อิมสฺมิญฺจ โลเก อิมสฺมิญฺจ วชฺเชติ วุตฺตปฺปกาเร โลเก จ วชฺเช จฯ ติพฺพา ภยสญฺญาติ พลวตี ภยสญฺญาฯ ติพฺพาติ ปรสทฺทสฺส อตฺโถ วุตฺโต, ภยสญฺญาติ ภยสทฺทสฺส, โลกวชฺชทฺวยมฺปิ หิ ภยวตฺถุตฺตา สยญฺจ สภยตฺตา ภยํ, ภยมิติ สญฺญา ภยสญฺญาฯ ปจฺจุปฏฺฐิตา โหตีติ ตํ ตํ ปฏิจฺจ อุเปจฺจ ฐิตา โหติฯ เสยฺยถาปิ อุกฺขิตฺตาสิเก วธเกติ ยถา นาม ปหริตุํ อุจฺจาริตขคฺเค ปจฺจามิตฺเต ติพฺพา ภยสญฺญา ปจฺจุปฏฺฐิตา โหติ, เอวเมว โลเก จ วชฺเช จ ติพฺพา ภยสญฺญา ปจฺจุปฏฺฐิตา โหติฯ อิเมหิ ปญฺญาสาย อากาเรหีติ อปฺปรชกฺขปญฺจกาทีสุ ทสสุ ปญฺจเกสุ เอเกกสฺมิํ ปญฺจนฺนํ ปญฺจนฺนํ อาการานํ วเสน ปญฺญาสาย อากาเรหิฯ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานีติ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ฯ ชานาตีติ ตถาคโต ปญฺญาย ปชานาติฯ ปสฺสตีติ ทิพฺพจกฺขุนา ทิฏฺฐํ วิย กโรติฯ อญฺญาตีติ สพฺพาการมริยาทาหิ ชานาติฯ ปฏิวิชฺฌตีติ เอกเทสํ อเสเสตฺวา นิรวเสสทสฺสนวเสน ปญฺญาย ปทาเลตีติฯ

อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

69. อาสยานุสยญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[113] อาสยานุสยญาณนิทฺเทเส อิธ ตถาคโตติอาทิ ปญฺจธา ฐปิโต นิทฺเทโสฯ ตตฺถ อาสยานุสยา วุตฺตตฺถา เอวฯ จริตนฺติ ปุพฺเพ กตํ กุสลากุสลํ กมฺมํฯ อธิมุตฺตินฺติ สมฺปติ กุสเล อกุสเล วา จิตฺตโวสคฺโคฯ ภพฺพาภพฺเพติ ภพฺเพ จ อภพฺเพ จฯ อริยาย ชาติยา สมฺภวนฺติ ชายนฺตีติ ภพฺพาฯ วตฺตมานสมีเป วตฺตมานวจนํฯ ภวิสฺสนฺติ ชายิสฺสนฺตีติ วา ภพฺพา, ภาชนภูตาติ อตฺโถฯ เย อริยมคฺคปฏิเวธสฺส อนุจฺฉวิกา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา, เต ภพฺพาฯ วุตฺตปฏิปกฺขา อภพฺพาฯ

กตโม สตฺตานํ อาสโยติอาทิ นิทฺเทสสฺส ปฏินิทฺเทโสฯ ตตฺถ สสฺสโตติ นิจฺโจฯ โลโกติ อตฺตาฯ อิธ สรีรํเยว นสฺสติ, อตฺตา ปน อิธ ปรตฺถ จ โสเยวาติ มญฺญนฺติฯ โส หิ สยํเยว อาโลเกตีติ กตฺวา ‘‘โลโก’’ติ มญฺญนฺติฯ อสสฺสโตติ อนิจฺโจฯ อตฺตา สรีเรเนว สห นสฺสตีติ มญฺญนฺติฯ

อนฺตวาติ ปริตฺเต กสิเณ ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตํปริตฺตกสิณารมฺมณํ จิตฺตํ สปริยนฺโต อตฺตาติ มญฺญนฺติฯ อนนฺตวาติ น อนฺตวา อปฺปมาเณ กสิเณ ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตํอปฺปมาณกสิณารมฺมณํ จิตฺตํ อปริยนฺโต อตฺตาติ มญฺญนฺติฯ ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ชีโว จ สรีรญฺจ ตํเยวฯ ชีโวติ อตฺตา, ลิงฺควิปลฺลาเสน นปุํสกวจนํ กตํฯ สรีรนฺติ ราสฏฺเฐน ขนฺธปญฺจกํฯ อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ อญฺโญ ชีโว อญฺญํ ขนฺธปญฺจกํฯ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ ขนฺธา อิเธว วินสฺสนฺติ, สตฺโต มรณโต ปรํ โหติ วิชฺชติ น นสฺสติฯ ‘‘ตถาคโต’’ติ เจตฺถ สตฺตาธิวจนนฺติ วทนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘ตถาคโตติ อรหา’’ติ วทนฺติฯ อิเม ‘‘น โหตี’’ติ ปกฺเข โทสํ ทิสฺวา เอวํ คณฺหนฺติฯ น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ ขนฺธาปิ อิเธว นสฺสนฺติ, ตถาคโต จ มรณโต ปรํ น โหติ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติฯ อิเม ‘‘โหตี’’ติ ปกฺเข โทสํ ทิสฺวา เอวํ คณฺหนฺติฯ โหติ จ น จ โหตีติ อิเม เอเกกปกฺขปริคฺคเห โทสํ ทิสฺวา อุภยปกฺขํ คณฺหนฺติฯ เนว โหติ น น โหตีติ อิเม อุภยปกฺขปริคฺคเห อุภยโทสาปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘โหตีติ จ น โหติ, เนว โหตีติ จ น โหตี’’ติ อมราวิกฺเขปปกฺขํ คณฺหนฺติฯ

อยํ ปเนตฺถ อฏฺฐกถานโย – ‘‘สสฺสโต โลโกติ วา’’ติอาทีหิ ทสหากาเรหิ ทิฏฺฐิปเภโทว วุตฺโตฯ ตตฺถ สสฺสโต โลโกติ จ ขนฺธปญฺจกํ โลโกติ คเหตฺวา ‘‘อยํ โลโก นิจฺโจ ธุโว สพฺพกาลิโก’’ติ คณฺหนฺตสฺส สสฺสตนฺติ คหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺฐิฯ อสสฺสโตติ ตเมว โลกํ ‘‘อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสตี’’ติ คณฺหนฺตสฺส อุจฺเฉทคฺคหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺฐิฯ อนฺตวาติ ปริตฺตกสิณลาภิโน สุปฺปมตฺเต วา สราวมตฺเต วา กสิเณ สมาปนฺนสฺส อนฺโตสมาปตฺติยํ ปวตฺติตรูปารูปธมฺเม ‘‘โลโก’’ติ จ กสิณปริจฺเฉทนฺเตน ‘‘อนฺตวา’’ติ จ คณฺหนฺตสฺส ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ คหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺฐิฯ สา สสฺสตทิฏฺฐิปิ โหติ อุจฺเฉททิฏฺฐิปิฯ วิปุลกสิณลาภิโน ปน ตสฺมิํ กสิเณ สมาปนฺนสฺส อนฺโตสมาปตฺติยํ ปวตฺติตรูปารูปธมฺเม ‘‘โลโก’’ติ จ กสิณปริจฺเฉทนฺเตน ‘‘น อนฺตวา’’ติ จ คณฺหนฺตสฺส ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ คหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺฐิฯ สา สสฺสตทิฏฺฐิปิ โหติ อุจฺเฉททิฏฺฐิปิฯ ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ เภทนธมฺมสฺส สรีรสฺเสว ‘‘ชีว’’นฺติ คหิตตฺตา ‘‘สรีเร อุจฺฉิชฺชมาเน ชีวมฺปิ อุจฺฉิชฺชตี’’ติ อุจฺเฉทคฺคหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺฐิฯ

ทุติยปเท สรีรโต อญฺญสฺส ชีวสฺส คหิตตฺตา ‘‘สรีเร อุจฺฉิชฺชมาเนปิ ชีวํ น อุจฺฉิชฺชตี’’ติ สสฺสตคฺคหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺฐิฯ โหติ ตถาคโตติอาทีสุ ‘‘สตฺโต ตถาคโต นาม, โส ปรํ มรณา โหตี’’ติ คณฺหโต ปฐมา สสฺสตทิฏฺฐิฯ ‘‘น โหตี’’ติ คณฺหโต ทุติยา อุจฺเฉททิฏฺฐิฯ ‘‘โหติ จ น จ โหตี’’ติ คณฺหโต ตติยา เอกจฺจสสฺสตทิฏฺฐิฯ ‘‘เนว โหติ น น โหตี’’ติ คณฺหโต จตุตฺถา อมราวิกฺเขปทิฏฺฐีติฯ

อิตีติ วุตฺตปฺปการทิฏฺฐินิสฺสยนิทสฺสนํฯ ภวทิฏฺฐิสนฺนิสฺสิตา วา สตฺตา โหนฺติ วิภวทิฏฺฐิสนฺนิสฺสิตา วาติ ภโว วุจฺจติ สสฺสโต, สสฺสตวเสน อุปฺปชฺชมานทิฏฺฐิ ภวทิฏฺฐิ, ภโวติ ทิฏฺฐีติ วุตฺตํ โหติฯ วิภโว วุจฺจติ อุจฺเฉโท , อุจฺเฉทวเสน อุปฺปชฺชมานทิฏฺฐิ วิภวทิฏฺฐิ, วิภโวติ ทิฏฺฐีติ วุตฺตํ โหติฯ วุตฺตปฺปการา ทสวิธา ทิฏฺฐิ ภวทิฏฺฐิ จ วิภวทิฏฺฐิ จาติ ทฺวิธาว โหติฯ ตาสุ ทฺวีสุ เอเกกํ สนฺนิสฺสิตา อปสฺสิตา อลฺลีนา สตฺตา โหนฺติฯ

เอเต วา ปน อุโภ อนฺเต อนุปคมฺมาติ เอตฺถ ‘‘อคฺคิโต วา อุทกโต วา มิถุเภทา วา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.152) วิย วา-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ เอเต วุตฺตปฺปกาเร สสฺสตุจฺเฉทวเสน ทฺเว ปกฺเข จ น อุปคนฺตฺวา อนลฺลียิตฺวา ปหายาติ อตฺโถฯ ‘‘อนุโลมิกา วา ขนฺตี’’ติ วิกปฺปตฺโถวฯ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสูติ อิเมสํ ชรามรณาทีนํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา, อิทปฺปจฺจยานํ วา สมูโห อิทปฺปจฺจยตาฯ ลกฺขณํ ปเนตฺถ สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺพํฯ เต เต ปจฺจเย ปฏิจฺจ สห สมฺมา จ อุปฺปนฺนา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาฯ ตสฺสา อิทปฺปจฺจยตาย จ เตสุ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ จ ธมฺเมสุฯ อนุโลมิกาติ โลกุตฺตรธมฺมานํ อนุโลมโต อนุโลมิกาฯ ขนฺตีติ ญาณํฯ ญาณญฺหิ ขมนโต ขนฺติฯ ปฏิลทฺธา โหตีติ สตฺเตหิ อธิคตา โหติฯ อิทปฺปจฺจยตาย ขนฺติยา อุจฺเฉทตฺตานุปคโม โหติ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ ปจฺจยสามคฺคิยํ อายตฺตวุตฺติตฺตา ปจฺจยานุปรมทสฺสเนน ผลานุปรมทสฺสนโตฯ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ขนฺติยา สสฺสตตฺตานุปคโม โหติ ปจฺจยสามคฺคิยํ นวนวานํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ อุปฺปาททสฺสนโตฯ เอวเมเต อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมทสฺสเนน น อุจฺเฉโท น สสฺสโตติ ปวตฺตํ สมฺมาทสฺสนํ ‘‘อนุโลมิกา ขนฺตี’’ติ เวทิตพฺพํฯ

เอวญฺหิ ตทุภยทิฏฺฐิปฏิปกฺขภูตา สมฺมาทิฏฺฐิ วุตฺตา โหติฯ ยถาภูตํ วา ญาณนฺติ ยถาภูตํ ยถาสภาวํ เนยฺยํฯ ตตฺถ ปวตฺตญาณมฺปิ วิสยโวหาเรน ‘‘ยถาภูตญาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ ปน สงฺขารุเปกฺขาปริยนฺตํ วิปสฺสนาญาณํ อิธาธิปฺเปตํฯ เหฏฺฐา ปน ‘‘ยถาภูตญาณทสฺสน’’นฺติ ภยตูปฏฺฐานญาณํ วุตฺตํฯ ยถาภูตํ วา ญาณํ สตฺเตหิ ปฏิลทฺธํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

อิทานิ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทีหิ มิจฺฉาทิฏฺฐิปริภาวิตํ ‘‘เอเต วา ปนา’’ติอาทีหิ สมฺมาทิฏฺฐิปริภาวิตํ สตฺตสนฺตานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กามํ เสวนฺตญฺเญวา’’ติอาทีหิ เสสากุสเลหิ เสสกุสเลหิ จ ปริภาวิตํ สตฺตสนฺตานํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ กามํ เสวนฺตํเยว ปุคฺคลํ ตถาคโต ชานาตีติ โยชนา กาตพฺพาฯ เสวนฺตนฺติ จ อภิณฺหสมุทาจารวเสน เสวมานํฯ ปุพฺเพ อาเสวิตวเสน กิเลสกาโม ครุ อสฺสาติ กามครุโกฯ ตเถว กาโม อาสเย สนฺตาเน อสฺสาติ กามาสโยฯ สนฺตานวเสเนว กาเม อธิมุตฺโต ลคฺโคติ กามาธิมุตฺโตฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ เนกฺขมฺมาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ กามาทีหิ จ ตีหิ เสสากุสลา, เนกฺขมฺมาทีหิ ตีหิ เสสกุสลา คหิตาว โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘อยํ สตฺตานํ อาสโย’’ติ ติธา วุตฺตํ สนฺตานเมว ทสฺเสติฯ

อยํ ปเนตฺถ อฏฺฐกถานโย – ‘‘อิติ ภวทิฏฺฐิสนฺนิสฺสิตา วา’’ติ เอวํ สสฺสตทิฏฺฐิํ วา สนฺนิสฺสิตาฯ สสฺสตทิฏฺฐิ หิ เอตฺถ ภวทิฏฺฐีติ วุตฺตา, อุจฺเฉททิฏฺฐิ จ วิภวทิฏฺฐีติฯ สพฺพทิฏฺฐีนญฺหิ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐีหิ สงฺคหิตตฺตา สพฺเพปิเม ทิฏฺฐิคติกา สตฺตา อิมาว ทฺเว ทิฏฺฐิโย สนฺนิสฺสิตา โหนฺติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ทฺวยนิสฺสิโต ขฺวายํ, กจฺจาน, โลโก เยภุยฺเยน อตฺถิตญฺเจว นตฺถิตญฺจา’’ติ (สํ. นิ. 2.15)ฯ เอตฺถ หิ อตฺถิตาติ สสฺสตํฯ นตฺถิตาติ อุจฺเฉโทฯ อยํ ตาว วฏฺฏนิสฺสิตานํ ปุถุชฺชนานํ สตฺตานํ อาสโยฯ อิทานิ วิวฏฺฏนิสฺสิตานํ สุทฺธสตฺตานํ อาสยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเต วา ปน อุโภ อนฺเต อนุปคมฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘เอเต วา ปนา’’ติ เอเตเยวฯ ‘‘อุโภ อนฺเต’’ติ สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาเต ทฺเว อนฺเตฯ ‘‘อนุปคมฺมา’’ติ น อลฺลียิตฺวาฯ ‘‘อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสู’’ติ อิทปฺปจฺจยตาย เจว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเมสุ จฯ ‘‘อนุโลมิกา ขนฺตี’’ติ วิปสฺสนาญาณํฯ ‘‘ยถาภูตํ ญาณ’’นฺติ มคฺคญาณํฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยา ปฏิจฺจสมุปฺปาเท เจว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเมสุ จ เอเต อุโภ สสฺสตุจฺเฉทอนฺเต อนุปคนฺตฺวา วิปสฺสนา ปฏิลทฺธา, ยญฺจ ตโต อุตฺตริ มคฺคญาณํ, อยํ สตฺตานํ อาสโยฯ อยํ วฏฺฏนิสฺสิตานญฺจ วิวฏฺฏนิสฺสิตานญฺจ สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ อาสโย อิทํ วสนฏฺฐานนฺติฯ อยํ อาจริยานํ สมานฏฺฐกถาฯ

วิตณฺฑวาที ปนาห ‘‘มคฺโค นาม วาสํ วิทฺธํเสนฺโต คจฺฉติ, ตฺวํ มคฺโค วาโสติ วเทสี’’ติ? โส วตฺตพฺโพ ‘‘ตฺวํ อริยวาสภาณโก โหสิ น โหสี’’ติ? สเจ ‘‘น โหมี’’ติ วทติ, ‘‘ตฺวํ อภาณกตาย น ชานาสี’’ติ วตฺตพฺโพฯ สเจ ‘‘ภาณโกสฺมี’’ติ วทติ, ‘‘สุตฺตํ อาหรา’’ติ วตฺตพฺโพฯ สเจ อาหรติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ อาหรติ, สยํ อาหริตพฺพํ ‘‘ทสยิเม, ภิกฺขเว, อริยาวาสา, ยทริยา อาวสิํสุ วา อาวสนฺติ วา อาวสิสฺสนฺติ วา’’ติ (อ. นิ. 10.19)ฯ เอตญฺหิ สุตฺตํ มคฺคสฺส วาสภาวํ ทีเปติฯ ตสฺมา สุกถิตเมเวตนฺติฯ อิมํ ปน ภควา สตฺตานํ อาสยํ ชานนฺโต อิเมสญฺจ ทิฏฺฐิคตานํ อิเมสญฺจ วิปสฺสนาญาณมคฺคญาณานํ อปฺปวตฺติกฺขเณปิ ชานาติ เอวฯ ตสฺมาเยว จ ‘‘กามํ เสวนฺตํเยว ชานาตี’’ติอาทิ วุตฺตนฺติฯ

อนุสยนิทฺเทเส อนุสยาติ เกนฏฺเฐน อนุสยา? อนุสยนฏฺเฐนฯ โก เอส อนุสยนฏฺโฐ นามาติ? อปฺปหีนฏฺโฐฯ เอเต หิ อปฺปหีนฏฺเฐน ตสฺส ตสฺส สนฺตาเน อนุเสนฺติ นามฯ ตสฺมา ‘‘อนุสยา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อนุเสนฺตีติ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ อถาปิ สิยา – อนุสยนฏฺโฐ นาม อปฺปหีนากาโร, โส จ อุปฺปชฺชตีติ วตฺตุํ น ยุชฺชติ, ตสฺมา น อนุสยา อุปฺปชฺชนฺตีติฯ ตตฺริทํ ปฏิวจนํ – น อปฺปหีนากาโร, อนุสโยติ ปน อปฺปหีนฏฺเฐน ถามคตกิเลโส วุจฺจติฯ โส จิตฺตสมฺปยุตฺโต สารมฺมโณ สปฺปจฺจยฏฺเฐน สเหตุโก เอกนฺตากุสโล อตีโตปิ โหติ อนาคโตปิ ปจฺจุปฺปนฺโนปิ, ตสฺมา อุปฺปชฺชตีติ วตฺตุํ ยุชฺชตีติฯ ตตฺริทํ ปมาณํ – อิเธว ตาว อภิสมยกถาย (ปฏิ. ม. 3.21) ‘‘ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตี’’ติ ปุจฺฉํ กตฺวา อนุสยานํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวสฺส อตฺถิตาย ‘‘ถามคโต อนุสยํ ปชหตี’’ติ วุตฺตํฯ

ธมฺมสงฺคณิยํ โมหสฺส ปทภาชเน ‘‘อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺฐานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ, อยํ ตสฺมิํ สมเย โมโห โหตี’’ติ (ธ. ส. 390) อกุสลจิตฺเตน สทฺธิํ โมหสฺส อุปฺปนฺนภาโว วุตฺโต ฯ กถาวตฺถุสฺมิํ ‘‘อนุสยา อพฺยากตา อนุสยา อเหตุกา อนุสยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตา’’ติ สพฺเพ วาทา ปฏิเสธิตาฯ อนุสยยมเก สตฺตนฺนํ มหาวารานํ อญฺญตรสฺมิํ อุปฺปชฺชนวาเร ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิ (ยม. 2.อนุสยยมก.300) วุตฺตํฯ ตสฺมา ‘‘อนุเสนฺตีติ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ อิมินา ตนฺติปฺปมาเณน ยุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยมฺปิ ‘‘จิตฺตสมฺปยุตฺโต สารมฺมโณ’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตมฺปิ สุวุตฺตเมวฯ อนุสโย หิ นาเมส ปรินิปฺผนฺโน จิตฺตสมฺปยุตฺโต อกุสลธมฺโมติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

กามราคานุสโยติอาทีสุ กามราโค จ โส อปฺปหีนฏฺเฐน อนุสโย จาติ กามราคานุสโยฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ กามราคานุสโย เจตฺถ โลภสหคตจิตฺเตสุ สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน จ มนาเปสุ อวเสสกามาวจรธมฺเมสุ อารมฺมณวเสเนว อุปฺปชฺชมาโน โลโภฯ ปฏิฆานุสโย จ โทมนสฺสสหคตจิตฺเตสุ สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน จ อมนาเปสุ อวเสสกามาวจรธมฺเมสุ อารมฺมณวเสเนว อุปฺปชฺชมาโน โทโสฯ มานานุสโย ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตโลภสหคตจิตฺเตสุ สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน จ ทุกฺขเวทนาวชฺเชสุ อวเสสกามาวจรธมฺเมสุ รูปารูปาวจรธมฺเมสุ จ อารมฺมณวเสเนว อุปฺปชฺชมาโน มาโนฯ ทิฏฺฐานุสโย จตูสุ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺเตสุฯ วิจิกิจฺฉานุสโย วิจิกิจฺฉาสหคเตฯ อวิชฺชานุสโย ทฺวาทสสุ อกุสลจิตฺเตสุ สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน จฯ ตโยปิ อวเสสเตภูมกธมฺเมสุ อารมฺมณวเสเนว อุปฺปชฺชมานา ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาโมหาฯ ภวราคานุสโย จตูสุ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺเตสุ อุปฺปชฺชมาโนปิ สหชาตวเสน น วุตฺโต, อารมฺมณวเสเนว ปน รูปารูปาวจรธมฺเมสุ อุปฺปชฺชมาโน โลโภ วุตฺโตฯ

[114] อิทานิ ยถาวุตฺตานํ อนุสยานํ อนุสยนฏฺฐานํ ทสฺเสนฺโต ยํ โลเกติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยํ โลเก ปิยรูปนฺติ ยํ อิมสฺมิํ โลเก ปิยชาติกํ ปิยสภาวํฯ สาตรูปนฺติ สาตชาติกํ อสฺสาทปทฏฺฐานํ อิฏฺฐารมฺมณํฯ

เอตฺถ สตฺตานํ กามราคานุสโย อนุเสตีติ เอตสฺมิํ อิฏฺฐารมฺมเณ สตฺตานํ อปฺปหีนฏฺเฐน กามราคานุสโย อนุเสติฯ ‘‘ปิยรูปํ สาตรูป’’นฺติ จ อิธ กามาวจรธมฺโมเยว อธิปฺเปโตฯ ยถา นาม อุทเก นิมุคฺคสฺส เหฏฺฐา จ อุปริ จ สมนฺตา จ อุทกเมว โหติ, เอวเมว อิฏฺฐารมฺมเณ ราคุปฺปตฺติ นาม สตฺตานํ อาจิณฺณสมาจิณฺณาฯ ตถา อนิฏฺฐารมฺมเณ ปฏิฆุปฺปตฺติฯ อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสูติ เอวํ อิเมสุ ทฺวีสุ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณธมฺเมสุฯ อวิชฺชานุปติตาติ กามราคปฏิฆสมฺปยุตฺตา หุตฺวา อารมฺมณกรณวเสน อวิชฺชา อนุปติตา อนุคตาฯ วิจฺเฉทํ กตฺวาปิ ปาโฐฯ ตเทกฏฺโฐติ ตาย อวิชฺชาย สหเชกฏฺฐวเสน เอกโต ฐิโตฯ มาโน จ ทิฏฺฐิ จ วิจิกิจฺฉา จาติ นววิธมาโน, ทฺวาสฏฺฐิวิธา ทิฏฺฐิ, อฏฺฐวตฺถุกา วิจิกิจฺฉา, ตเทกฏฺโฐ มาโน จ ตเทกฏฺฐา ทิฏฺฐิ จ ตเทกฏฺฐา วิจิกิจฺฉา จาติ โยชนาฯ ทฏฺฐพฺพาติ ปสฺสิตพฺพา อวคนฺตพฺพาฯ ตโย เอกโต กตฺวา พหุวจนํ กตํฯ ภวราคานุสโย ปเนตฺถ กามราคานุสเยเนว สงฺคหิโตติ เวทิตพฺโพฯ

จริตนิทฺเทเส เตรส เจตนา ปุญฺญาภิสงฺขาโรฯ ทฺวาทส อปุญฺญาภิสงฺขาโรฯ จตสฺโส อาเนญฺชาภิสงฺขาโรฯ ตตฺถ กามาวจโร ปริตฺตภูมโกฯ อิตโร มหาภูมโกฯ ตีสุปิ วา เอเตสุ โย โกจิ อปฺปวิปาโก ปริตฺตภูมโก, มหาวิปาโก มหาภูมโกติ เวทิตพฺโพฯ

[115] อธิมุตฺตินิทฺเทเส สนฺตีติ สํวิชฺชนฺติฯ หีนาธิมุตฺติกาติ ลามกชฺฌาสยาฯ ปณีตาธิมุตฺติกาติ กลฺยาณชฺฌาสยาฯ เสวนฺตีติ นิสฺสยนฺติ อลฺลียนฺติฯ ภชนฺตีติ อุปสงฺกมนฺติฯ ปยิรุปาสนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุปสงฺกมนฺติฯ สเจ หิ อาจริยุปชฺฌายา น สีลวนฺโต โหนฺติ, อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริกา สีลวนฺโต, เต อตฺตโน อาจริยุปชฺฌาเยปิ น อุปสงฺกมนฺติ, อตฺตโน สทิเส สารุปฺเป ภิกฺขูเยว อุปสงฺกมนฺติฯ สเจปิ อาจริยุปชฺฌายา สารุปฺปา ภิกฺขู, อิตเร อสารุปฺปา, เตปิ น อาจริยุปชฺฌาเย อุปสงฺกมนฺติ, อตฺตโน สทิเส หีนาธิมุตฺติเกเยว อุปสงฺกมนฺติฯ เอวํ อุปสงฺกมนํ ปน น เกวลํ เอตรหิเยว, อตีตานาคเตปีติ ทสฺเสตุํ อตีตมฺปิ อทฺธานนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อตีตมฺปิ อทฺธานนฺติ อตีตสฺมิํ กาเล, อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ วา อุปโยควจนํฯ

เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ อิทํ ปน ทุสฺสีลานํ ทุสฺสีลเสวนเมว, สีลวนฺตานํ สีลวนฺตเสวนเมว, ทุปฺปญฺญานํ ทุปฺปญฺญเสวนเมว, ปญฺญวนฺตานํ ปญฺญวนฺตเสวนเมว โก นิยเมตีติ? อชฺฌาสยธาตุ นิยเมตีติฯ

ภพฺพาภพฺพนิทฺเทเส ฉฑฺเฑตพฺเพ ปฐมํ นิทฺทิสิตฺวา คเหตพฺเพ ปจฺฉา นิทฺทิสิตุํ อุทฺเทสสฺส อุปฺปฏิปาฏิยา ปฐมํ อภพฺพา นิทฺทิฏฺฐาฯ อุทฺเทเส ปน ทฺวนฺทสมาเส อจฺจิตสฺส จ มนฺทกฺขรสฺส จ ปทสฺส ปุพฺพนิปาตลกฺขณวเสน ภพฺพสทฺโท ปุพฺพํ ปยุตฺโตฯ กมฺมาวรเณนาติ ปญฺจวิเธน อานนฺตริยกมฺเมนฯ สมนฺนาคตาติ สมงฺคีภูตาฯ กิเลสาวรเณนาติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิยาฯ อิมานิ ทฺเว สคฺคมคฺคานํ อาวรณโต อาวรณานิฯ ภิกฺขุนีทูสกาทีนิ กมฺมานิปิ กมฺมาวรเณเนว สงฺคหิตานิฯ วิปากาวรเณนาติ อเหตุกปฏิสนฺธิยาฯ ยสฺมา ปน ทุเหตุกานมฺปิ อริยมคฺคปฏิเวโธ นตฺถิ, ตสฺมา ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิปิ วิปากาวรณเมวาติ เวทิตพฺพา, อสฺสทฺธาติ พุทฺธาทีสุ สทฺธารหิตาฯ อจฺฉนฺทิกาติ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทรหิตาฯ อุตฺตรกุรุกา มนุสฺสา อจฺฉนฺทิกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐาฯ ทุปฺปญฺญาติ ภวงฺคปญฺญาย ปริหีนาฯ ภวงฺคปญฺญาย ปน ปริปุณฺณายปิ ยสฺส ภวงฺคํ โลกุตฺตรสฺส ปาทกํ น โหติ, โสปิ ทุปฺปญฺโญเยว นามฯ อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนฺติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ อริยมคฺคํ โอกฺกมิตุํ อภพฺพาฯ อริยมคฺโค หิ สมฺมา สภาโวติ สมฺมตฺตํ, โสเยว อนนฺตรผลทาเน, สยเมว วา อจลภาวโต นิยาโม, ตํ โอกฺกมิตุํ ปวิสิตุํ อภพฺพาฯ น กมฺมาวรเณนาติอาทีนิ วุตฺตวิปริยาเยเนว เวทิตพฺพานีติฯ

อาสยานุสยญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

70. ยมกปาฏิหีรญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[116] ยมกปาฏิหีรญาณนิทฺเทเส อสาธารณํ สาวเกหีติ เสสาสาธารณญาณนิทฺเทเส อญฺญวจเนหิ โอกาสาภาวโต น วุตฺตํ, อิธ ปน อญฺญวจนาภาวโต วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อุปริมกายโตติ นาภิยา อุทฺธํ สรีรโตฯ