺปิ ปจฺจตฺตปุริสกาเร ฐตฺวา สกฺกา ภเวยฺย อุชุํ กาตุํ, ฐเปตฺวา ปน ทฺเว โพธิสตฺเต อญฺโญ สตฺโต อตฺตโน ธมฺมตาย ปจฺจยาการํ อุชุํ กาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ เอวมยํ โลโก ปจฺจยาการํ อุชุํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตวเสน คณฺฐิชาโต หุตฺวา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตติฯ

ตตฺถ อปาโยติ นิรโย ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย อสุรกาโยฯ สพฺเพปิ หิ เต วฑฺฒิสงฺขาตสฺส อายสฺส อภาวโต ‘‘อปาโย’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตถา ทุกฺขสฺส คติภาวโต ทุคฺคติฯ สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาโตฯ อิตโร ปน –

‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, สํสาโรติ ปวุจฺจติ’’ฯ

ตํ สพฺพมฺปิ นาติวตฺตติ นาติกฺกมติฯ อถ โข จุติโต ปฏิสนฺธิํ, ปฏิสนฺธิโต จุตินฺติ เอวํ ปุนปฺปุนํ จุติปฏิสนฺธิโย คณฺหมาโน ตีสุ ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ปญฺจสุ คตีสุ สตฺตสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ นวสุ สตฺตาวาเสสุ มหาสมุทฺเท วาตุกฺขิตฺตนาวา วิย ยนฺตโคโณ วิย จ ปริพฺภมติเยวฯ อวิชฺชาวิสโทสสลฺลิตฺโตติ อวิชฺชาเยว อกุสลุปฺปาทเนน กุสลชีวิตนาสนโต วิสนฺติ อวิชฺชาวิสํ, ตเทว สนฺตานทูสนโต อวิชฺชาวิสโทโส, เตน อนุสยปริยุฏฺฐานทุจฺจริตภูเตน ภุสํ ลิตฺโต มกฺขิโตติ อวิชฺชาวิสโทสสลฺลิตฺโตฯ กิเลสกลลีภูโตติ อวิชฺชาทิมูลกา กิเลสา เอว โอสีทนฏฺเฐน กลลํ กทฺทโมติ กิเลสกลลํ, ตทสฺส อตฺถีติ กิเลสกลลี, เอวํภูโตฯ ราคโทสโมหชฏาชฏิโตติ โลภปฏิฆาวิชฺชาสงฺขาตา ราคโทสโมหา เอว รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ เหฏฺฐุปริยวเสน ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต สํสิพฺพนฏฺเฐน เวฬุคุมฺพาทีนํ สาขาชาลสงฺขาตา ชฏา วิยาติ ชฏา, ตาย ราคโทสโมหชฏาย ชฏิโตฯ ยถา นาม เวฬุชฏาทีหิ เวฬุอาทโย, เอวํ ตาย ชฏาย อยํ โลโก ชฏิโต วินทฺโธ สํสิพฺพิโตติ อตฺโถฯ ชฏํ วิชเฏตาติ อิมํ เอวํ เตธาตุกํ โลกํ ชเฏตฺวา ฐิตํ ชฏํ วิชเฏตา สํฉินฺทิตา สมฺปทาลยิตาฯ

ตณฺหาสงฺฆาฏปฏิมุกฺโกติ ตณฺหา เอว อพฺโพจฺฉินฺนํ ปวตฺติโต สงฺฆฏิตฏฺเฐน สงฺฆาโฏติ ตณฺหาสงฺฆาโฏ, ตสฺมิํ ตณฺหาสงฺฆาเฏ ปฏิมุกฺโก อนุปวิฏฺโฐ อนฺโตคโตติ ตณฺหาสงฺฆาฏปฏิมุกฺโกฯ

ตณฺหาชาเลน โอตฺถโฏติ ตณฺหา เอว ปุพฺเพ วุตฺตนเยน สํสิพฺพนฏฺเฐน ชาลนฺติ ตณฺหาชาลํ, เตน ตณฺหาชาเลน โอตฺถโฏ สมนฺตโต ฉาทิโต ปลิเวฐิโตฯ ตณฺหาโสเตน วุยฺหตีติ ตณฺหา เอว สํสาเร อากฑฺฒนฏฺเฐน โสโตติ ตณฺหาโสโต, เตน ตณฺหาโสเตน วุยฺหติ อากฑฺฒียติฯ ตณฺหาสญฺโญชเนน สญฺญุตฺโตติ ตณฺหา เอว โลกํ วฏฺฏสฺมิํ สํโยชนโต พนฺธนโต สํโยชนนฺติ ตณฺหาสํโยชนํ, เตน ตณฺหาสํโยชเนน สญฺญุตฺโต พทฺโธฯ ตณฺหานุสเยน อนุสโฏติ ตณฺหา เอว อนุสยนฏฺเฐน อนุสโยติ ตณฺหานุสโย, เตน ตณฺหานุสเยน อนุสโฏ อนุคโต ถามคโตฯ ตณฺหาสนฺตาเปน สนฺตปฺปตีติ ตณฺหา เอว ปวตฺติกาเล ผลกาเล จ โลกํ สนฺตาเปตีติ สนฺตาโป, เตน ตณฺหาสนฺตาเปน สนฺตปฺปติ สนฺตาปียติฯ ตณฺหาปริฬาเหน ปริฑยฺหตีติ ตณฺหา เอว พลวภูตา ปวตฺติกาเล ผลกาเล จ สมนฺตโต ทหนฏฺเฐน มหาปริฬาโหติ ตณฺหาปริฬาโห, เตน ตณฺหาปริฬาเหน ปริฑยฺหติ สมนฺตโต ฑหียติฯ ทิฏฺฐิสงฺฆาฏาทโย อิมินาว นเยน โยเชตพฺพาฯ

อนุคโตติ อนุปวิฏฺโฐฯ อนุสโฏติ อนุธาวิโตฯ อภิภูโตติ ปีฬิโตฯ อพฺภาหโตติ อภิอาหโต อภิมุขํ ภุสํ ปหโตฯ ทุกฺเข ปติฏฺฐิโตติ ทุกฺเข ขนฺธปญฺจเก สุขวิปลฺลาเสน ปติฏฺฐิโต อภินิวิฏฺโฐฯ

ตณฺหาย อุฑฺฑิโตติ ตณฺหาย อุลฺลงฺฆิโตฯ จกฺขุ หิ ตณฺหารชฺชุนา อาวุนิตฺวา รูปนาคทนฺเต อุฑฺฑิตํ, โสตาทีนิ ตณฺหารชฺชุนา อาวุนิตฺวา สทฺทาทินาคทนฺเตสุ อุฑฺฑิตานิฯ ตํสมงฺคีโลโกปิ อุฑฺฑิโตเยว นามฯ ชราปาการปริกฺขิตฺโตติ อนติกฺกมนียฏฺเฐน ปาการภูตาย ชราย ปริวาริโตฯ มจฺจุปาเสน ปริกฺขิตฺโตติ ทุมฺโมจนียฏฺเฐน ปาสภูเตน มรเณน พทฺโธฯ มหาพนฺธนพทฺโธติ ทฬฺหตฺตา ทุจฺเฉทตฺตา จ มหนฺเตหิ พนฺธเนหิ พทฺโธฯ ราคพนฺธเนนาติ ราโค เอว พนฺธติ สํสารโต จลิตุํ น เทตีติ ราคพนฺธนํฯ เตน ราคพนฺธเนนฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ กิเลสพนฺธเนนาติ วุตฺตาวเสเสน กิเลสพนฺธเนนฯ ทุจฺจริตพนฺธเนนาติ ติวิเธนฯ สุจริตํ ปน พนฺธนโมกฺขสฺส เหตุภูตํ พนฺธนโมกฺขภูตญฺจ อตฺถิฯ ตสฺมา ตํ น คเหตพฺพํฯ

พนฺธนํ โมเจตาติ ตสฺส พนฺธนํ โมเจตาฯ พนฺธนา โมเจตาติปิ ปาโฐ, พนฺธนโต ตํ โมเจตาติ อตฺโถฯ มหาสมฺพาธปฺปฏิปนฺโนติ กุสลสญฺจารปีฬเนน มหาสมฺพาธสงฺขาตํ ราคโทสโมหมานทิฏฺฐิกิเลสทุจฺจริตคหนํ ปฏิปนฺโนฯ โอกาสํ ทสฺเสตาติ โลกิยโลกุตฺตรสมาธิปญฺญาโอกาสํ ทสฺเสตาฯ มหาปลิโพเธน ปลิพุทฺโธติ มหานิวารเณน นิวุโตฯ มหาเลเปน วา ลิตฺโตฯ ปลิโพโธติ จ ราคาทิสตฺตวิโธ เอวฯ ‘‘ตณฺหาทิฏฺฐิปลิโพโธ’’ติ เอเกฯ ปลิโพธํ เฉตาติ ตํ ปลิโพธํ ฉินฺทิตาฯ มหาปปาเตติ ปญฺจคติปปาเต, ชาติชรามรณปปาเต วาฯ ตํ สพฺพมฺปิ ทุรุตฺตรณฏฺเฐน ปปาโตฯ ปปาตา อุทฺธตาติ ตมฺหา ปปาตโต อุทฺธริตาฯ มหากนฺตารปฺปฏิปนฺโนติ ชาติชราพฺยาธิมรณโสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสกนฺตารํ ปฏิปนฺโนฯ สพฺพมฺปิ ตํ ทุรติกฺกมนฏฺเฐน กนฺตาโร, ตํ กนฺตารํ ตาเรตาฯ กนฺตารา ตาเรตาติ วา ปาโฐฯ มหาสํสารปฺปฏิปนฺโนติ อพฺโพจฺฉินฺนํ ขนฺธสนฺตานํ ปฏิปนฺโนฯ สํสารา โมเจตาติ สํสารโต โมเจตาฯ สํสารํ โมเจตาติ วา ปาโฐฯ มหาวิทุคฺเคติ สํสารวิทุคฺเคฯ สํสาโรเยว หิ ทุคฺคมนฏฺเฐน วิทุคฺโคฯ สมฺปริวตฺตตีติ ภุสํ นิวตฺติตฺวา จรติฯ มหาปลิเปติ มหนฺเต กามกทฺทเมฯ กาโม หิ โอสีทนฏฺเฐน ปลิโปฯ ปลิปนฺโนติ ลคฺโคฯ มหาปลิปปลิปนฺโนติปิ ปาโฐฯ

อพฺภาหโตติ สพฺโพปทฺทเวหิ อพฺภาหโตฯ ราคคฺคินาติ ราคาทโยเยว อนุทหนฏฺเฐน อคฺคิ, เตน ราคคฺคินาฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อุนฺนีตโกติ อุคฺคเหตฺวา นีโต, ชาติยา อุคฺคเหตฺวา ชราทิอุปทฺทวาย นีโตติ อตฺโถฯ ก-กาโร ปเนตฺถ อนุกมฺปาย ทฏฺฐพฺโพฯ หญฺญติ นิจฺจมตาโณติ ปริตฺตายเกน รหิโต สตตํ ปีฬียติฯ ปตฺตทณฺโฑติ ราชาทีหิ ลทฺธอาโณฯ ตกฺกโรติ โจโรฯ วชฺชพนฺธนพทฺโธติ ราคาทิวชฺชพนฺธเนหิ พทฺโธฯ อาฆาตนปจฺจุปฏฺฐิโตติ มรณธมฺมคณฺฐิกฏฺฐานํ อุเปจฺจ ฐิโตฯ โกจิ พนฺธนา โมเจตาฯ โกจิ พนฺธนํ โมเจตาติปิ ปาโฐฯ อนาโถติ นตฺถิ เอตสฺส นาโถ อิสฺสโร, สยํ วา น นาโถ น อิสฺสโรติ อนาโถ, อสรโณติ วา อตฺโถฯ ปรมกาปญฺญปฺปตฺโตติ ชราทิปฏิพาหเน อปฺปหุตาย อตีว กปณภาวํ ปตฺโตฯ ตาเยตาติ รกฺขิตาฯ

ตายิตาติ วา ปาโฐ สุนฺทโร ทุกฺขาภิตุนฺโนติ ชาติทุกฺขาทีหิ อเนเกหิ ทุกฺเขหิ อภิตุนฺโน อติพฺยาธิโต อติกมฺปิโต จฯ จิรรตฺตํ ปีฬิโตติ ทุกฺเขเหว ทีฆมทฺธานํ ปีฬิโต ฆฏฺฏิโตฯ คธิโตติ เคเธน คิทฺโธ, อภิชฺฌากายคนฺเถน วา คนฺถิโตฯ นิจฺจํ ปิปาสิโตติ ปาตุํ ภุญฺชิตุํ อิจฺฉา ปิปาสา, สา ตณฺหา เอว, ตณฺหาปิปาสาย นิรนฺตรํ ปิปาสิโตฯ

อนฺโธติ ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขูติ สงฺขํ คตาย ปญฺญาย อภาวโต กาโณฯ ปญฺญา หิ ธมฺมสภาวํ ปสฺสติฯ อจกฺขุโกติ ตํ ปน อนฺธตฺตํ น ปจฺฉา สมฺภูตํ, ปกติยา เอว อวิชฺชมานจกฺขุโกติ ตเมว อนฺธตฺตํ วิเสเสติฯ หตเนตฺโตติ นยนฏฺเฐน เนตฺตนฺติ สงฺขํ คตาย ปญฺญาย อภาวโตเยว วินฏฺฐเนตฺตโกฯ สมวิสมํ ทสฺเสนฺตํ อตฺตภาวํ เนตีติ เนตฺตนฺติ หิ วุตฺตํฯ ปญฺญาย สุคติญฺจ อคติญฺจ นยติฯ หตเนตฺตตฺตาเยวสฺส เนตุอภาวํ ทสฺเสนฺโต อปริณายโกติ อาห, อวิชฺชมานเนตฺตโกติ อตฺโถฯ อญฺโญปิสฺส เนตา น วิชฺชตีติ วุตฺตํ โหติฯ วิปถปกฺขนฺโทติ วิปรีโต, วิสโม วา ปโถ วิปโถ, ตํ วิปถํ ปกฺขนฺโท ปวิฏฺโฐ ปฏิปนฺโนติ วิปถปกฺขนฺโท, มิจฺฉาปถสงฺขาตํ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปฏิปนฺโนติ อตฺโถฯ อญฺชสาปรทฺโธติ อญฺชเส อุชุมคฺคสฺมิํ มชฺฌิมปฏิปทาย อปรทฺโธ วิรทฺโธฯ อริยปถํ อาเนตาติ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ อุปเนตา ปฏิปาทยิตาฯ มโหฆปกฺขนฺโทติ ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ วฏฺฏสฺมิํ โอหนนฺติ โอสีทาเปนฺตีติ โอฆา, ปกติโอฆโต มหนฺตา โอฆาติ มโหฆาฯ เต กาโมโฆ ภโวโฆ ทิฏฺโฐโฆ อวิชฺโชโฆติ จตุปฺปเภทาฯ เต มโหเฆ ปกฺขนฺโท ปวิฏฺโฐติ มโหฆปกฺขนฺโท, สํสารสงฺขาตํ มโหฆํ วา ปกฺขนฺโทติฯ

[118] อิทานิ เอกุตฺตริกนโยฯ ตตฺถ ทฺวีหิ ทิฏฺฐิคเตหีติ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐีหิฯ ตตฺถ ทิฏฺฐิเยว ทิฏฺฐิคตํ ‘‘คูถคตํ มุตฺตคต’’นฺติอาทีนิ (อ. นิ. 9.11) วิยฯ คนฺตพฺพาภาวโต วา ทิฏฺฐิยา คตมตฺตเมเวตนฺติ ทิฏฺฐิคตํ, ทิฏฺฐีสุ คตํ อิทํ ทสฺสนํ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิอนฺโตคธตฺตาติปิ ทิฏฺฐิคตํฯ ทฺวาสฏฺฐิเตสฏฺฐิทิฏฺฐิโยปิ หิ สสฺสตทิฏฺฐิ อุจฺเฉททิฏฺฐีติ ทฺเวว ทิฏฺฐิโย โหนฺติฯ ตสฺมา สงฺเขเปน สพฺพา ทิฏฺฐิโย อนฺโต กโรนฺโต ‘‘ทฺวีหิ ทิฏฺฐิคเตหี’’ติ วุตฺตํ

ปริยุฏฺฐิโตติ ปริยุฏฺฐานํ ปตฺโต สมุทาจารํ ปตฺโต, อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนน กุสลจารสฺส คหณํ ปตฺโตติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘ทฺวีหิ, ภิกฺขเว, ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิตา เทวมนุสฺสา โอลียนฺติ เอเก, อติธาวนฺติ เอเก, จกฺขุมนฺโต จ ปสฺสนฺตี’’ติอาทิ (อิติวุ. 49)ฯ

ตีหิ ทุจฺจริเตหีติ ติวิธกายทุจฺจริเตน จตุพฺพิธวจีทุจฺจริเตน ติวิธมโนทุจฺจริเตนฯ วิปฺปฏิปนฺโนติ วิรูปํ ปฏิปนฺโน, มิจฺฉาปฏิปนฺโนติ อตฺโถฯ โยเคหิ ยุตฺโตติ วฏฺฏสฺมิํ โยเชนฺตีติ โยคา, อีติอตฺเถน วา โยคา, เตหิ โยเคหิ ยุตฺโต สมปฺปิโตฯ จตุโยคโยชิโตติ กามโยโค, ภวโยโค, ทิฏฺฐิโยโค, อวิชฺชาโยโคติ อิเมหิ จตูหิ โยเคหิ สกฏสฺมิํ โยโค วิย วฏฺฏสฺมิํ โยชิโตฯ ปญฺจกามคุณิโก ราโค กามโยโคฯ รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค, ฌานนิกนฺติ จ, สสฺสตทิฏฺฐิสหชาโต ราโค ภววเสน ปตฺถนา ภวโยโคฯ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย ทิฏฺฐิโยโคฯ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ อญฺญาณํ อวิชฺชาโยโคฯ เต เอว จตฺตาโร พลวภูตา โอฆา, ทุพฺพลภูตา โยคาฯ

จตูหิ คนฺเถหีติ ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมิํ คนฺเถนฺติ ฆเฏนฺตีติ คนฺถาฯ เต อภิชฺฌา กายคนฺโถ, พฺยาปาโท กายคนฺโถ, สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถติ จตุปฺปเภทาฯ อภิชฺฌายนฺติ เอตาย, สยํ วา อภิชฺฌายติ, อภิชฺฌายนมตฺตเมว วา เอสาติ อภิชฺฌา, โลโภเยวฯ นามกายํ คนฺเถติ จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมิํ ฆเฏตีติ กายคนฺโถฯ พฺยาปชฺชติ เตน จิตฺตํ ปูติภาวํ คจฺฉติ, พฺยาปาทยติ วา วินยาจารรูปสมฺปตฺติหิตสุขาทีนีติ พฺยาปาโทฯ อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธิ สีลวเตน สุทฺธีติ ปรามสนํ สีลพฺพตปรามาโสฯ สพฺพญฺญุภาสิตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘สสฺสโต โลโก , อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติอาทินา อากาเรน อภินิวิสตีติ อิทํสจฺจาภินิเวโสฯ เตหิ จตูหิ คนฺเถหิ คนฺถิโต, พทฺโธติ อตฺโถฯ

จตูหิ อุปาทาเนหีติ ภุสํ อาทิยนฺติ ทฬฺหคฺคาหํ คณฺหนฺตีติ อุปาทานาฯ เต กามุปาทานํ ทิฏฺฐุปาทานํ สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานนฺติ จตุปฺปเภทาฯ

วตฺถุสงฺขาตํ กามํ อุปาทิยตีติ กามุปาทานํ, กาโม จ โส อุปาทานญฺจาติปิ กามุปาทานํฯ ทิฏฺฐิ จ สา อุปาทานญฺจาติ ทิฏฺฐุปาทานํ, ทิฏฺฐิํ อุปาทิยตีติปิ ทิฏฺฐุปาทานํฯ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. 1.147) หิ ปุริมทิฏฺฐิํ อุตฺตรทิฏฺฐิ อุปาทิยติฯ สีลพฺพตํ อุปาทิยตีติ สีลพฺพตุปาทานํ, สีลพฺพตญฺจ ตํ อุปาทานญฺจาติปิ สีลพฺพตุปาทานํฯ โคสีลโควตาทีนิ หิ เอวํ วิสุทฺธีติ อภินิเวสโต สยเมว อุปาทานานิฯ วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ อุปาทานํฯ กิํ วทนฺติ, อุปาทิยนฺติ วา? อตฺตานํฯ อตฺตโน วาทุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานํ, อตฺตวาทมตฺตเมว วา อตฺตาติ อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ อตฺตวาทุปาทานํฯ ฐเปตฺวา อิมา ทฺเว ทิฏฺฐิโย สพฺพาปิ ทิฏฺฐี ทิฏฺฐุปาทานํฯ เตหิ จตูหิ อุปาทาเนหิฯ อุปาทียตีติ ภุสํ คณฺหียติฯ อุปาทิยตีติ วา ปาโฐ, โลโก อุปาทาเนหิ ตํ ตํ อารมฺมณํ ภุสํ คณฺหาตีติ อตฺโถฯ

ปญฺจคติสมารุฬฺโหติ สุกตทุกฺกฏการเณหิ คมฺมติ อุปสงฺกมียตีติ คติ, สโหกาสกา ขนฺธาฯ นิรโย ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย มนุสฺสา เทวาติ อิมา ปญฺจ คติโย โวกฺกมนภาเวน ภุสํ อารุฬฺโหฯ ปญฺจหิ กามคุเณหีติ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพสงฺขาเตหิ ปญฺจหิ วตฺถุกามโกฏฺฐาเสหิฯ รชฺชตีติ อโยนิโสมนสิการํ ปฏิจฺจ ราคุปฺปาทเนน เตหิ รญฺชียติ, สารตฺโต กรียตีติ อตฺโถฯ ปญฺจหิ นีวรเณหีติ จิตฺตํ นีวรนฺติ ปริโยนนฺธนฺตีติ นีวรณาฯ กามจฺฉนฺทพฺยาปาทถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉาสงฺขาเตหิ ปญฺจหิ นีวรเณหิฯ โอตฺถโฏติ อุปริโต ปิหิโตฯ

ฉหิ วิวาทมูเลหีติ ฉหิ วิวาทสฺส มูเลหิฯ ยถาห –

‘‘ฉยิมานิ, ภิกฺขเว, วิวาทมูลานิฯ กตมานิ ฉ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โกธโน โหติ อุปนาหีฯ โย โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โกธโน โหติ อุปนาหีฯ โส สตฺถริปิ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, ธมฺเมปิ, สงฺเฆปิ, สิกฺขายปิ น ปริปูรการีฯ โย โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, ธมฺเมปิ, สงฺเฆปิ, สิกฺขายปิ น ปริปูรการี, โส สงฺเฆ วิวาทํ ชเนติฯ

โย โหติ วิวาโท พหุชนาหิตาย พหุชนาสุขาย พหุโน ชนสฺส อนตฺถาย อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานํฯ เอวรูปํ เจ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, วิวาทมูลํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา สมนุปสฺเสยฺยาถ, ตตฺร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ตสฺเสว ปาปกสฺส วิวาทมูลสฺส ปหานาย วายเมยฺยาถฯ เอวรูปํ เจ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, วิวาทมูลํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา น สมนุปสฺเสยฺยาถฯ ตตฺร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ตสฺเสว ปาปกสฺส วิวาทมูลสฺส อายติํ อนวสฺสวาย ปฏิปชฺเชยฺยาถฯ เอวเมตสฺส ปาปกสฺส วิวาทมูลสฺส ปหานํ โหติฯ เอวเมตสฺส ปาปกสฺส วิวาทมูลสฺส อายติํ อนวสฺสโว โหติฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มกฺขี โหติ ปฬาสีฯ อิสฺสุกี โหติ มจฺฉรีฯ สโฐ โหติ มายาวีฯ ปาปิจฺโฉ โหติ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ สนฺทิฏฺฐิปรามาสี โหติ อาธานคฺคาหี ทุปฺปฏินิสฺสคฺคีฯ โย โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สนฺทิฏฺฐิปรามาสี โหติ อาธานคฺคาหี ทุปฺปฏินิสฺสคฺคี, โส สตฺถริปิ…เป.… อายติํ อนวสฺสโว โหตี’’ติ (ปริ. 272; อ. นิ. 6.36)ฯ

ตตฺถ โกธโนติ กุชฺฌนลกฺขเณน โกเธน สมนฺนาคโตฯ อุปนาหีติ เวรอปฺปฏินิสฺสชฺชนลกฺขเณน อุปนาเหน สมนฺนาคโตฯ อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานนฺติ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท กถํ เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตตีติ? โกสมฺพกกฺขนฺธเก (มหาว. 451 อาทโย) วิย ทฺวีสุ ภิกฺขูสุ วิวาทํ อาปนฺเนสุ ตสฺมิํ วิหาเร เตสํ อนฺเตวาสิกา วิวทนฺติ, เตสํ โอวาทํ คณฺหนฺโต ภิกฺขุนิสงฺโฆ วิวทติ, ตโต เตสํ อุปฏฺฐากาปิ วิวทนฺติฯ อถ มนุสฺสานํ อารกฺขเทวตา ทฺเว โกฏฺฐาสา โหนฺติฯ ธมฺมวาทีนํ อารกฺขเทวตา ธมฺมวาทินิโย โหนฺติ อธมฺมวาทีนํ อธมฺมวาทินิโยฯ ตโต อารกฺขเทวตานํ มิตฺตา ภุมฺมฏฺฐเทวตา ภิชฺชนฺติฯ เอวํ ปรมฺปราย ยาว พฺรหฺมโลกา ฐเปตฺวา อริยสาวเก สพฺเพ เทวมนุสฺสา ทฺเว โกฏฺฐาสา โหนฺติฯ ธมฺมวาทีหิ ปน อธมฺมวาทิโนว พหุตรา โหนฺติฯ ตโต ยํ พหุเกหิ คหิตํ, สพฺพํ ตํ สจฺจนฺติ ธมฺมํ วิสฺสชฺเชตฺวา พหุตราว อธมฺมํ คณฺหนฺติฯ เต อธมฺมํ ปุรกฺขตฺวา วิหรนฺตา อปาเยสุ นิพฺพตฺตนฺติฯ เอวํ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย โหติฯ

อชฺฌตฺตํ วาติ ตุมฺหากํ อพฺภนฺตรปริสาย วาฯ พหิทฺธา วาติ ปเรสํ ปริสาย วาฯ มกฺขีติ ปเรสํ คุณมกฺขณลกฺขเณน มกฺเขน สมนฺนาคโตฯ ปฬาสีติ ยุคคฺคาหลกฺขเณน ปฬาเสน สมนฺนาคโตฯ อิสฺสุกีติ ปเรสํ สกฺการาทิอิสฺสายนลกฺขณาย อิสฺสาย สมนฺนาคโตฯ มจฺฉรีติ อาวาสมจฺฉริยาทีหิ ปญฺจหิ มจฺฉริเยหิ สมนฺนาคโตฯ สโฐติ เกราฏิโกฯ มายาวีติ กตปาปปฏิจฺฉาทโกฯ ปาปิจฺโฉติ อสนฺตสมฺภาวนิจฺฉโก ทุสฺสีโลฯ มิจฺฉาทิฏฺฐีติ นตฺถิกวาที อเหตุกวาที อกิริยวาทีฯ สนฺทิฏฺฐิปรามาสีติ สยํ ทิฏฺฐิเมว ปรามสติฯ อาธานคฺคาหีติ ทฬฺหคฺคาหีฯ ทุปฺปฏินิสฺสคฺคีติ น สกฺกา โหติ คหิตํ วิสฺสชฺชาเปตุํฯ ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺเค ปน ‘‘ตตฺถ กตมานิ ฉ วิวาทมูลานิ? โกโธ มกฺโข อิสฺสา สาเฐยฺยํ ปาปิจฺฉตา สนฺทิฏฺฐิปรามาสิตา, อิมานิ ฉ วิวาทมูลานี’’ติ (วิภ. 944) ปธานวเสน เอเกโกเยว ธมฺโม วุตฺโตฯ

ฉหิ ตณฺหากาเยหีติ ‘‘รูปตณฺหา, สทฺทตณฺหา, คนฺธตณฺหา, รสตณฺหา, โผฏฺฐพฺพตณฺหา, ธมฺมตณฺหา’’ติ (วิภ. 944) วุตฺตาหิ ฉหิ ตณฺหาหิฯ ตตฺถ ยสฺมา เอเกกาเยว ตณฺหา อเนกวิสยตฺตา เอเกกสฺมิมฺปิ วิสเย ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติโต อเนกา โหนฺติ, ตสฺมา สมูหฏฺเฐน กายสทฺเทน โยเชตฺวา ตณฺหากายาติ วุตฺตํฯ ตณฺหากายาติ วุตฺเตปิ ตณฺหา เอวฯ รชฺชตีติ สยํ อารมฺมเณ รชฺชติ, สารตฺโต โหติฯ

ฉหิ ทิฏฺฐิคเตหีติ สพฺพาสวสุตฺเต วุตฺเตหิฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ –

‘‘ตสฺส เอวํ อโยนิโส มนสิกโรโต ฉนฺนํ ทิฏฺฐีนํ อญฺญตรา ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติฯ ‘อตฺถิ เม อตฺตา’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, ‘นตฺถิ เม อตฺตา’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, ‘อตฺตนาว อตฺตานํ สญฺชานามี’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, ‘อตฺตนาว อนตฺตานํ สญฺชานามี’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, ‘อนตฺตนาว อตฺตานํ สญฺชานามี’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติฯ

อถ วา ปนสฺส เอวํ ทิฏฺฐิ โหติ ‘โย เม อยํ อตฺตา วโท เวเทยฺโย ตตฺร ตตฺร กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากํ ปฏิสํเวเทติ, โส จ โข ปน เม อยํ อตฺตา นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว ฐสฺสตี’’’ติ (ม. นิ. 1.19)ฯ

ตตฺถ อตฺถิ เม อตฺตาติ สสฺสตทิฏฺฐิ สพฺพกาเลสุ อตฺตโน อตฺถิตํ คณฺหาติฯ สจฺจโต เถตโตติ ภูตโต จ ถิรโต จ, ‘‘อิทํ สจฺจ’’นฺติ สุฏฺฐุ ทฬฺหภาเวนาติ วุตฺตํ โหติฯ นตฺถิ เม อตฺตาติ อุจฺเฉททิฏฺฐิ สโต สตฺตสฺส ตตฺถ ตตฺถ วิภวคฺคหณโตฯ อถ วา ปุริมาปิ ตีสุ กาเลสุ อตฺถีติ คหณโต สสฺสตทิฏฺฐิ, ปจฺจุปฺปนฺนเมว อตฺถีติ คณฺหนฺตี อุจฺเฉททิฏฺฐิ, ปจฺฉิมาปิ อตีตานาคเตสุ นตฺถีติ คหณโต ‘‘ภสฺสนฺตา อาหุติโย’’ติ คหิตทิฏฺฐิคติกานํ วิย อุจฺเฉททิฏฺฐิฯ อตีเต เอว นตฺถีติ คณฺหนฺตี อธิจฺจสมุปฺปนฺนกสฺส วิย สสฺสตทิฏฺฐิฯ อตฺตนาว อตฺตานํ สญฺชานามีติ สญฺญากฺขนฺธสีเสน ขนฺเธ อตฺตาติ คเหตฺวา สญฺญาย อวเสสกฺขนฺเธ สญฺชานโต อิมินา อตฺตนา อิมํ อตฺตานํ สญฺชานามีติ โหติฯ อตฺตนาว อนตฺตานนฺติ สญฺญากฺขนฺธํเยว อตฺตาติ คเหตฺวา, อิตเร จตฺตาโรปิ อนตฺตาติ คเหตฺวา สญฺญาย เต สญฺชานโต เอวํ โหติฯ อนตฺตนาว อตฺตานนฺติ สญฺญากฺขนฺธํ อนตฺตาติ คเหตฺวา, อิตเร จตฺตาโรปิ อตฺตาติ คเหตฺวา สญฺญาย เต สญฺชานโต เอวํ โหติฯ สพฺพาปิ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิโยวฯ วโท เวเทยฺโยติอาทโย ปน สสฺสตทิฏฺฐิยา เอว อภินิเวสาการาฯ ตตฺถ วทตีติ วโท, วจีกมฺมสฺส การโกติ วุตฺตํ โหติฯ เวทยตีติ เวเทยฺโย, ชานาติ อนุภวติ จาติ วุตฺตํ โหติฯ กิํ เวเทตีติ? ตตฺร ตตฺร กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากํ ปฏิสํเวเทติ ฯ ตตฺร ตตฺราติ เตสุ เตสุ โยนิคติฐิตินิวาสนิกาเยสุ อารมฺมเณสุ วาฯ นิจฺโจติ อุปฺปาทวยรหิโตฯ ธุโวติ ถิโร สารภูโตฯ สสฺสโตติ สพฺพกาลิโกฯ อวิปริณามธมฺโมติ อตฺตโน ปกติภาวํ อวิชหนธมฺโม, กกณฺฏโก วิย นานปฺปการตํ นาปชฺชติฯ สสฺสติสมนฺติ จนฺทสูริยสมุทฺทมหาปถวีปพฺพตา โลกโวหาเรน สสฺสติโยติ วุจฺจนฺติฯ สสฺสตีหิ สมํ สสฺสติสมํฯ ยาว สสฺสติโย ติฏฺฐนฺติ, ตาว ตเถว ฐสฺสตีติ คณฺหโต เอวํ ทิฏฺฐิ โหติฯ

ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺเค ปน ‘‘ตตฺร ตตฺร ทีฆรตฺตํ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากํ ปจฺจนุโภติ, น โส ชาโต นาโหสิ, น โส ชาโต น ภวิสฺสติ, นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโมติ วา ปนสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชตี’’ติ (วิภ. 948) ฉ ทิฏฺฐี เอวํ วิเสเสตฺวา วุตฺตาฯ

ตตฺถ น โส ชาโต นาโหสีติ โส อตฺตา อชาติธมฺมโต น ชาโต นาม, สทา วิชฺชมาโนเยวาติ อตฺโถฯ เตเนว อตีเต นาโหสิ, อนาคเต น ภวิสฺสติฯ โย หิ ชาโต, โส อโหสิฯ โย จ ชายิสฺสติ, โส ภวิสฺสตีติ วุจฺจติฯ อถ วา น โส ชาโต นาโหสีติ โส สทา วิชฺชมานตฺตา อตีเตปิ น ชาตุ น อโหสิ, อนาคเตปิ น ชาตุ น ภวิสฺสติฯ อนุสยา วุตฺตตฺถาฯ

สตฺตหิ สญฺโญชเนหีติ สตฺตกนิปาเต วุตฺเตหิฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ –

‘‘สตฺติมานิ, ภิกฺขเว, สํโยชนานิฯ กตมานิ สตฺต? อนุนยสํโยชนํ, ปฏิฆสํโยชนํ, ทิฏฺฐิสํโยชนํ, วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ, มานสํโยชนํ, ภวราคสํโยชนํ, อวิชฺชาสํโยชนํฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, สตฺต สํโยชนานี’’ติ (อ. นิ. 7.8)ฯ

ตตฺถ อนุนยสํโยชนนฺติ กามราคสํโยชนํฯ สพฺพาเนเวตานิ พนฺธนฏฺเฐน สํโยชนานิฯ

สตฺตหิ มาเนหีติ ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺเค วุตฺเตหิฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ –

‘‘มาโน , อติมาโน, มานาติมาโน, โอมาโน, อธิมาโน, อสฺมิมาโน, มิจฺฉามาโน’’ติ (วิภ. 950)ฯ

ตตฺถ มาโนติ เสยฺยาทิวเสน ปุคฺคลํ อนามสิตฺวา ชาติอาทีสุ วตฺถุวเสเนว อุนฺนติฯ อติมาโนติ ชาติอาทีหิ ‘‘มยา สทิโส นตฺถี’’ติ อติกฺกมิตฺวา อุนฺนติฯ มานาติมาโนติ ‘‘อยํ ปุพฺเพ มยา สทิโส, อิทานิ อหํ เสฏฺโฐ, อยํ หีนตโร’’ติ อุปฺปนฺนมาโนฯ โอมาโนติ ชาติอาทีหิ อตฺตานํ เหฏฺฐา กตฺวา ปวตฺตมาโน, หีโนหมสฺมีติ มาโนเยวฯ อธิมาโนติ อนธิคเตเยว จตุสจฺจธมฺเม อธิคโตติ มาโนฯ

อยํ ปน อธิมาโน ปริสุทฺธสีลสฺส กมฺมฏฺฐาเน อปฺปมตฺตสฺส นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา ปจฺจยปริคฺคเหน วิติณฺณกงฺขสฺส ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปชฺชติ, น อญฺเญสํฯ อสฺมิมาโนติ รูปาทีสุ ขนฺเธสุ อสฺมีติ มาโน, ‘‘อหํ รูป’’นฺติอาทิวเสน อุปฺปนฺนมาโนติ วุตฺตํ โหติฯ มิจฺฉามาโนติ ปาปเกน กมฺมายตนาทินา อุปฺปนฺนมาโนฯ

โลกธมฺมา วุตฺตตฺถาฯ สมฺปริวตฺตตีติ โลกธมฺเมหิ เหตุภูเตหิ ลาภาทีสุ จตูสุ อนุโรธวเสน, อลาภาทีสุ จตูสุ ปฏิวิโรธวเสน ภุสํ นิวตฺตติ, ปกติภาวํ ชหาตีติ อตฺโถฯ มิจฺฉตฺตาปิ วุตฺตตฺถาฯ นิยฺยาโตติ คโต ปกฺขนฺโท, อภิภูโตติ อตฺโถฯ

อฏฺฐหิ ปุริสโทเสหีติ อฏฺฐกนิปาเต อุปมาหิ สห, ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺเค อุปมํ วินา วุตฺเตหิฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ –

‘‘กตเม อฏฺฐ ปุริสโทสา? อิธ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติฯ โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน ‘น สรามิ น สรามี’ติ อสฺสติยาว นิพฺเพเฐติฯ อยํ ปฐโม ปุริสโทโสฯ

‘‘ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติฯ โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน โจทกํเยว ปฏิปฺผรติ ‘กิํ นุ โข ตุยฺหํ พาลสฺส อพฺยตฺตสฺส ภณิเตน, ตฺวมฺปิ นาม มํ ภณิตพฺพํ มญฺญสี’ติ? อยํ ทุติโย ปุริสโทโสฯ

‘‘ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติฯ โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน โจทกํเยว ปจฺจาโรเปติ ‘ตฺวมฺปิ โขสิ อิตฺถนฺนามํ อาปตฺติํ อาปนฺโน, ตฺวํ ตาว ปฐมํ ปฏิกโรหี’ติฯ อยํ ตติโย ปุริสโทโสฯ

‘‘ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติฯ โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรติ, พหิทฺธา กถํ อปนาเมติ, โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติฯ อยํ จตุตฺโถ ปุริสโทโสฯ

‘‘ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติฯ โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน สงฺฆมชฺเฌ พาหาวิกฺเขปกํ ภณติฯ อยํ ปญฺจโม ปุริสโทโสฯ

‘‘ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติฯ โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน อนาทิยิตฺวา สงฺฆํ อนาทิยิตฺวา โจทกํ สาปตฺติโกว เยน กามํ ปกฺกมติฯ อยํ ฉฏฺโฐ ปุริสโทโสฯ

‘‘ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติฯ โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน ‘เนวาหํ อาปนฺโนมฺหิ, น ปนาหํ อนาปนฺโนมฺหี’ติ โส ตุณฺหีภูโต สงฺฆํ วิเหเสติฯ อยํ สตฺตโม ปุริสโทโสฯ

‘‘ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติฯ โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน เอวมาห – ‘กิํ นุ โข ตุมฺเห อายสฺมนฺโต อติพาฬฺหํ มยิ พฺยาวฏา? อิทานาหํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสามี’ติฯ โส สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติตฺวา เอวมาห ‘อิทานิ โข ตุมฺเห อายสฺมนฺโต อตฺตมนา โหถา’ติฯ อยํ อฏฺฐโม ปุริสโทโสฯ อิเม อฏฺฐ ปุริสโทสา’’ติ (วิภ. 957; อ. นิ. 8.14)ฯ

ตตฺถ ปุริสโทสาติ ปุริสานํ โทสา, เต ปน ปุริสสนฺตานํ ทูเสนฺตีติ โทสาฯ น สรามิ น สรามีติ ‘‘มยา เอตสฺส กมฺมสฺส กตฏฺฐานํ นสฺสรามิ น สลฺลกฺเขมี’’ติ เอวํ อสฺสติภาเวน นิพฺเพเฐติ โมเจติฯ โจทกํเยว ปฏิปฺผรตีติ ปฏิวิรุทฺโธ หุตฺวา ผรติ, ปฏิอาณิภาเวน ติฏฺฐติฯ กิํ นุ โข ตุยฺหนฺติ ตุยฺหํ พาลสฺส อพฺยตฺตสฺส ภณิเตน นาม กิํ, โย ตฺวํ เนว วตฺถุํ, น อาปตฺติํ, น โจทนํ ชานาสีติ ทีเปติฯ ตฺวมฺปิ นาม เอวํ กิญฺจิ อชานนฺโต ภณิตพฺพํ มญฺญสีติ อชฺโฌตฺถรติฯ ปจฺจาโรเปตีติ ‘‘ตฺวมฺปิ โขสี’’ติอาทีนิ วทนฺโต ปติอาโรเปติฯ ปฏิกโรหีติ เทสนาคามินิํ เทเสหิ, วุฏฺฐานคามินิโต วุฏฺฐาหิ, ตโต สุทฺธนฺเต ปติฏฺฐิโต อญฺญํ โจเทสฺสสีติ ทีเปติฯ อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรตีติ อญฺเญน การเณน, วจเนน วา อญฺญํ การณํ, วจนํ วา ปฏิจฺฉาเทติฯ ‘‘อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’’ติ วุตฺโต ‘‘โก อาปนฺโน, กิํ อาปนฺโน, กิสฺมิํ อาปนฺโน, กถํ อาปนฺโน, กํ ภณถ, กิํ ภณถา’’ติ ภณติฯ

‘‘เอวรูปํ กิญฺจิ ตยา ทิฏฺฐ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘น สุณามี’’ติ โสตํ อุปเนติฯ พหิทฺธา กถํ อปนาเมตีติ ‘‘อิตฺถนฺนามํ อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘ปาฏลิปุตฺตํ คโตมฺหี’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘น ตว ปาฏลิปุตฺตคมนํ ปุจฺฉามา’’ติ วุตฺเต ตโต ราชคหํ คโตมฺหีติฯ ‘‘ราชคหํ วา ยาหิ พฺราหฺมณเคหํ วา, อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’’ติฯ ‘‘ตตฺถ เม สูกรมํสํ ลทฺธ’’นฺติอาทีนิ วทนฺโต กถํ พหิทฺธา วิกฺขิปติฯ โกปนฺติ กุปิตภาวํ, โทสนฺติ ทุฏฺฐภาวํฯ อุภยมฺเปตํ โกธสฺเสว นามํฯ อปฺปจฺจยนฺติ อสนฺตุฏฺฐาการํ, โทมนสฺสสฺเสตํ นามํฯ ปาตุกโรตีติ ทสฺเสติ ปกาเสติฯ พาหาวิกฺเขปกํ ภณตีติ พาหํ วิกฺขิปิตฺวา วิกฺขิปิตฺวา อลชฺชิวจนํ วทติฯ อนาทิยิตฺวาติ จิตฺตีกาเรน อคฺคเหตฺวา อวชานิตฺวา, อนาทโร หุตฺวาติ อตฺโถฯ วิเหเสตีติ วิเหเฐติ พาธติฯ อติพาฬฺหนฺติ อติทฬฺหํ อติปฺปมาณํฯ มยิ พฺยาวฏาติ มยิ พฺยาปารํ อาปนฺนาฯ หีนายาวตฺติตฺวาติ หีนสฺส คิหิภาวสฺส อตฺถาย อาวตฺติตฺวา, คิหี หุตฺวาติ อตฺโถฯ อตฺตมนา โหถาติ ตุฏฺฐจิตฺตา โหถ, ‘‘มยา ลภิตพฺพํ ลภถ, มยา วสิตพฺพฏฺฐาเน วสถ, ผาสุวิหาโร โว มยา กโต’’ติ อธิปฺปาเยน วทติฯ ทุสฺสตีติ ทุฏฺโฐ โหติฯ

นวหิ อาฆาตวตฺถูหีติ สตฺเตสุ อุปฺปตฺติวเสเนว กถิตานิฯ ยถาห –

‘‘นวยิมานิ, ภิกฺขเว, อาฆาตวตฺถูนิฯ กตมานิ นว? ‘อนตฺถํ เม อจรี’ติ อาฆาตํ พนฺธติ, ‘อนตฺถํ เม จรตี’ติ อาฆาตํ พนฺธติ, ‘อนตฺถํ เม จริสฺสตี’ติ อาฆาตํ พนฺธติ, ‘ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ, อนตฺถํ จรติ, อนตฺถํ จริสฺสตี’ติ อาฆาตํ พนฺธติ, ‘อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ, อตฺถํ จรติ, อตฺถํ จริสฺสตี’ติ อาฆาตํ พนฺธติฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, นว อาฆาตวตฺถูนี’’ติ (อ. นิ. 9.29)ฯ

ตตฺถ อาฆาตวตฺถูนีติ อาฆาตการณานิฯ อาฆาตนฺติ เจตฺถ โกโป, โสเยว อุปรูปริ โกปสฺส วตฺถุตฺตา อาฆาตวตฺถุฯ อาฆาตํ พนฺธตีติ โกปํ พนฺธติ กโรติ อุปฺปาเทติฯ ‘‘อตฺถํ เม นาจริ, น จรติ, น จริสฺสติฯ ปิยสฺส เม มนาปสฺส อตฺถํ นาจริ, น จรติ, น จริสฺสติฯ

อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อนตฺถํ นาจริ, น จรติ, น จริสฺสตี’’ติ (มหานิ. 85; วิภ. 960; ธ. ส. 1066) นิทฺเทเส วุตฺตานิ อปรานิปิ นว อาฆาตวตฺถูนิ อิเมเหว นวหิ สงฺคหิตานิฯ อาฆาติโตติ ฆฏฺฏิโตฯ

นววิธมาเนหีติ กตเม นววิธมานา? เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโนฯ สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโนฯ หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโนฯ อิเม นววิธมานา (วิภ. 962)ฯ

เอตฺถ ปน เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน ราชูนญฺเจว ปพฺพชิตานญฺจ อุปฺปชฺชติฯ ราชา หิ ‘‘รฏฺเฐน วา ธเนน วา วาหเนหิ วา โก มยา สทิโส อตฺถี’’ติ เอตํ มานํ กโรติ, ปพฺพชิโตปิ ‘‘สีลธุตงฺคาทีหิ โก มยา สทิโส อตฺถี’’ติ เอตํ มานํ กโรติฯ

เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโนปิ เอเตสํเยว อุปฺปชฺชติฯ ราชา หิ ‘‘รฏฺเฐน วา ธเนน วา วาหเนหิ วา อญฺญราชูหิ สทฺธิํ มยฺหํ กิํ นานากรณ’’นฺติ เอตํ มานํ กโรติ, ปพฺพชิโตปิ ‘‘สีลธุตงฺคาทีหิ อญฺเญน ภิกฺขุนา มยฺหํ กิํ นานากรณ’’นฺติ เอตํ มานํ กโรติฯ

เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโนปิ เอเตสํเยว อุปฺปชฺชติฯ ยสฺส หิ รญฺโญ รฏฺฐํ วา ธนํ วา วาหนาทีนิ วา นาติสมฺปนฺนานิ โหนฺติ, โส ‘‘มยฺหํ ราชาติ โวหารสุขมตฺตกเมว, กิํ ราชา นาม อห’’นฺติ เอตํ มานํ กโรติ, ปพฺพชิโตปิ อปฺปลาภสกฺกาโร ‘‘อหํ ธมฺมกถิโก พหุสฺสุโต มหาเถโรติ กถามตฺตเมว, กิํ ธมฺมกถิโก นามาหํ, กิํ พหุสฺสุโต นามาหํ, กิํ มหาเถโร นามาหํ, ยสฺส เม ลาภสกฺกาโร นตฺถี’’ติ เอตํ มานํ กโรติฯ

สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มานาทโย อมจฺจาทีนํ อุปฺปชฺชนฺติฯ อมจฺโจ วา หิ รฏฺฐิโย วา ‘‘โภคยานวาหนาทีหิ โก มยา สทิโส อญฺโญ ราชปุริโส อตฺถี’’ติ วา, ‘‘มยฺหํ อญฺเญหิ สทฺธิํ กิํ นานากรณ’’นฺติ วา, ‘‘อมจฺโจติ นามเมว มยฺหํ, ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ เม นตฺถิ, กิํ อมจฺโจ นามาห’’นฺติ วา เอตํ มานํ กโรติฯ

หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มานาทโย ทาสาทีนํ อุปฺปชฺชนฺติฯ ทาโส หิ ‘‘มาติโต วา ปิติโต วา โก มยา สทิโส อญฺโญ ทาโส นาม อตฺถิ, อญฺเญ ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตา กุจฺฉิเหตุ ทาสา นาม ชาตา, อหํ ปน ปเวณิอาคตตฺตา เสยฺโย’’ติ วา, ‘‘ปเวณิอาคตภาเวน อุภโตสุทฺธิกทาสตฺเตน อสุกทาเสน นาม สทฺธิํ มยฺหํ กิํ นานากรณ’’นฺติ วา, ‘‘กุจฺฉิวเสนาหํ ทาสพฺยํ อุปคโต, มาตาปิตุโกฏิยา ปน เม ทาสฏฺฐานํ นตฺถิ, กิํ ทาโส นาม อห’’นฺติ วา เอตํ มานํ กโรติฯ ยถา จ ทาโส, เอวํ ปุกฺกุสจณฺฑาลาทโยปิ เอตํ มานํ กโรนฺติเยวฯ เอตฺถ จ เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ อุปฺปนฺนมาโนว ยาถาวมาโน, อิตเร ทฺเว อยาถาวมานาฯ ตถา สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ อุปฺปนฺนมาโนว ยาถาวมาโน, อิตเร ทฺเว อยาถาวมานาฯ ตตฺถ ยาถาวมานา อรหตฺตมคฺควชฺฌา, อยาถาวมานา โสตาปตฺติมคฺควชฺฌาติฯ

ตณฺหามูลกา วุตฺตาเยวฯ รชฺชตีติ น เกวลํ ราเคเนว รชฺชติ, อถ โข ตณฺหามูลกานํ ปริเยสนาทีนมฺปิ สมฺภวโต ตณฺหามูลเกหิ สพฺเพหิ อกุสลธมฺเมหิ รชฺชติ, ยุชฺชติ พชฺฌตีติ อธิปฺปาโยฯ

ทสหิ กิเลสวตฺถูหีติ กตมานิ ทส กิเลสวตฺถูนิ? โลโภ, โทโส, โมโห, มาโน, ทิฏฺฐิ, วิจิกิจฺฉา, ถินํ, อุทฺธจฺจํ, อหิริกํ, อโนตฺตปฺปนฺติ อิมานิ ทส กิเลสวตฺถูนิ (วิภ. 966)ฯ

ตตฺถ กิเลสา เอว กิเลสวตฺถูนิ, วสนฺติ วา เอตฺถ อขีณาสวา สตฺตา โลภาทีสุ ปติฏฺฐิตตฺตาติ วตฺถูนิ, กิเลสา จ เต ตปฺปติฏฺฐานํ สตฺตานํ วตฺถูนิ จาติ กิเลสวตฺถูนิฯ ยสฺมา เจตฺถ อนนฺตรปจฺจยาทิภาเวน อุปฺปชฺชมานาปิ กิเลสา วสนฺติ เอว นาม, ตสฺมา กิเลสานํ วตฺถูนีติปิ กิเลสวตฺถูนิฯ ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภฯ ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ, ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ โทโสฯ มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโหฯ มญฺญตีติ มาโนฯ ทิฏฺฐิอาทโย วุตฺตตฺถาว ฯ น หิรียตีติ อหิริโก, ตสฺส ภาโว อหิริกํ

โอตฺตปฺปตีติ อโนตฺตปฺปี, ตสฺส ภาโว อโนตฺตปฺปํฯ เตสุ อหิริกํ กายทุจฺจริตาทีหิ อชิคุจฺฉนลกฺขณํ, อโนตฺตปฺปํ เตเหว อสารชฺชนลกฺขณํ, กิลิสฺสตีติ อุปตาปียติ วิพาธียติฯ

ทสหิ อาฆาตวตฺถูหีติ ปุพฺเพ วุตฺเตหิ นวหิ จ ‘‘อฏฺฐาเน วา ปนาฆาโต ชายตี’’ติ (ธ. ส. 1066) วุตฺเตน จาติ ทสหิฯ อนตฺถํ เม อจรีติอาทีนิปิ หิ อวิกปฺเปตฺวา ขาณุกณฺฏกาทิมฺหิปิ อฏฺฐาเน อาฆาโต อุปฺปชฺชติฯ

ทสหิ อกุสลกมฺมปเถหีติ กตเม ทส อกุสลกมฺมปถา (ที. นิ. 3.360)? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร, มุสาวาโท, ปิสุณา วาจา, ผรุสา วาจา, สมฺผปฺปลาโป, อภิชฺฌา, พฺยาปาโท, มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ อิเม ทส อกุสลกมฺมปถาฯ ตตฺถ อกุสลกมฺมานิ จ ตานิ ปถา จ ทุคฺคติยาติ อกุสลกมฺมปถาฯ สมนฺนาคโตติ สมงฺคีภูโตฯ

ทสหิ สญฺโญชเนหีติ กตมานิ ทส สํโยชนานิ (ธ. ส. 1118)? กามราคสํโยชนํ, ปฏิฆสํโยชนํ, มานสํโยชนํ, ทิฏฺฐิสํโยชนํ, วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ, สีลพฺพตปรามาสสํโยชนํ, ภวราคสํโยชนํ, อิสฺสาสํโยชนํ, มจฺฉริยสํโยชนํ, อวิชฺชาสํโยชนํ, อิมานิ ทส สํโยชนานิฯ มิจฺฉตฺตา วุตฺตาเยวฯ

ทสวตฺถุกาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยาติ กตมา ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ (วิภ. 971)? นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺฐํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺติฯ อยํ ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ

ตตฺถ ทสวตฺถุกาติ ทส วตฺถูนิ เอติสฺสาติ ทสวตฺถุกาฯ นตฺถิ ทินฺนนฺติ ทินฺนํ นาม อตฺถิ, สกฺกา กสฺสจิ กิญฺจิ ทาตุนฺติ ชานาติฯ ทินฺนสฺส ปน ผลํ วิปาโก นตฺถีติ คณฺหาติฯ นตฺถิ ยิฏฺฐนฺติ ยิฏฺฐํ วุจฺจติ มหายาโค, ตํ ยชิตุํ สกฺกาติ ชานาติฯ ยิฏฺฐสฺส ปน ผลํ วิปาโก นตฺถีติ คณฺหาติฯ หุตนฺติ อาหุนปาหุนมงฺคลกิริยา, ตํ กาตุํ สกฺกาติ ชานาติฯ

ตสฺส ปน ผลํ วิปาโก นตฺถีติ คณฺหาติฯ สุกตทุกฺกฏานนฺติ เอตฺถ ทส กุสลกมฺมปถา สุกตกมฺมานิ นาม, ทส อกุสลกมฺมปถา ทุกฺกฏกมฺมานิ นามฯ เตสํ อตฺถิภาวํ ชานาติฯ ผลํ วิปาโก ปน นตฺถีติ คณฺหาติฯ นตฺถิ อยํ โลโกติ ปรโลเก ฐิโต อิมํ โลกํ นตฺถีติ คณฺหาติฯ นตฺถิ ปโร โลโกติ อิธโลเก ฐิโต ปรโลกํ นตฺถีติ คณฺหาติฯ นตฺถิ มาตา นตฺถิ ปิตาติ มาตาปิตูนํ อตฺถิภาวํ ชานาติฯ เตสุ กตปฺปจฺจเยน โกจิ ผลํ วิปาโก นตฺถีติ คณฺหาติฯ นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกาติ จวนกอุปปชฺชนกสตฺตา นตฺถีติ คณฺหาติฯ สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนาติ อนุโลมปฏิปทํ ปฏิปนฺนา ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา โลกสฺมิํ นตฺถีติ คณฺหาติฯ เย อิมญฺจ โลกํ…เป.… ปเวเทนฺตีติ อิมญฺจ ปรญฺจ โลกํ อตฺตนาว อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน ญตฺวา ปเวทนสมตฺโถ สพฺพญฺญู พุทฺโธ นตฺถีติ คณฺหาติฯ

อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยาติ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทิกํ เอเกกํ อนฺตํ ภาคํ คณฺหาตีติ อนฺตคฺคาหิกาฯ อถ วา อนฺตสฺส คาโห อนฺตคฺคาโห, อนฺตคฺคาโห อสฺสา อตฺถีติ อนฺตคฺคาหิกาฯ ตาย อนฺตคฺคาหิกายฯ สา ปน วุตฺตาเยวฯ

อฏฺฐสตตณฺหาปปญฺจสเตหีติ อฏฺฐุตฺตรํ สตํ อฏฺฐสตํฯ สํสาเร ปปญฺเจติ จิรํ วสาเปตีติ ปปญฺโจ, ตณฺหา เอว ปปญฺโจ ตณฺหาปปญฺโจ, อารมฺมณเภเทน ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสน จ ตณฺหานํ พหุกตฺตา พหุวจนํ กตฺวา ตณฺหาปปญฺจานํ สตํ ตณฺหาปปญฺจสตํฯ เตน ‘‘ตณฺหาปปญฺจสเตนา’’ติ วตฺตพฺเพ วจนวิปลฺลาสวเสน ‘‘ตณฺหาปปญฺจสเตหี’’ติ พหุวจนนิทฺเทโส กโตฯ อฏฺฐสตนฺติ สงฺขาเตน ตณฺหาปปญฺจสเตนาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อฏฺฐ อพฺโพหาริกานิ กตฺวา สตเมว คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺเค ปน ตณฺหาวิจริตานีติ อาคตํฯ ยถาห –

‘‘อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานิ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย, อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺส อุปาทาย, ตเทกชฺฌํ อภิสญฺญุหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา ฉตฺติํส ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติฯ

อิติ อตีตานิ ฉตฺติํส ตณฺหาวิจริตานิ, อนาคตานิ ฉตฺติํส ตณฺหาวิจริตานิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺติํส ตณฺหาวิจริตานิ ตเทกชฺฌํ อภิสญฺญุหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อฏฺฐตณฺหาวิจริตสตํ โหตี’’ติ (วิภ. 842)ฯ

ตณฺหาปปญฺจาเยว ปเนตฺถ ตณฺหาวิจริตานีติ วุตฺตาฯ ตณฺหาสมุทาจารา ตณฺหาปวตฺติโยติ อตฺโถฯ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทายาติ อชฺฌตฺติกํ ขนฺธปญฺจกํ อุปาทายฯ อิทญฺหิ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํฯ วิตฺถาโร ปนสฺส ตสฺส นิทฺเทเส (วิภ. 973) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อยํ ปน อปโร นโย – รูปารมฺมณาเยว กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหาติ ติสฺโส ตณฺหา โหนฺติ, ตถา สทฺทาทิอารมฺมณาติ ฉสุ อารมฺมเณสุ อฏฺฐารส ตณฺหา โหนฺติ, อชฺฌตฺตารมฺมณา อฏฺฐารส, พหิทฺธารมฺมณา อฏฺฐารสาติ ฉตฺติํส โหนฺติฯ ตา เอว อตีตารมฺมณา ฉตฺติํส, อนาคตารมฺมณา ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ฉตฺติํสาติ อฏฺฐตณฺหาวิจริตสตํ โหติฯ ปปญฺจิโตติ อารมฺมเณ, สํสาเร วา ปปญฺจิโต จิรวาสิโตฯ

ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคเตหีติ ‘‘กตมานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ พฺรหฺมชาเล เวยฺยากรเณ วุตฺตานิ ภควตา? จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสตวาทา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา , จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, โสฬส สญฺญีวาทา, อฏฺฐ อสญฺญีวาทา, อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ อิมานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ พฺรหฺมชาเล เวยฺยากรเณ วุตฺตานิ ภควตา’’ติ (วิภ. 977)ฯ วิตฺถาโร ปเนตฺถ พฺรหฺมชาลสุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

อหญฺจมฺหิ ติณฺโณติ อหญฺจ จตุโรฆํ, สํสารสมุทฺทํ วา ติณฺโณ อมฺหิ ภวามิฯ มุตฺโตติ ราคาทิพนฺธเนหิ มุตฺโตฯ ทนฺโตติ นิพฺพิเสวโน นิปฺปริปฺผนฺโทฯ สนฺโตติ สีตีภูโตฯ อสฺสตฺโถติ นิพฺพานทสฺสเน ลทฺธสฺสาโสฯ ปรินิพฺพุโตติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตฯ ปโหมีติ สมตฺโถมฺหิฯ โขอิติ เอกํสตฺเถ นิปาโตฯ ปเร จ ปรินิพฺพาเปตุนฺติ เอตฺถ ปเร จ-สทฺโท ‘‘ปเร จ ตาเรตุ’’นฺติอาทีหิปิ โยเชตพฺโพติฯ

มหากรุณาญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

72-73. สพฺพญฺญุตญฺญาณนิทฺเทสวณฺณนา